Veer

We have given detailed NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Ruchira Chapter 1 सुभाषितानि Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Ruchira Chapter 1 सुभाषितानि

Class 8 Sanskrit Chapter 1 सुभाषितानि Textbook Questions and Answers

1. पाठे दत्तानां पद्यानां सस्वरवाचनं कुरुत।
उत्तराणि:
(पाठ में दिए गए श्लोकों का सस्वर वाचन करें)

2. श्लोकांशेषु रिक्तस्थानानि पूरयत
(श्लोकांशों में रिक्त स्थानों की पूर्ति करें)

(क) समुद्रमासाद्य …………………. |
उत्तराणि:
समुद्रमासाद्य भवन्त्यपेयाः।

(ख) …………………….. वचः मधुरसूक्तरसं सृजन्ति।
उत्तराणि:
श्रुत्वा वचः मधुरसूक्तरसं सृजन्ति ।

(ग) तद्भागधेयं ………………………. पशूनाम्।
उत्तराणि:
तद्भागधेयं परमं पशूनाम् ।

(घ) विद्याफलं ……………………….. कृपणस्य सौख्यम्।
उत्तराणि:
विद्याफलं व्यसनिनः कृपणस्य सौख्यम्।

(ङ) पौरुषं विहाय यः ………………………. अवलम्बते।
उत्तराणि:
पौरुषं विहाय यः दैवमेव अवलम्बते।

(च) चिन्तनीया हि विपदाम् ……………………. प्रतिक्रियाः
उत्तराणि:
चिन्तनीया हि विपदाम् आदावेव प्रतिक्रियाः।

3. प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन लिखत –
(प्रश्नों के उत्तर एक पद में लिखें)

(क) व्यसनिनः किं नश्यति?
उत्तराणि:
विद्याफलम्।

(ख) कस्य यशः नश्यति?
उत्तराणि:
लुब्धस्य

(ग) मधुमक्षिका किं जनयति?
उत्तराणि:
माधुर्यम्।

(घ) मधुरसूक्तरसं के सृजन्ति?
उत्तराणि:
सन्तः

(ङ) अर्थिनः केभ्यः विमुखा न यान्ति?
उत्तराणि:
महीरुहेभ्यः ।

4. अधोलिखित-तद्भव-शब्दानां कृते पाठात् चित्वा संस्कृतपदानि लिखत
(अधोलिखित तद्भव शब्दों के लिए पाठ से चयन करके संस्कृत पद लिखो)

यथा – कंजूस – कृपणः
कड़वा – ………….
पूँछ – ………….
लोभी – ………….
मधुमक्खी – ………….
तिनका – ………….
उत्तराणि:
कड़वा – कटुकम्।
पूँछ – पुच्छः ।
लोभी – लुब्धः ।
मधुमक्खी – मधुमक्षिका।
तिनका – तृणम्।

5. अधोलिखितेषु वाक्येषु कर्तृपदं क्रियापदं च चित्वा लिखत
(अधोलिखित वाक्यों में कर्त्तापद और क्रियापदों का चयन करके लिखो)

im 1
उत्तराणि:
कर्तृपदम् – क्रियापदम्
(क) दोषाः – भवन्ति।
(ख) गुणाः – भवन्ति।
(ग) मधुमक्षिका – जनयेत्।
(घ) मैत्री – नाशयति।
(ङ) नद्यः – भवन्ति।

6. रेखाङ्कितानि पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत –
(रेखांकित पदों के आधार पर प्रश्न निर्माण करो)

(क) गुणाः गुणज्ञेषु गुणाः भवन्ति ।
उत्तराणि:
के गुणज्ञेषु गुणाः भवन्ति?

(ख) नद्यः सुस्वादुतोयाः भवन्ति।
उत्तराणि:
काः सुस्वादुतोयाः भवन्ति?

(ग) लुब्धस्य यशः नश्यति।
उत्तराणि:
कस्य यशः नश्यति?

(घ) मधुमक्षिका माधुर्यमेव जनयति।
उत्तराणि:
का माधुर्यमेव जनयति?

(ङ) तस्य मूर्ध्नि तिष्ठन्ति वायसाः।
उत्तराणि:
तस्य कुत्र तिष्ठन्ति वायसाः।

7. उदाहरणानुसारं पदानि पृथक् कुरुत
(उदाहरण के अनुसार पदों को पृथक्-पृथक् करो)

यथा- समुद्रमासाद्य – समुद्रम् + आसाद्य

(क) माधुर्यमेव – ………………… + …………………|
(ख) अल्पमेव – ………………… + …………………|
(ग) सर्वमेव – ………………… + …………………|
(घ) दैवमेव – ………………… + …………………|
(ङ) महात्मनामुक्तिः – ………………… + …………………|
(च) विपदामादावेव – ………………… + …………………|
उत्तराणि:
(क) माधुर्यमेव – माधुर्यम् + एव।
(ख) अल्पमेव – अल्पम् + एव।
(ग) सर्वमेव – सर्वम् + एव।
(घ) दैवमेव – दैवम् + एव।
(ङ) महात्मनामुक्तिः – महात्मनाम् + उक्तिः ।
(च) विपदामादावेव – विपदाम् + आदौ + एव।

Class 8 Sanskrit Chapter 1 सुभाषितानि Additional Important Questions and Answers

अधोलिखितं श्लोकं पठित्वा श्लोकाधारितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि निर्देशानुसारं लिखत – 

(1) गुणा गुणज्ञेषु गुणा भवन्ति।
ते निर्गुणं प्राप्य भवन्ति दोषाः॥
सुस्वादुतोयाः प्रभवन्ति नद्यः।
समुद्रमासाद्य भवन्त्यपेयाः॥

I. एकपदेन उत्तरत –

(i) गुणाः किं प्राप्य दोषाः भवन्ति?
उत्तराणि:
निर्गुणम्।

(ii) काः अपेयाः भवन्ति?
उत्तराणि:
नद्यः।

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत

(i) किमासाद्य नद्यः अपेयाः भवन्ति?
उत्तराणि:
नद्यः समुद्रम् आसाद्य अपेयाः भवन्ति।

(ii) गुणज्ञेषु के गुणाः भवन्ति?
उत्तराणि:
गुणाः गुणज्ञेषु गुणाः भवन्ति।

III. निर्देशानुसारम् प्रदत्तविकल्पेभ्यः उचितं उत्तरं चित्वा लिखत –

(i) ‘ते’ इत्यस्य स्थाने संज्ञापदं किम्?
(क) नद्यः
(ख) गुणाः
(ग) दोषाः
(घ) अपेयाः
उत्तराणि:
(ख) गुणाः ।

(ii) ‘अवगुणाः’ इति पदस्य समानार्थकं पदं श्लोकात् चित्वा लिखत।
(क) अपेयाः
(ख) गुणाः
(ग) दोषाः
(घ) निर्गुणाः
उत्तराणि:
(ग) दोषाः।

(iii) ‘अपेयाः’ इति पदस्य कर्तृपदं किम्?
(क) समुद्रम्
(ख) नद्यः
(ग) तोयाः
(घ) दोषाः
उत्तराणि:
(ग) तोयाः ।

(iv) ‘गुणज्ञेषु’ इत्यस्मिन् पदे विभक्तिः का?
(क) सप्तमी
(ख) षष्ठी
(ग) पञ्चमी
(घ) चतुर्थी
उत्तराणि:
(क) सप्तमी।

(2) साहित्यसङ्गीतकलाविहीनः।
साक्षात्पशुः पुच्छविषाणहीनः॥
तृणं न खादन्नपि जीवमानः।
तद्भागधेयं परमं पशूनाम्॥

I. एकपदेन उत्तरत

(i) पुच्छविषाणहीनः कः अस्ति?
उत्तराणि:
कलाविहीनः।

(ii) कः तृणं न खादन्नपि जीवमानः अस्ति?
उत्तराणि:
साक्षात्पशुः।

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत

(i) साक्षात् पशुः कः अस्ति?
उत्तराणि:
कलाविहीनः जनः साक्षात् पशुः अस्ति।

III. निर्देशानुसारम् उत्तरम् लिखत

(i) ‘खादन्नपि’ इत्यत्र सन्धिविच्छेदः विधेयः।
उत्तराणि:
खादन् अपि।

(ii) ‘जीवमानः’ इत्यस्य पर्यायशब्दं लिखत।
उत्तराणि:
जीवितः सन्।

(iii) ‘विषाणहीनः’ इत्यस्य विग्रहं लिखत।
उत्तराणि:
विषाणेन-हीन।

समुचितपदेन रिक्तस्थानानि पूरयत, येन कथनानां भावः स्पष्टो भवेत् –

(क) लुब्धस्य नश्यति यशः पिशुनस्य मैत्री –
अस्य भावः अस्ति यद् लोभिनः …………………………….. नष्टं ………, पिशुनस्य………………… नष्टा भवति।
उत्तराणि:
लोभिनः यशः नष्टं भवति, पिशुनस्य मित्रता नष्टा भवति।

(ख) स्त्रियां रोचमानायां सर्वं तद् रोचते कुलम् –
अस्य भावः अस्ति यत् स्त्रियां ……. ……….. सर्वं तद् ……………….. ………….|
उत्तराणि:
स्त्रियां प्रसन्नायां सर्वं तद् कुलं शोभते।

अधोलिखितयोःसूक्तयोः शुद्धं अर्थं चित्वा लिखत।

(क) कृपणस्य सौख्यम्।
(i) कृपणः सुखी भवति।
(ii) कृपणस्य सुखं नश्यति।
(iii) लोभी सुखी भवति।
(iv) कृपणः सुन्दरः भवति।
उत्तराणि:
(ii) कृपणस्य सुखं नश्यति।

(ख) अर्थपरस्य धर्मः।
(i) स्वार्थी धर्मं जानाति।
(ii) स्वार्थी धर्मं नाशयति।
(iii) अर्थी धर्मं प्राप्नोति।
(iv) अर्थपरायणस्य जनस्य धर्मः नश्यति।
उत्तराणि:
(iv) अर्थपरायणस्य जनस्य धर्म: नश्यति।

अधोलिखितेषु भावकथनेषु यत् कथनं शुद्धं तत् ( ✓ ) चिह्नन, यच्चाऽशुद्धं तत् (✗) चिह्नन अङ्कयत।

(क) नद्यः समुद्रमासाद्य भवन्त्यपेयाः।

(i) नद्यः समुद्रमासाद्य पेयाः भवन्ति।
(ii) नद्यः सागरं प्राप्य अपेयाः भवन्ति।
उत्तराणि:
(i) नद्यः समुद्रमासाद्य पेयाः भवन्ति। (✗)
(ii) नद्यः सागरं प्राप्य अपेयाः भवन्ति। (✓)

(ख) लुब्धस्य नश्यति यशः।

(i) लोभिनः सम्मानो नष्टो भवति।
(ii) लुब्धस्य धनं वर्धते।
उत्तराणि:
(i) लोभिन: सम्मानो नष्टो भवति। (✓)
(ii) लुब्धस्य धनं वर्धते। (✗)

अधोलिखितश्लोकांशान् परस्परं मेलयित्वा लिखत।

(क) – (ख)
सुस्वादुतोयाः प्रभवन्ति नद्यः – वर्धितानां परैरपि।
साहित्यसंगीतकलाविहीनः – सर्वमेव न रोचते।
महतां प्रकृतिः सैव – साक्षात्पशुः पुच्छविषाणहीनः।
तस्यां त्वरोचमानायां – समुद्रमासाद्य भवन्त्यपेयाः।
उत्तराणि:
(क) – (ख)
सुस्वादुतोयाः प्रभवन्ति नद्यः – समुद्रमासाद्य भवन्त्यपेयाः।
साहित्यसंगीतकलाविहीनः – साक्षात्पशुः पुच्छविषाणहीनः।
महतां प्रकृतिः सैव – वर्धितानां परैरपि।
तस्यां त्वरोचमानायां – सर्वमेव न रोचते।

अधोलिखितानां श्लोकानाम् अन्वयं कुरुत

(क) साहित्यसङ्गीतकलाविहीनः
साक्षात्पशुःपुच्छविषाणहीनः।
उत्तराणि:
साहित्यसङ्गीतकलाविहीनः (जनः) पुच्छविषाणहीनः साक्षात् पशुः (एव) (अस्ति)।

(ख) लुब्धस्य नश्यति यशः पिशुनस्य मैत्री
नष्टक्रियस्य कुलमर्थपरस्य धर्मः।
उत्तराणि:
लुब्धस्य यशः, पिशुनस्य मैत्री, नष्टक्रियस्य कुलम्, अर्थपरस्य धर्मः नश्यति ।

अधोलिखितेषु कथनेषु स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं क्रियताम् –

(क) लुब्धस्य यशः नश्यति।
(i) कः
(ii) किम्
(iii) के
(iv) कम्
उत्तराणि:
(क) लुब्धस्य किम् नश्यति?

(ख) गुणाः निर्गुणं प्राप्य भवन्ति दोषाः।
(i) कः
(ii) का
(iii) के
(iv) काः
उत्तराणि:
(ख) के निर्गुणं प्राप्य भवन्ति दोषाः?

(ग) अर्थपरस्य धर्मः नश्यति।
(i) कस्य
(ii) कस्याः
(iii) केषाम्
(iv) के
उत्तराणि:
(ग) कस्य धर्मः नश्यति?

अधोलिखितानां शब्दानाम् अर्थान् निर्दिश्य वाक्येषु प्रयोगं कुरुत –

लुब्धः, मैत्री, सौख्यम्।
उत्तराणि:
(i) लुब्धः = लोभी।
लुब्धः सम्मानं न लभते।

(ii) मैत्री = मित्रता।
सज्जनानां मैत्री स्थायिनी भवति।

(iii) सौख्यम् = सुख।
परोपकारेण सौख्यम् भवति।

अधोलिखितानां शब्दानां समक्षं प्रदत्तैः अर्थैः सह मेलनं क्रियताम् –

शब्दाः – अर्थाः
(i) दोषाः – जीवितः
(ii) आसाद्य – रहितः
(iii) विहीनः – शृङ्गः
(iv) विषाणः – प्राप्य
(v) जीवमानः – लोभिनः
(vi) लुब्धस्य – अवगुणाः।
उत्तराणि:
शब्दाः – अर्थाः
(i) दोषाः – अवगुणाः
(ii) आसाद्य – प्राप्य
(iii) विहीनः – रहितः
(iv) विषाणः – शृङ्गः
(v) जीवमानः – जीवितः
(vi) लुब्धस्य – लोभिनः।

1. निम्नश्लोकद्वयं पठित्वा प्रश्नान् उत्तरत –

(क) लुब्धस्य नश्यति यशः पिशुनस्य मैत्री,
नष्टक्रियस्य कुलमर्थपरस्य धर्मः।
विद्याफलं व्यसनिनः कृपणस्य सौख्यं
राज्यं प्रमत्तसचिवस्य नराधिपस्य।।

(i) अर्थपरस्य किम् नश्यति?
(क) यशः
(ख) धर्मः
(ग) मैत्री
(घ) भूपतिः
उत्तराणि:
(ख) धर्मः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत___लुब्धस्य, नष्टक्रियस्य पिशुनस्य च किं किं नश्यन्ति? ।
उत्तराणि:
लुब्धस्य यशः, नष्टक्रियस्य कुलं पिशुनस्य च मैत्री नश्यन्ति।

(iii) ‘नराधिपस्य’ इत्यस्य पदस्य समानार्थकं पदं किं? ।
(क) नृपः
(ख) राजा
(ग) राज्ञः
(घ) इनि
उत्तराणि:
(ग) राज्ञः

(iv) ‘व्यसनिनः’ अस्मिन् पदे कः प्रत्ययः?
(क) नः
(ख) निनः
(ग) ङीप्
(घ) राज्यं
उत्तराणि:
(घ) इनि

(ख) पीत्वा रसं तु कटुकं मधुरं समानं
माधुर्यमेव जनयेन्मधुमक्षिकासौ।
सन्तस्तथैव समसज्जनदुर्जनानां
श्रुत्वा वचः मधुरसूक्तरसं सृजन्ति।।

(i) समसज्जनदुर्जनानां वचः आकर्ण्य के मधुरसूक्तरसं सृजन्ति?
(क) दुष्टाः
(ख) सन्तः
(ग) दुर्जनाः
(घ) मक्षिकाः
उत्तराणि:
(ख) सन्तः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत
मधुमक्षिका कीदृशं रसं पीत्वा माधुर्यम् जनयति? .
उत्तराणि:
मधुमक्षिका कटुकं मधुरं रसं पीत्वा माधुर्यम् जनयति।

(iii) ‘सृजन्ति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किं?
(क) सन्तः
(ख) दुर्जनानाम्
(ग) मधुमक्षिका
(घ) वचः
उत्तराणि:
(क) सन्तः

(iv) ‘आकर्ण्य’ इत्यर्थे श्लोके किं पदं प्रयुक्त?
(क) वचः
(ख) रसं
(ग) तथैव
(घ) श्रुत्वा
उत्तराणि:
(घ) श्रुत्वा

2. रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत

(i) सुस्वादुतोयाः नद्यः प्रवहन्ति।
(क) का
(ख) के
(ग) काः
(घ) कानि
उत्तराणि:
(ग) काः

(ii) कृपणस्य सौख्यं नश्यति।
(क) कस्य
(ख) कस्याः
(ग) कस्मै
(घ) कस्यै
उत्तराणि:
(क) कस्य

(iii) यो दैवमवावलम्बते।
(क) किम्
(ख) कस्य
(ग) केषाम्
(घ) कासाम्
उत्तराणि:
(क) किम्

(iv) व्यसनिनः विद्याफलं नश्यति।
(क) काः
(ख) कस्याः
(ग) कः
(घ) कस्य
उत्तराणि:
(घ) कस्य

(v) ‘त्यजति’ इति क्रियापदस्य समानार्थकं किं?
(क) गृह्णाति
(ख) जहाति
(ग) धारयति
(घ) वर्धयति
उत्तराणि:
(ख) जहाति

We have given detailed NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Ruchira Chapter 1 शब्द परिचयः 1 Textbook Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Ruchira Chapter 1 शब्द परिचयः 1

Class 6th Sanskrit Chapter 1 शब्द परिचयः 1 Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
(क) उच्चारणं कुरुत- (उच्चारण कीजिए- Read it out)

(ख) चित्राणि दृष्ट्वा पदानि उच्चारयत- (चित्रों को देखकर शब्दों का उच्चारण कीजिए Look at the pictures and pronounce words.)

उत्तर:
(क) छात्र स्वयं उच्चारण करें। सभी शब्द अकारान्त पुल्लिग हैं।
(ख) छात्र चित्रों को देखकर उच्चारण करें।

प्रश्न 2.
(क) वर्णसंयोजनेन पदं लिखत- (वर्ण जोड़कर पद लिखिए- Combine the letters and write down the word.)

(ख) पदानां वर्णविच्छेदं प्रदर्शयत- (पदों का वर्ण-विच्छेद प्रदर्शित कीजिए- Separate the letters of the words.)

उत्तर:

प्रश्न 3.
उदाहरणं दृष्ट्वा रिक्तस्थानानि पूरयत- (उदाहरण देखकर रिक्त स्थान भरिए- Look at the example and fill in the blanks.)

उत्तर:

प्रश्न 4.
चित्राणि दृष्ट्वा संस्कृतपदानि लिखत- (चित्रों को देखकर संस्कृत पद लिखिए- Look at the pictures and write the Sanskrit words.)



उत्तर:
गजः
काकः
चन्द्रः
तालः
ऋक्षः
बिडालः।

प्रश्न 5.
चित्रं दृष्टवा उत्तरं लिखत- (चित्र देखकर उत्तर लिखिए- Look at the pictures and write the answer.)


उत्तर:
अश्वौ धावतः।
कुक्कुराः बुक्कन्ति।
छात्रौ पठतः।
कृषकः बुक्कन्ति।
गजौ चलतः।

प्रश्न 6.
पदानि संयोज्य वाक्यानि रचयत- (पदों का मिलान करके वाक्य बनाइए- Match the words and frame sentences.)

गजाः – नृत्यन्ति
सिंहौ – गायति
गायक: – पठतः
बालकौ – चलन्ति
मयूराः – गर्जतः
उत्तर:
गजाः – चलन्ति।
सिंहौ – गर्जतः।
गायकः – गायति।
बालकौ – पठतः।
मयूराः – नृत्यन्ति।

प्रश्न 7.
मञ्जूषातः पदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत- (मञ्जूषा से पद चुनकर रिक्त स्थान भरिए Pick out the words from the box and fill in the blanks.)

नत्यन्ति गर्जतः धावति चलतः फलन्ति खादति
(क) मयूराः …………….।
(घ) सिंहौ ……………..।
(ख) गजौ …………..।
(ङ) वानरः ………… ।
(ग) वृक्षाः ……………….।
(च) अश्वः ……………..।
उत्तर:
(क) नृत्यन्ति
(ख) चलतः
(ग) फलन्ति
(घ) गर्जतः
(ङ) खादति
(च) धावति

प्रश्न 8.
सः, तौ, ते इत्येतेभ्यः उचितं सर्वनामपदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत- (सः, तौ, ते-इन में से उचित सर्वनाम पद चुनकर रिक्त स्थान भरिए- Pick out the appropriate pronoun form ‘सः’, तौ, ते and fill in the blanks.)

यथा- अश्वः धावति। – सः धावति।
(क) गजाः चलन्ति – ……….. चलन्ति।
(ख) छात्रौ पठतः। – ……….. पठतः।
(ग) वानराः क्रीडन्ति। – ……….. क्रीडन्ति।
(घ) गायकः गायति। – ……….. गायति।
(ङ) मयूराः नृत्यन्ति। – ……….. नृत्यन्ति।
उत्तर:
(क) ते
(ख) तौ
(ग) ते
(घ) सः
(ङ) ते

ध्यातव्यम्

(क) संस्कृत में तीन लिंग होते हैं — पुँल्लिग, स्त्रीलिंग और नपुंसकलिंग।
(ख) संस्कृत में तीन पुरुष होते हैं — प्रथम पुरुष, मध्यम पुरुष और उत्तम पुरुष।
(ग) संस्कृत में तीन वचन होते हैं — एकवचन, द्विवचन और बहुवचन।

Class 6th Sanskrit Chapter 1 शब्द परिचयः 1 Additional Important Questions and Answers

प्रश्न 1.
उचितं सर्वनामपदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत। (उचित सर्वनाम पद चुनकर रिक्त स्थान भरिए। Pick out the correct pronoun and fill in the blanks.)
सः, तौ, ते यथा- छात्रः पठति। सः पठति।
(क) वृक्षाः फलन्ति। …………….. फलन्ति।
(ख) गजौ चलतः। ……………… चलतः।
(ग) सिंहः गर्जति। ……………. गर्जति।
(घ) छात्रौ पठतः। ………………… पठतः।
(ङ) गायकाः गायन्ति। ……………. गायन्ति।
उत्तर:
(क) ते
(ख) तौ
(ग) सः
(घ) तौ
(ङ) ते।

प्रश्न 2.
चित्रं दृष्ट्वा संस्कृतपदं लिखत- (प्रत्येक चित्र देखकर संस्कृतपद लिखिए- Look at each picture and write down the word in Sanskrit.)

उत्तर:
मण्डूकः
कपोतः
सौचिकः
पर्यङ्कः
कृषक:
दूरभाषः

प्रश्न 3.
वर्णसंयोजनं कृत्वा पदं लिखत। (वर्ण जोड़कर पद लिखिए- Combine the alphabets and write the word.)
(क) (i) व् + अ + स् + त् + र् + अ + म्। = ………………
(ii) न् + ऋ + त् + य् + अ + न् + त् + इ = ………………
(iii) स् + अ + न् + त् + इ = ………………
(iv) उ + च् + च् + ऐः = ………………
(v) ग् + अ + र् + ज् + अ + त् + अः = ………………
उत्तर:
(i) वस्त्रम्
(ii) नृत्यन्ति
(iii) सन्ति
(iv) उच्चैः
(v) गर्जतः

(ख) वर्णविच्छेदं कुरुत। (वर्ण-विच्छेद कीजिए। Separate the alphabets.)
(i) मयूरौ = ………………
(ii) कपोताः = ………………
(iii) चन्द्रः = ………………
(iv) मृगाः = ………………
(v) बलीवर्दः = ………………
उत्तर:

प्रश्न 4.
अधोदत्ताम् तालिकां पूरयत। (निम्नलिखित तालिका को पूरा कीजिए। Complete the table given below.)

उत्तर:

प्रश्न 5.
परस्परमेलनं कृत्वा वाक्यानि रचयत। (परस्पर मेल करके वाक्य बनाइए। Match the following and make sentences.)
(क) — (ख)
(क) अश्वौ — सीव्यति
(ख) कुक्कुरः — पठति
(ग) सौचिकः — धावतः
(घ) छात्रः — नृत्यन्ति
(ङ) नर्तकाः — बुक्कति
उत्तर:
(क) अश्वौ धावतः।
(ख) कुक्कुरः बुक्कति।
(ग) सौचिकः सीव्यति।
(घ) छात्रः पठति।
(ङ) नर्तकाः नृत्यन्ति।

बहुविकल्पीयप्रश्नाः

प्रश्न 1.
प्रदत्तेभ्यः विकल्पेभ्यः उचितं कर्तृपदं चित्वा वाक्यपूर्ति कुरुत। (दिए गए विकल्पों से उचित कर्तापद चुनकर वाक्यपूर्ति कीजिए। Pick out the appropriate subject from among the options given and complete the sentences.)

(क) एतौ …………. स्तः। (बलीवर्दः, बलीवौ, बलीवर्दाः)
(ख) …………. नृत्यति। (मयूरः, मयूरौ, मयूराः)
(ग) ………… कर्षन्ति। (सौचिकाः, वृद्धाः, कृषकाः)
(घ) सः ….. अस्ति। (वृद्धौ, वृद्धः, वृद्धाः)
(ङ) ………. बुक्कतः। (स्यूतौ, शुनकौ, सौचिकौ)
उत्तर:
(क) बलीवर्दी
(ख) मयूरः
(ग) कृषकाः
(घ) वृद्धः
(ङ) शुनको

प्रश्न 2.
उचित-क्रियापदेन रिक्तस्थानपूर्ति कुरुत। (उचित क्रियापद द्वारा रिक्त स्थान पूर्ति कीजिए। Fill in the blanks with the appropriate verb.)

(क) एतौ स्यूतौ । (स्तः, अस्ति, सन्ति)
(ख) वृद्धाः ………….. । (हसन्ति, हसतः, हसति)
(ग) शुनकः ………….. । (बुक्कति, बुक्कन्ति, बुक्कतः)
(घ) सौचिकः ………….. । (सीव्यति, सीव्यतः, सीव्यन्ति)
(ङ) गजाः ………….. । (चलति, चलतः, चलन्ति)
उत्तर:
(क) स्तः
(ख) हसन्ति
(ग) बुर्कात
(घ) सीव्यति
(ङ) चलन्ति

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 1 भारतीवसन्तगीतिः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 1 भारतीवसन्तगीतिः

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 1 भारतीवसन्तगीतिः Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत –

(क) कविः कां सम्बोधयति?
(ख) कविः वाणी का वादयितुं प्रार्थयति?
(ग) कीदृशीं वीणां निनादायितुं प्राथयति?
(घ) गीति कथं गातुं कथयति?
(ङ) सरसा: रसालाः कदा लसन्ति?
उत्तर:
(क) वाणीम्
(ख) वीणाम्
(ग) नवीनाम्
(घ) मृदुम्
(ङ) वसन्ते

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानामुत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत –

(क) कविः वाणी किं कथयति?
(ख) वसन्ते किं भवति?
(ग) सलिलं तव वीणाम् आकर्ण्य कथम् उच्चलेत?
(घ) कविः भगवती भारती कस्याः तीरे मधुमाधवीनां नतां पङ्किम् अवलोक्य वीणां वादयितुं कथयति?
उत्तर:
(क) कविः वाणी वीणां निनादयितुं कथयति।
(ख) वसन्ते मधुरमञ्जरीपिञ्जरी भूतमालाः सरसा: रसाला: लसन्ति एवं ललित कोकिला काकलीनां कलापाः शोभन्ते।
(ग) सलिलं तव वीणाम् आकर्ण्य सलीलम् उच्चलेत्।
(घ) कविः भगवती भारती कलिन्दात्मजायाः (यमुनाया:) सवानीरतीरे मधुमाधवीनां नतां पङ्क्तिम् अवलोक्य वीणां वादयितुं कथयति।

प्रश्न 3.
‘क’ स्तम्भे पदानि, ‘ख’ स्तम्भे तेषां पर्यायपदानि वत्तानि। तानि चित्वा पदानां समक्षे लिखत –
‘क’ स्तम्भः – ‘ख’ स्तम्भः

(क) सरस्वती – (1) तीरे
(ख) आम्रम् – (2) अलीनाम्
(ग) पवनः – (3) समीरः
(घ) तटे – (4) वाणी
(ङ) भ्रमराणाम् – (5) रसाल:
उत्तर:
‘क’ स्तम्भः – ‘ख’ स्तम्भः
(क) सरस्वती – वाणी
(ख) आम्रम् – रसाल:
(ग) पवनः – समीरः
(घ) तटे – तीरे
(ङ) भ्रमराणाम् – अलीनाम्

प्रश्न 4.
अधोलिखितानि पदानि प्रयुज्य संस्कृतभाषया वाक्यरचना कुरुत –

(क) निनादय
(ख) मन्दमन्दम्
(ग) मारुतः
(घ) सलिलम्
(ङ) सुमनः
उत्तर:
पद – वाक्यरचनां
(क) निनादय – हे वाणि! त्वं स्ववीणां निनादय।
(ख) मन्दमन्दम् – तत्र मन्दमन्दम् पवन: वहति।
(ग) मारुतः – पर्वतेषु अहर्निशम् मारुतः प्रवहति।
(घ) सलिलम् – जलस्य पर्यायः सलिलम् अपि भवति।
(ङ) सुमनः – सुमनः धरायाः शृङ्गारः भवति।

प्रश्न 5.
प्रथमश्लोकस्य आशयं हिन्दीभाषया आङ्ग्लभाषया वा लिखतउत्तर: प्रथम श्लोकस्य आशयः
उत्तर:
हिन्दी भाषायाम् – इस समय वसंत ऋतु में मीठी बौरों से सरस अथवा सुशोभित हुई आम के वृक्षों की पंक्तियाँ दिखाई दे रही हैं और उनपर मीठी आवाज़ से युक्त कोयलों के समूह शोभा पा रहे हैं।
English – In the spring season the lines of mango trees decorated with a cluster of sweet buds are visible and enhancing the flight of sweet singing cuckoos sitting among them.

प्रश्न 6.
अधोलिखितपदानां विलोमपदानि लिखत –

(क) कठोराम्
(ख) कटु
(ग) शीघ्रम्
(घ) प्राचीनम्
(ङ) नौरसः
उत्तर:
पदानि – विलोमपदानि
(क) कठोराम् – मृदुम्
(ख) कटु – मधुर
(ग) शीघ्रम् – मन्दमन्दम्
(घ) प्राचीनम् – नवीनम् (नवीनाम्)
(ङ) नीरसः – सरसः

परियोजनाकार्यम्:

पाठेऽस्मिन् वीणायाः चर्चा अस्ति। अन्येषां पञ्चवाद्ययन्त्राणां चित्रं रचयित्वा संकलय्य वा तेषां नामानि लिखत।
उत्तर:

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 1 भारतीवसन्तगीतिः Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त कार्यम्

प्रश्न 1.
निम्न श्लोक श्लोक पठित्वा तदाधारिताना प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत

1. निनादय नवीनामये वाणि! वीणाम्
मृदुं गाय गीति ललित-नीति-लीनाम्।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. वाणी कीदृशीं वीणां निनादयतु?
2. सा कीदृशीं गीतिं गायतु?
3. का वीणां विनादयतु?

उत्तर:

1. नवीनाम्
2. ललित-नीति-लीनाम्
3. वाणी

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. अस्मिन् श्लोके कविः वाणी किं कीदृशञ्च गातुं प्रार्थयति?
2. सा काम् निनादयतु?

उत्तर:

1. अस्मिन् श्लोके कविः वाणी ललित-नीति-लीनाम् च गीति मृदु गातुं प्रार्थयति।
2. सा ललित-नीति-लीनाम् विनादयतु।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘नवीनाम् वीणाम्’ अनयोः पदयोः विशेषणपदं किम्?
2. ‘निनादय नवीनामये वाणि! वीणाम्।’ अत्र वाक्ये क्रियापद किमस्ति?
3. श्लोके ‘कोमलाम्’ इत्यस्य पदस्य अर्थे कि पदम् आगतम्?
4. श्लोके सम्बोधन पदं किम्?

उत्तर:

1. नवीनाम्
2. निनादय
3. मृदुम्
4. वाणि

2. मधुर-मञ्जरी-पिञ्जरी-भूत-मालाः
वसन्ते लसन्तीह सरसा रसालाः
कलापाः ललित-कोकिला-काकलीनाम्।।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. कदा मधुरमञ्जरी पिञ्जरी भूता?
2. कीदृशाः रसालाः वसन्ते लसन्ति?
3. केषाम् कलापाः वसन्ते लसान्ति?

उत्तर:

1. वसन्ते
2. सरसाः
3. वाणि

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. वसन्ते कासाम् कलापाः विलसन्ति?
2. कीदृशी ‘मञ्जरी’ पिञ्जरी भूता?

उत्तर:

1. वसन्ते ललित-कोकिला काकलीनां कालापाः विलसन्ति।
2. मधुरा मञ्जरी पिञ्जरी भूता।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘सरसा: रसालाः’ अनयोः पदयो : विशेषणपदं किमस्ति?
2. श्लोके ‘लसन्ति’ इति क्रियायाः कर्तृपद किम्?
3. श्लोके ‘अत्र (अस्मिन्)’ पदस्य कः पर्याय: लिखितो वर्तते?
4. श्लोके ‘निरसा’ इत्यस्य पदस्य कः विपर्ययः?

उत्तर:

1. सरसाः
2. रसालाः
3. इह
4. सरसा

3. वहति मन्दमन्दं सनीरे समीरे
कलिन्दात्मजायास्सवानीरतीरे,
नतां पडिमालोक्य मधुमाधवीनाम्।।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. कस्याः तीरे समीर: मन्दमन्दं वहति?
2. कासाम् नतां पङ्क्तिम् वाणी अवलोकयतु?
3. कासाम् नतां पङ्क्ति अवलोकितम् भवेत्?

उत्तर:

1. कलिन्दात्मजायाः
2. मधुमाधवीनाम्
3. मधुमाधवीनाम्।

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव).

1. कुत्र समीरः मन्दमन्दं वहति?
2. कथं सनीर: समीर: वहित?

उत्तर:

1. कलिन्दात्मजायाः सवानीरतीरे समीरः मन्दमन्द वहति।
2. मन्दमन्दं सनीर: समीरः वहित।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘यमुनायाः’ इत्यस्य पदस्य अर्थे कि पदं श्लोके अत्र आगतम्?
2. श्लोके ‘दृष्ट्वा’ पदस्य कः पर्यायः आगतः?
3. ‘नतां पङ्क्तिम्’ अनयोः पदयोः विशेषणपदं किम्?
4. ‘वहति मन्द मन्दं सनीरे समीरे’ अत्र क्रियापदं किम्?

उत्तर:

1. कलिन्दात्मजायाः
2. आलोक्य
3. नताम्
4. वहित्

4. ललित-पल्लवे पादपे पुष्पपुञ्जे
मलयमारुतोच्चुम्बिते मञ्जुकुने,
स्वनन्तीन्ततिम्प्रेक्ष्य मलिनामलीनाम्॥

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. अलीनां कीदृशीम् तति प्रेक्ष्य वाणी नवीनां वीणां निनादयतु?
2. अत्र श्लोके पल्लवाः कीदृशाः वर्णिताः सन्ति?

उत्तर:

1. मलिनाम्
2. ललिताः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

कुत्र स्वनन्तीम् अलीनां मलिनां ततिं वाणी प्रेक्षयतु?
उत्तर:
ललित-पल्लवे पादपे पुष्पपुजे मञ्जुकुजे मलय-मारुतोच्चुम्बिते स्वनन्तीम् अलीनां मालिनां ततिं वाणी प्रेक्षयतु।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अलीनाम् मलिनाम्’ अनयोः पदयोः विशेषणं किम्?
2. श्लोके ‘वृक्षे’ इत्यस्य पदस्य कः पर्यायः आगतः?
3. अत्र श्लोके ‘दृष्ट्वा ‘ पदस्य अर्थ किं पदम् आगतम्?

उत्तर:

1. मलिनाम्
2. पादपे
3. प्रेक्ष्य

5. लतानां नितान्तं सुमं शान्तिशीलम्
चलेदुच्छलेत्कान्तसलिलं सलीलम्,
तवाकये वीणामदीनां नदीनाम्।।

(i) एकपदेन उत्तरत

1. वाण्याः वीणा कीदृशी अस्ति?
2. नदीनां सलिलं कीदृशम् अत्र वर्णितम्?

उत्तर:

1. अदीना
2. कान्तम्

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत लतानां कीदृशं सुमं चले?
उत्तर:
लतानां नितान्तं शान्तिशीलं सुमं चलेत्।

(iii) भाषिककार्यम्

1. ‘सुमनः’ इत्यस्य पदस्य कः पर्यायः अत्र आगतः?
2. श्लोके ‘उच्छलेत्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किमस्ति?
3. अत्र श्लोके ‘सुमम्’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?

उत्तर:

1. सुमम्
2. कान्तसलिलम्
3.  चलेत्

प्रश्न 2.
अन्वय लेखनम्

1. निनादयं नवीनामये वाणि! वीणाम्
मृदुं गाय गीति ललित-नीति-लीनाम्।
अन्वयः-

1. ………….. वाणि! नवीनां
2. ………….. निनादय।
3. ………….. गीति
4. ……….. गाय।

मञ्जूषा – ललितनीतिलीनाम्, मृदुम्, अये, वीणाम्।
उत्तर:

1. अये
2. वीणाम्
3. ललितनीतिलीनाम्
4. मृदुम्

2. मधुर-मञ्जरी-पिञ्जरी-भूत-मालाः
वसन्ते लसन्तीह सरसा रसाला:
कलापाः ललित-कोकिला-काकलीनाम्।
अन्वयः- इह

1. …….. मधुरमञ्जरीपिञ्जरी
2. ……… सरसाः रसाला:
3. ……… ललित
4. …..काकलीनां कलापाः (विलसन्ति)

मञ्जूषा – कोकिला भूतमालाः वसन्ते लसन्ति। ।
उत्तर:

1. वसन्ते
2. भूतमाला:
3. लसन्ति
4. कोकिला

3. वहति मन्दमन्दं सनीरे समीरे
कलिन्दात्मजायास्सवानीरतीरे,
नता पङ्किमालोक्य मधुमाधवीनाम्॥
अन्वयः-कलिन्दात्मजायाः

1. ……….. सनीरे समीरे
2. …… वहति
3. …… नतां पक्तिम्
4. ……. ।

(अये वाणि! नवीनां वीणां निनादय।)
मञ्जूषा – आलोक्य, सवानीरतीरे, मधुमाधवीनां, मन्दमन्दं ।
उत्तर:

1. सवानीरतीरे
2. मन्दमन्दं
3. मधुमाधवीनां
4. आलोक्य

4. ललित-पल्लवे पादपे पुष्पपुञ्ज
मलयमारुतोच्चुम्बिते मञ्जुकुञ्ज,
स्वनन्तीन्ततिम्प्रेक्ष्य मलिनामलीनाम्॥
अन्वयः- ललितपल्लवे

1. …… पुष्पपुजे मजकुञ्ज
2. ……… मारुतोच्चुम्बिते
3. ……… अलीना मलिनां
4. ……… प्रेक्ष्य

(अये वाणि! नवीनां वीणां निनादय।)
मञ्जूषा – मलय, तति, पादपे, स्वनन्तीम् ।
उत्तर:

1. पादपे
2. मलय
3. स्वनन्तीम्
4. ततिं

5. लताना नितान्तं सुमं शान्तिशीलम्
चलेदुच्छलेत्कान्तसलिल सलीलम्,
तवाकर्ण्य वीणामदीनां नदीनाम्॥
अन्वयः- तव अदीनाम्

1. ……… आकर्ण्य लतानां नितान्तं
2. …… सुमं चलेत् नदीना
3. ……… सलीलम्
4. …….. ।

मञ्जूषा – उच्छलेत् वीणाम् शान्तिशीलं कान्तसलिलम्
उत्तर:

1. वीणाम्
2. शान्तिशील
3. कान्तसलिलम्
4. उच्छलेत्

प्रश्न 3.
निम्न श्लोकानि पठित्वा भावलेखनम् कुरुत –

1. निनादय नवीनामये वाणि! वीणाम्
मृदुं गाय गीति ललित-नीति-लीनाम्।
मधुर-मञ्जरी-पिञ्जरी-भूत-माला:
वसन्ते लसन्तीह सरसा रसालाः
कलापाः ललित-कोकिला-काकलीनाम्॥
अस्य भावोऽस्ति- हे सरस्वति देवि! अस्मिन्

1. …….. मधुर मञ्जरीणिः पीताः आम्र वृक्षाणां
2. ……… शोभिन्ताः भवन्ति। सहैव मनोहराणां
3. ……… शोभायुक्ताः कोकिलसमूहाः अपि शोभन्ते। अत: हे वाणि शारदे! त्वं ललितनीतिलीनां
4.  ……… मृदु गाय नवीनां वीणां च निनादय।

मञ्जूषा – काकलीना, वसन्ते, गीति, मालाः ।।
उत्तर:

1. वसन्ते
2. मालाः
3. काकलीनां
4. गीति।

2. कलिन्दात्मजायास्सवानीरतीरे,
नतां पङ्किमालोक्य मधुमाधवीनाम्॥
अस्य श्लोकस्य भावोऽस्ति-यमुनायाः सवानीरे तटे

1. …….. पूरिते वार्यों
2. …….. वहति सति पुष्पैः नता
3. ……… पङ्क्तिम् दृष्ट्वा हे वाणि शारदे! त्वं नवीनां
4. ……… निनादय।

मञ्जूषा – वीणा, जलबिन्दुभिः, मधुमाधवीनाम्, मन्दं मन्दं ।
उत्तर:

1. जलबिन्दुभिः
2. मन्दं मन्दं
3. मधुमाधवीनाम्
4. वीणां।

3. ललित-पल्लवे पादपे पुष्पपुञ्जे
मलयमारुतोच्चुम्बिते मञ्जुकुञ्जे,
स्वनन्तीन्ततिम्प्रेक्ष्य मलिनामलीनाम्॥

अस्य श्लोकस्य भावोऽस्ति-यत् मलयपर्वतात् आगतैः पवनैः चुम्बितेषु

1. …….. वृक्षेषु, पुष्प पुजेषु एवं
2. …….. कृष्णभ्रमराणां
3. ……… पऽक्ती: दृष्ट्वा हे
4. …….. शारदे त्वं नवीनां वीणां निनादय।

मञ्जूषा – ललितपल्लवानां, गुञ्जायमानाः, वाणि, सुन्दरकुञ्जेषु ।
उत्तर:

1. ललितपल्लवाना
2. सुन्दरकुञ्जेषु
3. गुञ्जायमानाः
4. वाणि।

लतानां नितान्तं सुमं शान्तिशीलम्
चलेदुच्छलेत्कान्तसलिलं सलीलम्,
तवाकर्ण्य वीणामदीनां नदीनाम्।।

अस्य श्लोकस्य भावोऽस्ति – हे सरस्वति मातः! तव

1. ……. वीणानादं श्रुत्वा लतानां
2. ……… शान्तिशील
3. ……… नदीनाञ्च मनोहर
4.  ……… अपि उच्छलेत।

अतः हे वाणि शारदे! त्वं नवीनां वादय।
मञ्जूषा – कम्पेत् (चलेत्), जलम्, ओजपूर्ण, नितान्तं ।
उत्तर:

1. ओजपूर्ण
2. नितान्तं
3. कम्पेत् (चलेत्)
4. जलम्।

प्रश्न 4.
निम्नवाक्येषु रेखाङ्कित पदानाम् स्थानेषु प्रश्नवाचक पद लिखत –

प्रश्न 1.
अये वाणि! नवीनां वीणाम् (त्वं) निनादय।
(क) कम्
(ख) काम्
(ग) कीदृशी
(घ) कीदृशीम्
उत्तर:
(घ) कीदृशीम्

प्रश्न 2.
ललितनीतिलीना गीति मृदु गाय।
(क) कम्
(ख) कथम्
(ग) कीदृशम्
(घ) काम्
उत्तर:
(ख) कथम्

प्रश्न 3.
इह वसन्ते सरसाः रसाला: लसन्ति।
(क) कदा
(ख) कुत्र
(ग) कति
(घ) के
उत्तर:
(क) कदा

प्रश्न 4.
वसन्ते इह मधुर मञ्जरी पिञ्जरी भूतमालाः रसालाः लसन्ति।
(क) कुत्र
(ख) कदा
(ग) के
(घ) किम्
उत्तर:
(क) कुत्र

प्रश्न 5.
वसन्ते सरसाः रसालाः लसन्ति।
(क) काः
(ख) कदा
(ग) के
(घ) कीदृशाः
उत्तर:
(ग) के

प्रश्न 6.
ललित कोकिला काकलीनाम् कलापाः बिलसन्ति।
(क) काः
(ख) के
(ग) कति
(घ) कथम्
उत्तर:
(ख) के

प्रश्न 7.
कलिन्दात्मजायाः तीरे समीर: वहति।
(क) काम्
(ख) के
(ग) कस्याः
(घ) काः
उत्तर:
(ग) कस्याः

प्रश्न 8.
कलिन्दात्मजायाः सवानीरतीरे सनीरः समीर: वहति।
(क) कुत्र
(ख) कथम्
(ग) कम्
(घ) कम्
उत्तर:
(क) कुत्र

प्रश्न 9.
सनीरः समीर: मन्दमन्दं वहति।
(क) काः
(ख) कथम्
(ग) कति
(घ) कदा
उत्तर:
(ख) कथम्

प्रश्न 10.
कलिन्दात्मजायाः तीरे सनीरे समीरे वहति (सति) मधुमपवीनां पङ्क्तिमः दृश्यते।
(क) कीदृशाः
(ख) कस्मिन्
(ग) कुत्र
(घ) के
उत्तर:
(ख) कस्मिन्

प्रश्न 11.
मलिनाम् अलीना ततिम् प्रेक्ष्य वाणि। नवीना वीणां निनादय।
(क) कासाम्
(ख) कम्
(ग) कीदृशीम्
(घ) काः
उत्तर:
(क) कासाम्

प्रश्न 12.
मलिनाम् अलीनां स्वनन्तीम् ततिम् पश्य।
(क) कीदृशीम्
(ख) कम्
(ग) काम्
(घ) काः
उत्तर:
(क) कीदृशीम्

प्रश्न 13.
लतानां नितान्तं शान्तिशीलम् सुमं चलेत्।
(क) कुत्र
(ख) किम्
(ग) कीदृशम्
(घ) काः
उत्तर:
(ग) कीदृशम्

प्रश्न 14.
लतानां नितान्तं शान्तिशीलम् सुमं चलेत्।।
(क) कासाम्
(ख) कीदृशी
(ग) के
(घ) काः
उत्तर:
(क) कासाम्

प्रश्न 15.
तव अदीनां वीणाम् आकर्ण्य सुमं चलेत्।
(क) कथम्
(ख) कुत्र
(ग) काम्
(घ) कति
उत्तर:
(ग) काम्

प्रश्न 16.
नदीनाम् कान्त सलिलम् सलीलम् उच्छलेत्।
(क) कथम्
(ख) कति
(ग) कदा
(घ) कति
उत्तर:
(क) कथम्

प्रश्न 17.
ललितपल्लवे पादपे मलिनां अलीनां स्वतन्तींततिं पश्यत।
(क) कुत्र
(ख) कीदृशे
(ग) किम्
(घ) कति
उत्तर:
(ख) कीदृशे

प्रश्न 5.
समुचितानि पर्यायपदानि मेलनं कुरुत –

पदानि – अर्थाः
1. वाणि – अतीव
2. समीरे – दृष्ट्वा
3. ततिम् – शान्तस्वभावम्
4. अलीनाम् – वायौ
5. नवीनाम् – शोभन्ते
6. सनीरे – गुञ्जायमानाम्
7. लसन्ति – सुन्दरपत्रयुक्ते
8. पादपे – हे सरस्वति
9. स्वनन्तीम् – ओजस्विनीम्
10. प्रेक्ष्य – नूतनाम्
11. ललितपल्लवे – वृक्षे
12. अदीनाम् – पुष्पम्
13. नितान्तम् – पङ्क्तिम्
14. सुमम् – जलयुक्ते
15. शान्तिशीलम् – भ्रमराणाम
उत्तर:
1. हे सरस्वति
2. वायौ
3. पङ्क्तिम्
4. भ्रमराणाम्
5. नूतनाम्
6. जलयुक्ते
7. शोभन्ते
8. वृक्षे
9. गुञ्जायमानाम्
10. दृष्ट्वा
11. मनोहरपत्रयुक्ते
12. ओजस्विनीम्
13. अतीव
14. पुष्पम्
15. शान्तस्वभावम्

प्रश्न 6.
निम्न ‘क’ वर्गीय पदायं ‘ख’ वर्गीय पदेषु विपर्यायपदानि चीयताम्।

‘क’ पदानि – ‘ख’ विपर्यायपदानि
1. मृदु – कष्टकम्
2. सरसाः – कोलाहल:
3. सुमम् – स्वच्छ
4. शान्तिः – कटुका:
5. मलिनाम् – कठोरं
उत्तर:
1.  – कठोरं
2. – कटुकाः
3. – कष्टकम्
4. – कोलाहलः
5. – स्वच्छ

NCERT Solutions for Class 11 Chemistry Chapter 1 Some Basic Concepts of Chemistry

These Solutions are part of NCERT Solutions for Class 11 Chemistry. Here we have given NCERT Solutions for Class 11 Chemistry Chapter 1 Some Basic Concepts of Chemistry.

Question 1.
Calculate the molecular mass of the following :
(i) H₂O (ii) CO₂ (iii) CH₄
Answer:
(i) Molecular mass of H₂O : 2 × 1 + 1 × 16 = 18u
(ii) Molecular mass of CO₂ : 1 × 12 + 2× 16 = 44 u
(iii) Molecular mass of CH₄ : 12 + 4 × 1 = 16 u

Question 2.
Calculate the mass percent of different elements present in sodium sulphate (Na₂SO₄).
Answer:
Molecular mass of Na₂SO₄ = 2 × Atomic mass of Na + Atomic mass of S + 4 × Atomic mass of O
= 2 × 23 + 32 + 4 × 16 = 46 + 32 + 64 = 142 u.
The percentage of different elements present can be calculated as :

NCERT Solutions Class 11 Chemistry Chapter 1 Some Basic Concepts of Chemistry will help to score more marks in CBSE Board Exams.

Question 3.
Determine the empirical formula of an oxide of iron which has 69-9% iron and 30-1% oxygen by mass.
Answer:
Step I. Calculation of simplest whole number ratios of the elements

The simplest whole number ratios of the different elements are : Fe : O : : 2 : 3
Step II. Writing the empirical formula of the compound.
The empirical formula of the compound = Fe₂CO₃.

Question 4.
Calculate the amount of carbon dioxide that could be produced when
(i) 1 mole of carbon is burnt in air.
(ii) 1 mole of carbon is burnt in 16 g of dioxygen.
(iii) 2 moles of carbon are burnt in 16 g of dioxygen.
Answer:
The chemical equation for the combustion of carbon in dioxygen present in air is :

(i) When 1 mole of carbon is burnt in air
1 mole of carbon will form C0₂ = 1 mol = 44 g
(ii) When 1 mole of carbon is burnt in 16 g of dioxygen
For 1 mole of carbon, dioxygen required = 32 g = 1 mol
But the mass of dioxygen available = 16 g = 1/2 mol .
This means that dioxygen is in limited amount or-it is the limiting reactant.
Since dioxygen and carbon react in the same ratio, therefore mass of CO₂ formed = \(\frac { 1 }{ 2 } \) mol = 22 g
(iii) When 2 moles of carbon are burnt in 16 g of dioxygen
For 2 moles of carbon, dioxygen required = 64 g = 2 mol
But the mass of dioxygen available = 16 g =  \(\frac { 1 }{ 2 } \) mol
This means that dioxygen is in limited amount or it is the limiting reactant.
∴ Mass of C0₂ formed =\(\frac { 1 }{ 2 } \) mol = 22 g

Question 5.
Calculate the mass of sodium acetate (CH3COONa) required to make 500 mL of 0-375 molar aqueous solution. Molar mass of sodium acetate is 82.0 g mol^-1.
Answer:

Question 6.
Calculate the concentration of nitric acid in moles per liter in a sample which has a density of 1.41 g mL-1 and the mass percent of nitric acid in it being 69%.
Answer:
Mass percent 69 means that 69 g of HNo₃ are dissolved in 100 g of the solution.
Mass of solution = 100 g Density of solution = 1.41 g mL^-1

Question 7.
How much copper can be obtained from 100 g of copper sulphate (CuSO₄)?
Answer:
The molecular mass of CuSO₄ = Atomic mass of Cu + Atomic mass of S + 4 x Atomic mass of O
= 63.5 + 32 + 4 × 16
= 159.5 u
Gram molecular mass of CuSO₄ = 159.5 g
Now, 159-5 g of CuSO₄ have Cu = 63.5 g
∴ 100 g of CuSO₄ have Cu = (63.5 g) × \(\frac { (100 g) }{ (159.5 g) } \) = 39.81 g

Question 8.
Determine the molecular formula of an oxide of iron in which the mass percent of iron and oxygen are 69.9 and 30.1 respectively.
Answer:
The empirical formula of the oxide of iron = Fe₂O₃
(For details, refer to No. 3)
Molecular formula of the oxide of iron = n × Empirical formula
= 1 × (Fe₂O₃)
= Fe₂O₃
(Since there is no common factor in Fe₂O₃, therefore n = 1).

Question 9.
Calculate the average atomic mass of chlorine from the following data: Isotope % Natural Abundance Atomic mass

Answer:

Question 10.
In three moles of ethane (C₂H₆), calculate the following:
(i) No. of moles of carbon atoms
(ii) No. of moles of hydrogen atoms No. of molecules of ethane.
Answer:
(i) 1 mole of C₂H₆ has moles of carbon atoms= 2 moles
3 moles of C₂H₆ have moles of carbon atoms= 2 × 3 = 6 moles
(ii) 1 mole of C₂H₆ has moles of hydrogen atoms = 6 moles
3 moles of C₂H₆ have moles of hydrogen atoms = 6 × 3 = 18 moles
(iii) 1 mole of C₂H₆ has molecules = 6.022 × 10²³
3 moles of C₂H₆ have molecules = 6.022 × 10²³ x 3 = 1.81 x 10²⁴

Question 11.
What is the concentration of sugar (C₁₂H₂₂O₁₁) in mol L^-1 of it are dissolved in enough water to make final volume upto 2 L?
Answer:
The concentration in mol L^-1 means molarity (M).
From the available data, it can be calculated as:
Mass of sugar = 20 g
Molar mass of sugar (C₁₂H₂₂o₁₁) = 12 × 12 + 22 × 1 + 11 × 16 = 342 g mol^-1
Volume of solution in litre = 2 L

Question 12.
If the density of methanol is 0.793 kg L^-1, what is its volume needed for making 2.5 L of its 0.25 M solution?
Answer:
Step I. Calculation of the mass of methanol (CH₃OH)
Molar mass of methanol (CH₃OH) =12 + 4×1 + 16 = 32 g mol^-1
Molarity of solution = 0.25 M = 0.25 mol L^-1
Volume of solution = 2.5 L

Step II. Calculation of volume of methanol
Mass of methanol = 20 g = 0-002 kg
Density of methanol = 0-793 kg L^-1

Question 13.
The pressure is determined as force per unit area of the surface. The SI unit of pressure, pascal is as shown below:
IPa = 1 Nm^-2
If the mass of air at sea level is 1034 g, calculate the pressure in pascal.
Answer:

Question 14.
What is the SI unit of mass? How is it defined?
Answer:
Kilogram. It is equal to the mass of the prototype of the kilogram. It is in fact, the mass of a platinum block stored at the International Bureau of Weights and Measurements in France.

Question 15.
Match the following prefixes with their multiples

Answer:
After matching:
micro = 10^-6
deca = 10
mega = 10⁶
giga = 10⁹
femto = 10^-15

Question 16.
What do you understand by significant figures?
Answer:
We have seen that every measurement done in the laboratory involves the same error or uncertainty depending upon the limitation of the measuring instrument. In order to report scientific data, the term ‘significant figures’ has been used. According to this, all digits repotted in a given data are certain except the last one which is uncertain or doubtful. For example, let us suppose that the reading as reported by a measuring scale is 11-64. It has four digits in all. Out of the 1, 1, and 6 are certain digits while the last digit ‘4’ is uncertain. Thus, the number may be reported as follows :

Thus, the significant figures in any number are all certain digits plus one doubtful digit.
It may be noted all digits reported in a number are significant. However, only the last digit is uncertain while the rest are certain. Thus, the number 11-64 has all four digits as significant figures. Out of the 1, 1 and 6 are certain while 4 has some uncertainty about it.

Question 17.
A sample of drinking water was found to be severely contaminated with chloroform CHCI₃, supposed to be a carcinogen. The level of contamination was 15 ppm (by mass)
(i) Express this in percent by mass.
(ii) Determine the molality of chloroform in the water sample.
Answer:
(i) Calculation of percent by mass
15 ppm level of contamination means that 15 parts or 15 g of chloroform (CHCI₃) are present in 10⁶ parts or 10⁶ g of the sample i.e., water.

(ii) Calculation of molality of the solution
Mass of chloroform = 1.5 x 10^-3 g
Molar mass of chloroform (CHCI₃) = 12 + 1 + (3 × 35.5) = 119.5 g mol^-1
Mass of sample i.e., water = 100 g

Question 18.
following in the scientific notation:
(i) 0.0048
(ii) 234,000
(iii) 8008
(iv) 500.0
(v) 6.0012
Answer:
(i) 4.8 x 10^-3
(ii) 2.34 × 10⁵
(iii) 8.008 × 10³
(iv) 5.000 × 10²
(v) 6.0012 × 10⁰

Question 19.
How many significant figures are present in the following?
(i) 0.0025
(ii) 208
(iii) 5005
(iv) 126,000
(iv) 500.0.
(v) 2.0034
Answer:
(i) 2
(ii) 3
(iii) 4
(iv) 6
(v) 4
(vi) 5

Question 20.
Round up the following upto three significant figures :
(i) 34.216
(ii) 10.4107
(iii) 0.04597
(iv) 2808
Answer:
(i) 34.2
(ii) 10.4
(iii) 0.0460
(iv) 281

Question 21a.
The following data is obtained when dinitrogen and dioxygen react together to form different compounds :

Answer:
By keeping 14 g as the fixed mass of dinitrogen (N₂), the ratios by mass of dioxygen (O₂) combining with 14 g dinitrogen are : 16 : 32 : 16 : 40 or 2 : 4 : 2 : 5. Since this ratio is simple whole number, the data obeys the Law Multiple Proportions.

Question 21b.
Fill in the blanks in the following conversions :
(i) 1 km = ……… mm = ……….. pm
(ii) 1 mg = …….. kg = …………. ng
(iii) 1 mL = ……. L = ………… dm³.
Answer:

Question 22.
If the speed of light is 3.0 x 10⁸ m s^-1, calculate the distance covered by light in 2.00 ns.
Answer:

Question 23.
Identify the limiting reactant if any in the following reaction mixtures ?
A + B → AB₂
(i) 300 atoms of A + 200 molecules of B₂
(ii) 100 atoms of A + 100 molecules of B₂
(iii) 5 moles of A + 2.5 moles of B₂
(iv) 2.5 moles of A + 5 moles of B₂
(v) 2 moles of A + 3 moles of B₂.
Answer:

In the light of the above information, let us find the limiting reactant if any in all the cases
(i) 1 atom of A will react with molecules of B₂ =1
300 atoms of A will react with molecules of B₂ = 300
But the molecules of B₂ actually available = 200
∴B₂ is the limiting reactant.

(ii) 1 atom of A will react with molecules of B₂ = 1
100 atoms of A will react with molecules of B₂ = 100
The molecules of B₂ actually available = 100
∴There is no limiting reactant in this case.

(iii) 1 mole of A will react with moles of B₂ =1
5 moles of A will react with moles of B₂ =5
But the moles of B₂ actually available = 2.5
∴B₂ is the limiting reactant.

(iv) 1 mole of A will react with moles of B₂ =1
2.5 moles of A will react with moles of B₂ = 2.5
But moles of B₂ actually available = 5
This shows that 5 moles of A can react whereas only 2.5 moles of A are actually available.
∴A is the limiting reactant.

(v) 1 mole of A will react with moles of B₂ = 1
2 moles of A will react with moles of B = 2
But the moles of B2 actually available = 3
This shows that 3 moles of A can react whereas only 2 moles of A are actually available.
∴ A is the limiting reactant.

Question 24.
Nitrogen and hydrogen react to form ammonia according to the reaction
N₂ (g) + 3H₂ (g) →2NH₃(g)
If 1000 g of H₂ react with 2000 g of N₂,
(i) will any of the two reactants remain unreacted ? If yes, which one and what would be its mass ?
(ii) Calculate the mass of ammonia (NH₃) which will be formed.
Answer:

According to available data,
28 g of N₂ require H₂ = 6 g
2000 g of N₂ require H₂ = (6g) x \(\frac { 2000 g }{ 28 g }\)=428.6 g
But H₂ actually available = 1000 g
This means that H₂ is in excess and will remain unreacted.
(i) Mass of H₂ that remains unreacted = 1000 – 428.6 = 571.4 g
(ii) Mass of NH₃ formed may be calculated as follows :
6 g of H₂ will form NH₃ = 34 g
428.6 g H₂ will form NH₃ = (34g) x \(\frac { 428.6 g }{ 6.0 g }\) = 2428.8 g

Question 25.
How are 0.50 mol Na₂Co₃ and 0.50 M Na₂Co₃ different ?
Answer:
0.50 mol Na₂CO₃ represent concentration in moles.
0.50 M Na₂CO₃ represent concentration in moles/litre (molarity).

Question 26.
If 10 volumes of dihydrogen react with five volumes of dioxygen gas, how many volumes of water will be produced ?
Answer:

10 volumes of water vapours will be produced.

Question 27.
Convert the following into basic units
(i) 28.7 pm
(ii) 15.15 \xs
(iii) 25365 mg.
Answer:

Question 28.
Which of the following has largest number of atoms ?
(i) 1 g of Au
(ii) lg of Na
(iii) 1 g of Li
(iv) lg of Cl₂
Answer:
(i) 197 g of Au have atoms = 6.022 x 10²³
∴ l g of Au has atoms = 6.022 × 10²³ × \(\frac { 1 g }{ 197g }\) = 3.06 x 10²¹
(ii) 23 g of Na have atoms = 6.022 × 10²³
1 g of Na has atoms = 6 -022 × 10²³ × \(\frac { 1 g }{ 23g }\) = 2.62 x 10²² atoms
(iii) 71 g of Cl₂ have molecules = 6.022 × 10²³
71 g of Cl₂ have atoms = 2 × 6.022 x 10²³
1 g of Cl₂ has atoms = 2 × 6.022 × 10²³ x \(\frac { 1 g }{ 71g }\) = 1.67 × 10²² atoms
Thus, 1 g of lithium (Li) has the largest number of atoms.

Question 29.
Calculate the molarity of a solution of ethanol in water in which mole fraction of ethanol is 0.04.
Answer:

2.31 moles of ethanol are dissolved in 1000 g (or 1000 mL) of water or 1000 mL of the solution. In this case, the volume of solution is considered to be the same as that of the solvent i.e., water. In other words, the solution is regarded as dilute solution,
∴Molarity of solution = 2.31 M

Question 30.
What will be mass of one ¹²C in g ?
Answer:

Question 31.
How many significant figures should be present in the answer of the following calculations ?
(i) \(\frac { 0.2856 x 298.15 x 0.112 }{ 0.5785 }\)
(ii) 5 x 5.364
(iii) 0.0125 + 0-7864 4- 0.0215.
Answer:
(i) The least precise figure (0.112) has 3 significant figures. Therefore, the answer should have three significant figures.
(ii) The second figure (5.364) has 4 significant figures. Therefore, the answer should be reported upto four significant figures. The exact figure (5) is not considered in this case.
(iii) In this case, the least precise figures (0.0125 and 0.0215) have 3 significant figures. Therefore, the answer should be reported upto three significant figures.

Question 32.
Use the data given in the following table to calculate the molar mass of naturally occurring argon.

Answer:
Molar mass of argon is the average molar mass and may be calculated as :

Question 33.
Calculate the number of atoms present in : (i) 52 moles of He (ii) 52 u of He (iii) 52 g of He.
Answer:
(i) 1 mole of He contains atoms = 6.022 × 10²³
52 moles of He contain atoms = 6.022 x 10²³ x 52 = 3-13 × 10²⁵ atoms
(ii) Atomic mass of He = 4 u ; 4 u is the mass of He atoms = 1
52 u is the mass of He atoms = \(\frac { 1 }{ 4 }\) x 52 = 13 atoms
(iii) Gram atomic mass of He = 4 g ; 4 g of He contain atoms = 6.022 × 10²³

Question 34.
A welding fuel gas contains carbon and hydrogen only. Burning a small sample of it in oxygen gives 3.38 g carbon dioxide, 0.690 g water and no other products. A volume of 10.0 L (measured at NTP) of this welding gas is found to weigh 11.6 g. Calculate (i) empirical formula (ii) molar mass and (iii) molecular formula of the gas.
Answer:
Step I. Calculation of mass percent of carbon and hydrogen.

Step II. Determination of empirical formula of fuel gas.
Empirical formula of the fuel gas = CH.

Step III. Calculation of molecular mass of fuel gas.
10.0 L of the fuel gas at N.T.P. weigh = 11.6 g
22.4 L of the fuel gas at N.T.P. weigh =\(\frac { 11.6 }{ 10.0}\) × 24.4 =25.98 g
Molecular mass of the fuel gas = 25.98 g \(\approx \) 26.0 g = 26 u

Step IV. Calculation of molecular formula of the gas.
Empirical formula mass = 12 + 1 = 13 u
Molecular mass = 26 u
n = \(\frac { Molecular mass }{ Empirical formula mass }\) × \(\frac { 126 }{ 13}\) = 2
∴ Molecular formula = n × Empirical formula = 2 × CH = C₂H₂
The molecular formula of fuel gas is C₂H₂ and it is acetylene.

Question .35.
Calcium carbonate reacts with aqueous HCl to give CaCl₂ and Co₂ according to the reaction :
CaCo₃ (s) + 2HCl (aq) + CaCl₂ (aq) + Co₂ (g) + H₂o (l)
What mass of CaCo₃ is required to react completely with 25 mL of 0.75 M HCl ?
Answer:

Question 36.
Chlorine is prepared in the laboratory by treating manganese dioxide (Mno₂) with aqueous hydrochloric acid according to the reaction :
4HCl(aq) + MnO₂(s) → MnCl₂(aq) + Cl₂(g) + 2H₂O(l)
How many grams of HCl react with 5.0 g of manganese dioxide ?
Answer:

We hope the NCERT Solutions for Class 11 Chemistry at Work Chapter 1 Some Basic Concepts of Chemistry, help you. If you have any query regarding NCERT Solutions for Class 11 Chemistry at Work Chapter 1 Some Basic Concepts of Chemistry, drop a comment below and we will get back to you at the earliest.