CBSE Class 8

We have given detailed NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Grammar Book शब्द-रूपाणि Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 8 Solutions शब्द-रूपाणि

(i) अजन्त-शब्दाः
अकारान्त, पुंल्लिङ्ग-शब्दः

विद्यालय (पाठशाला)

समान शब्द – छात्र, अध्यापक, पुस्तकालय, तडाग आदि। छात्र शब्द का रूप तृतीया विभक्ति एकवचन में छात्रेण तथा षष्ठी विभक्ति बहुवचन में छात्राणाम् होता है ऋ, र्, ष् के परे न् को ण् हो जाता है।

देव (देवता)

राम, अश्व, शिव, नर आदि के रूप देव के समान चलते हैं। यहाँ भी रामेण, रामाणाम्, नरेण, नराणाम् रूप होते हैं, पदान्त न् को ण् नहीं होता जैसे नरान्, रामान्, छात्रान् आदि।

अकारान्त, नपुंसकलिङ्ग-शब्दः
फल

शेष विभक्तियों के रूप ‘देव’ की भाँति ही होंगे। पत्र, पुस्तक आदि अकारान्त नपुंसकलिङ्ग शब्दों के रूप फल के समान चलते हैं। पत्र, मित्र के रूपों में बहुवचन में पत्राणि, मित्राणि रूप बनते हैं।

आकारान्त, स्त्रीलिङ्ग-शब्दः
लता (बेल)

अम्बा, राधा आदि आकारान्त स्त्रीलिङ्ग शब्दों के रूप लता के समान चलते हैं। प्रिया की षष्ठी विभक्ति बहुवचन में प्रियाणाम् रूप बनता है।

इकारान्त, पुँल्लिङ्ग-शब्दः
मुनि (मुनि, साधु)

समान शब्द – ऋषि, महर्षि, वाल्मीकि, कवि आदि। ऋषि शब्द का रूप तृतीया विभक्ति एकवचन तथा षष्ठी विभक्ति बहुवचन में क्रमशः ऋषिणा तथा ऋषीणाम् होता है। इसी प्रकार महर्षि शब्द के रूप तृतीया विभक्ति एकवचन तथा षष्ठी विभक्ति बहुवचन में क्रमशः महर्षिणा तथा महर्षीणाम् होते हैं।

इकारान्त, नपुंसकलिङ्ग-शब्दः
वारि (जल)

इकारान्त, स्त्रीलिङ्ग-शब्दः
मति (बुद्धि)

बुद्धि, गति, रति, शक्ति, प्रीति आदि इकारान्त स्त्रीलिङ्ग शब्दों के रूप मति के समान चलते हैं।

गति (चाल)

शक्ति

समान शब्द – बुद्धि, वृद्धि इत्यादि।

ईकारान्त, स्त्रीलिङ्ग-शब्दः
नदी

जननी, भगिनी, देवी, काली आदि ईकारान्त स्त्रीलिङ्ग शब्दों के रूप नदी के समान चलते हैं।

भगिनी (बहन)

उकारान्त, पुँल्लिङ्ग-शब्दः
साधु

भानु, गुरु, रिपु आदि उकारान्त पुंल्लिङ्ग के रूप साधु के समान चलते हैं।

अन्ये उकारान्ताः पुं. शब्दाः
रघु, गुरु के रूप साधु (उकारान्त पुंल्लिङ्ग) के समान बनते हैं, केवल तृतीया, एकवचन तथा षष्ठी बहुवचन में न के स्थान पर ण हो जाता है। जैसे- रघुणा, रघूणाम्, गुरुणा, गुरूणाम्।

उकारान्त, स्त्रीलिङ्ग-शब्दः
धेनु

उकारान्त, नपुंसकलिङ्ग-शब्दः
मधु

ऋकारान्त, पुँल्लिङ्ग-शब्दः
पितृ

कर्तृ

ऋकारान्त, स्त्रीलिङ्ग-शब्दः
मातृ

शेष रूप पितृ के समान होंगे।

(ii) व्यञ्जनान्त (हलन्त)-शब्दाः
आत्मन् (आत्मा), पुंल्लिङ्गः

मनस् (मन), नपुंसकलिङ्गः

समान शब्द – वचस्, तपस्, रजस आदि।

तकारान्त, पुंल्लिङ्ग-शब्दः
भवत्

शब्दरूपों व सर्वनाम रूपों का प्रायोगिक ज्ञान

शब्दरूप- पितृ, कर्तृ, मति, गति, नदी, भगिनी, वारि तथा मधु।

1. पितृ के रूपों का प्रयोग
कर्ता – सः मम पिता अस्ति। मम पितरौ गृहं गच्छतः।
कर्म – ईश्वरम् पितरं जानीहि। सः पितरौ उपगच्छति।
करण – सा पित्रा साकं गच्छति। अहं पितृभ्यां सह गच्छामि।
सम्प्रदान – पित्रे भोजनम् आनय। त्वं पितृभ्यां भोजनं देहि।
अपादान – सः पितुः धर्मं शृणोति। आवां पितृभ्यां धनं प्राप्स्यावः।
सम्बन्ध – पितुः आज्ञां पालय। त्वं पित्रोः अनुज्ञां न प्राप्तवान्।
अधिकरण – त्वं पितरि साधुः असि। मम पित्रोः विश्वासः अस्ति।
सम्बोधन – हे पितः, मम रक्षां कुरु। हे पितरौ, मम रक्षां कुरुतम्।

2. कर्तृ के रूपों का प्रयोग
प्रथमा – ईश्वरः संसारस्य कर्ता अस्ति।
द्वितीया – सः कर्तारम् प्रार्थयति।
तृतीया – एतत् कार्यं कर्ता कृतम्।
चतुर्थी – कत्रे किमपि कठिनं नास्ति।
पञ्चमी – सः कर्तुः वरं याचते।
षष्ठी – कर्तुः निवासः तु हृदये अस्ति।
सप्तमी – जगतः कर्तरि मम निष्ठा अस्ति।
सम्बोधन – हे कर्तः, आशिषं देहि।

3. मति के रूपों का प्रयोग
प्रथमा – एषा मम मतिः अस्ति।
द्वितीया – अहं तव मतिं न जानामि।
तृतीया – मम मत्या स्वमतिं मेलय।
चतुर्थी – मातुः मत्यै सा पाकशालां गच्छति।
पञ्चमी – मातुः मत्याः मम मतिः भिन्ना अस्ति।
षष्ठी – तस्य मत्याः कः उपयोगः अस्ति?
सप्तमी – मम मत्यां सः मूर्खः अस्ति।
सम्बोधनम् – हे मते ! त्वं सदा मम सहाया असि।

4. गति के रूपों का प्रयोग
प्रथमा – रथस्य गतिः तीव्रा अस्ति।
द्वितीया – यानस्य गतिं पश्य।
तृतीया – सः तीव्रगत्या यानं चालयति।
चतुर्थी – याने गत्यै तैलं देहि।
पञ्चमी – वायोः गत्याः दूरे तिष्ठ।
षष्ठी – अहं तव गतेः प्रशंसां करोमि।
सप्तमी – मम तु गत्यां विश्वासः अस्ति।
सम्बोधन – हे गते, मां प्रगतिपथं नय।

5. नदी के रूपों का प्रयोग
प्रथमा – इयं गङ्गा नदी अस्ति।
द्वितीया – त्वं नदीं गत्वा स्नानं कुरु।
तृतीया – नद्या वातावरणं शीतलं भवति।
चतुर्थी – नद्यै अर्घ्यम् अर्पय।
पञ्चमी – नद्याः जलं लभन्ते जनाः।
षष्ठी – सरस्वत्याः नद्याः जलं मधुरम् अस्ति।
सप्तमी – अहं नद्यां स्नानं करिष्यामि।
सम्बोधन – हे नदि! त्वं पवित्रा असि।

6. भगिनी के रूपों का प्रयोग
प्रथमा – रमा मम भगिनी अस्ति।
द्वितीया – सा भगिनीं पश्यति।
तृतीया – भगिन्या सह भ्राता अपि गतः।
चतुर्थी – भगिन्यै मिष्ठान्नम् आनय।
पञ्चमी – अहं भगिन्याः पाठे पठामि।
षष्ठी – त्वं भगिन्याः सम्मानं कुरु।
अधिकरण – असौ भगिन्यां साधुः अस्ति।
सम्बोधन – हे भगिनि ! मयि निजकृपां विकिर।

7. वारि के रूपों का प्रयोग
प्रथमा – इदं वारि मधुरम् अस्ति।
द्वितीया – सः स्वादु वारि पिबति।
तृतीया – सः वारिणा ओषधं स्वीकरोति।
चतुर्थी – सः वारिणे मम गृहम् आगतः।
पञ्चमी – अहं वारिणः मलं परिहरामि।
षष्ठी – वारिणः गुणान् वर्णय।
सप्तमी – वारिणि बहूनि तत्त्वानि सन्ति।
सम्बोधन – हे वारे! त्वमेव संसारस्य जीवनम् असि।

8. मधु के रूपों का प्रयोग
प्रथमा – इदं शुद्धं मधु अस्ति।
द्वितीया – त्वं शुद्धं मधु आनय।
तृतीया – सः मधुना ओषधं सेवते।
चतुर्थी – सः मधुने मित्रं प्रार्थयति।
पञ्चमी – त्वं मधुनः मलं वारय।
षष्ठी – अहं मधुनः गुणान् जानामि।
सप्तमी – मम मधुनि शुद्धता नास्ति।
सम्बोधन – हे मधो, त्वं सर्वगुणसम्पन्नम् अस्ति।

बहुविकल्पीय प्रश्नाः

प्रश्न 1.
अधोलिखिते वाक्ये रिक्तस्थाने किं पदं भविष्यति?
__________ जलं शुद्धं, पवित्रं च भवति। (गङ्गा)
(क) गङ्गा
(ख) गङ्गायाः
(ग) गङ्गा
(घ) गङ्गया
उत्तराणि:
(ख) गङ्गायाः

प्रश्न 2.
रेखाङ्कितपदे ‘मति’ शब्दे का विभक्तिः?
मम मत्यां रामः पुरुषोत्तमः अस्ति।
(क) द्वितीया विभक्तिः
(ख) सप्तमी विभक्तिः
(ग) तृतीया विभक्तिः
(घ) षष्ठी विभक्तिः
उत्तराणि:
(ख) सप्तमी

प्रश्न 3.
रेखाङ्कितपदे का विभक्तिः किं च वचनं?
जनाः नद्यां स्नानं कुर्वन्ति।
(क) द्वितीया, एकवचन
(ख) सप्तमी, बहुवचन
(ग) सप्तमी, एकवचन
(घ) द्वितीया, बहुवचन
उत्तराणि:
(ग) सप्तमी, एकवचन

प्रश्न 4.
अधोलिखिते वाक्ये रिक्तस्थाने किं पदं भविष्यति?
__________ सह पुत्रः आपणं गच्छति।
(क) पितुः
(ख) पितरम्
(ग) पित्रे
(घ) पित्रा
उत्तराणि:
(घ) पित्रा

प्रश्न 5.
कोष्ठके प्रदत्तशब्दस्य समुचितरूपेण रिक्तस्थानानि पूरयत-
__________ मिष्ठान्नम् यच्छ।
(क) भगिन्या
(ख) भगिन्याः
(ग) भगिनीं
(घ) भगिन्यै
उत्तराणि:
(घ) भगिन्यै

प्रश्न 6.
कोष्ठके प्रदतशब्दे उचितविभक्तिं प्रयुज्य वाक्यपूर्तिः क्रियताम्-
__________ त्रीणि वचनानि भवन्ति। (संस्कृतभाषा)
(क) संस्कृतभाषां
(ख) संस्कृतभाषया
(ग) संस्कृतभाषायाम्
(घ) संस्कृतभाषायाः
उत्तराणि:
(ग) संस्कृतभाषायाम्

प्रश्न 7.
समुचितरूपेण रिक्तस्थानं पूरयत-
नरः __________ पूतं समाचरेत्।
(क) मनसि
(ख) मनसा
(ग) मनः
(घ) मनसः
उत्तराणि:
(ख) मनसा

प्रश्न 8.
निम्नलिखिते वाक्ये रिक्तस्थाने किं पदं भविष्यति?
सभायाम् __________ प्रवचनानि भविष्यन्ति।
(क) विद्वांसः
(ख) विद्वान्
(ग) विदुषाम्
(घ) विद्वासौ
उत्तराणि:
(ग) विदुषाम्

प्रश्न 9.
निम्नलिखिते वाक्ये ‘भवत्’ इति पदस्य कि रूपं भविष्यति?
विक्रमः __________ पुस्तकानि ददाति।
(क) भवते
(ख) भवताम्
(ग) भवतः
(घ) भवन्तः
उत्तराणि:
(क) भवते

प्रश्न 10.
रेखांकिते पदे का विभक्तिः कि चं वचनं?
प्रजाः राज्ञि विश्वासं कुर्वन्ति।
(क) षष्ठी, एकवचन
(ख) राज्ञि
(ग) सप्तमी, एकवचन
(घ) सप्तमी, बहुवचन
उत्तराणि:
(ग) सप्तमी, एकवचन

प्रश्न 11.
प्रकोष्ठे प्रदत्तशब्दस्य समुचितरूपेण रिक्तस्थानं पूरयत-
__________ पुत्रः भीष्मः आसीत्।
(क) गङ्गायाः
(ख) गङ्गायाम्
(ग) गङ्गा
(घ) गङ्गाः
उत्तराणि:
(क) गङ्गायाः

प्रश्न 12.
अधोलिखिते वाक्ये किं पदं भविष्यति।
पुस्तकालये अनेकानि __________ सन्ति।
(क) समाचारपत्रं
(ख) समाचारपत्रः
(ग) समाचारपत्राणि
(घ) समाचारपत्रे
उत्तराणि:
(ग) समाचारपत्राणि

We have given detailed NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Ruchira Chapter 12 कः रक्षति कः रक्षितः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Ruchira Chapter 12 कः रक्षति कः रक्षितः

Class 8 Sanskrit Chapter 8 Chapter 12 कः रक्षति कः रक्षितः Textbook Questions and Answers

1. एकपदेन उत्तरत
(एक पद में उत्तर दो)

(क) केन पीडितः वैभवः बहिरागत:?
उत्तराणि:
आतपेन

(ख) भवनेत्यादीनां निर्माणाय के कर्त्यन्ते?
उत्तराणि:
वृक्षाः

(ग) मार्गे किं दृष्ट्वा बालाः परस्परं वार्तालापं कुर्वन्ति?
उत्तराणि:
अवकरम्

(घ) वयं शिक्षिताः अपि कथमाचरामः? ।
उत्तराणि:
अशिक्षिताः

(ङ) प्लास्टिकस्य मृत्तिकायां लयाभावात् कस्य कृते महती क्षतिः भवति?
उत्तराणि:
पर्यावरणस्य

(च) अद्य निदाघतापतप्तस्य किं शुष्कतां याति?
उत्तराणि:
तालु।

2. पूर्णवाक्येन उत्तरत –
(पूर्ण वाक्य में उत्तर दो)

(क) परमिन्दर् गृहात् बहिरागत्य किं पश्यति?
उत्तराणि:
परमिन्दर् गृहात् बहिरागत्य पश्यति यत् वायुवेगः अवरुद्धः अस्ति।

(ख) अस्माभिः केषां निर्माणाय वृक्षाः कर्त्यन्ते?
उत्तराणि:
अस्माभिः भवनानां निर्माणाय वृक्षाः कर्त्यन्ते।

(ग) विनयः सङ्गीतामाहूय किं वदति?
उत्तराणि:
विनयः संगीताम् आहूय वदति यत् मार्गे अवकरस्य क्षेपणम् अशोभनम्।

(घ) रोजलिन् आगत्य किं करोति?
उत्तराणि:
रोजलिन् आगत्य अवकरं कण्डोले पातयति।

(ङ) अन्ते जोसेफः पर्यावरणरक्षायै कः उपायः बोधयति?
उत्तराणि:
जोसेफ: बोधयति यत् पर्यावरणस्य रक्षा करणीया।

3. रेखांकितपदमाधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत
(रेखांकित पदों के लिए प्रश्न निर्माण कीजिए)

(क) जागरूकतया एव स्वच्छताऽभियानमपि गतिं प्राप्स्यति।
उत्तराणि:
कया एव स्वच्छताऽभियानमपि गतिं प्राप्स्यति?

(ख) धेनुः शाकफलानामावरणैः सह प्लास्टिकस्यूतमपि खादति स्म।
उत्तराणि:
धेनुः कैः सह प्लास्टिकस्यूतमपि खादति स्म?

(ग) वायुवेगः सर्वथाऽवरुद्धः आसीत्।
उत्तराणि:
कः सर्वथाऽवरुद्धः आसीत्?

(घ) सर्वे अवकरं संगृह्य अवकरकण्डोले पातयन्ति।
उत्तराणि:
सर्वे अवकरं संगृह्य कस्मिन् पातयन्ति?

(ङ) अधुना प्लास्टिकनिर्मितानि वस्तूनि प्रायः प्राप्यन्ते।
उत्तराणि:
अधुना प्लास्टिकनिर्मितानि कानि प्रायः प्राप्यन्ते?

(च) सर्वे नदीतीरं प्राप्ताः प्रसन्नाः भवति।
उत्तराणि:
सर्वे कम् प्राप्ताः प्रसन्नाः भवति?

4. सन्धिविच्छेदं पूरयत
(संधि करके रिक्त स्थान पूरा कीजिए)

(क) ग्रीष्मर्तौ – …………………. + ऋतौ
उत्तराणि:
ग्रीष्मर्तौ – ग्रीष्म + ऋतौ

(ख) बहिरागत्य – बहिः + ………………….
उत्तराणि:
बहिरागत्य – बहिः + आगत्य

(ग) काञ्चित् – …………………. + चित्
उत्तराणि:
काञ्चित् – काम् + चित्

(घ) तद्वनम् – …………………. + वनम्
उत्तराणि:
तद्वनम् – तत् + वनम्

(ङ) कलमेत्यादीनि – …………………. + इत्यादिनि
उत्तराणि:
कलमेत्यादीनि – कलम + इत्यादिनि

(च) अतीवानन्दप्रदोऽयम् – …………………. + आनन्दप्रदः + ………………….
उत्तराणि:
अतीवानन्दप्रदोऽयम् – अतीव + आनन्दप्रदः + अयम्

5. विशेषणपदैः सह विशेष्यपदानि योजयत.
(विशेषण पदों के साथ विशेष्य जोड़कर लिखिए)

काञ्चित् – अवकरम्
स्वच्छानि – स्वास्थ्यकरी
पिहिते – क्षतिः
स्वच्छता – शान्तिम्
गच्छन्ति – गृहाणि
अन्यत् – अवकरकण्डोले
महती – मित्राणि
उत्तराणि:
काञ्चित् – शान्तिम्
स्वच्छानि – गृहाणि
पिहिते – अवकरकण्डोले
स्वच्छता – स्वास्थ्यकरी
गच्छन्ति – मित्राणि
अन्यत् – अवकरम्
महती – क्षतिः

6. शुद्धकथनानां समक्षम् [आम्] अशुद्धकथनानां समक्षं च [न] इति लिखत –
(शुद्ध कथन के सामने हाँ तथा अशुद्ध कथन के सामने ना लिखे)

(क) प्रचण्डोष्मणा पीडिताः बालाः सायंकाले एकैकं कृत्वा गृहाभ्यन्तरं गताः।
(ख) मार्गे मित्राणि अवकरभाण्डारं यत्र-तत्र विकीर्ण दृष्ट्वा वार्तालापं कुर्वन्ति।
(ग) अस्माभिः पर्यावरणस्वच्छतां प्रति प्रायः ध्यानं न दीयते।
(घ) वायु विना क्षणमपि जीवितुं न शक्यते।
(ङ) रोजलिन् अवकरम् इतस्ततः प्रक्षेपणात् अवरोधयति बालकान्।
(च) एकेन शुष्कवृक्षेण दह्यमानेन वनं सुपुत्रेण कुलमिव दह्यते।
(छ) बालकाः धेनुं कदलीफलानि भोजयन्ति।
(ज) नदीजले निमज्जिताः बालाः प्रसन्नाः भवन्ति।
उत्तराणि:

7. घटनाक्रमानुसारं लिखत
(कथा को सही क्रम में लिखिए)

(क) उपरितः अवकर क्षेप्तुम् उद्यतां रोजलिन् बालाः प्रबोधयन्ति।
उत्तराणि:
गृहे प्रचण्डोष्मणा पीडितानि मित्राणि एकैकं कृत्वा गृहात् बहिरागच्छन्ति।

(ख) प्लास्टिकस्य विविधापक्षान् विचारयितुं पर्यावरणसंरक्षणन पशूनित्यादीन् रक्षितुं बालाः कृतनिश्चयाः भवन्ति।
उत्तराणि:
वृक्षाणां निरन्तरं कर्तनेन, ऊष्मावर्धनेन च दुःखिताः बालाः नदीतीरं गन्तुं प्रवृत्ताः भवन्ति।

(ग) गृहे प्रचण्डोष्मणा पीडितानि मित्राणि एकैकं कृत्वा गृहात् बहिरागच्छन्ति।
उत्तराणि:
मार्गे यत्र-तत्र विकीर्णमवकरं दृष्ट्वा पर्यावरणविषये चिन्तिताः बालाः परस्परं विचारयन्ति।

(घ) अन्ते बालाः जलविहारं कृत्वा प्रसीदन्ति।
उत्तराणि:
उपरितः अवकरं क्षेप्तुम् उद्यतां रोजलिन् बालाः प्रबोधयन्ति।

(ङ) शाकफलानामावरणैः सह प्लास्टिकस्यूतमपि खादन्तीं धेनुं बालकाः कदलीफलानि भोजयन्ति।
उत्तराणि:
बालैः सह रोजलिन् अपि मार्गे विकीर्णमवकरं यथास्थानं प्रक्षिपति।

(च) वृक्षाणां निरन्तरं कर्तनेन, ऊष्मावर्धनेन च दु:खिताः बालाः नदीतीरं गन्तुं प्रवृत्ताः भवन्ति।
उत्तराणि:
शाकफलानामावरणैः सह प्लास्टिकस्यूतमपि खादन्तीं धेनुं बालकाः कदलीफलानि भोजयन्ति।

(छ) बालैः सह रोजलिन् अपि मार्गे विकीर्णमवकरं यथास्थानं प्रक्षिपति।
उत्तराणि:
प्लास्टिकस्य विविधापक्षान् विचारयितुं पर्यावरणसंरक्षेण पशूनित्यादीन् रक्षितुं बालाः कृतनिश्चयाः भवन्ति।

(ज) मार्गे यत्र-तत्र विकीर्णमवकरं दृष्ट्वा पर्यावरणविषये चिन्तिताः बालाः परस्परं विचारयन्ति।
उत्तराणि:
अन्ते बालाः जलविहारं कृत्वा प्रसीदन्ति।

Class 8 Sanskrit Chapter 12 कः रक्षति कः रक्षितः Additional Important Questions and Answers

अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा निर्देशानुसारं प्रश्नान् उत्तरत –

(क) मार्गे कदलीफलविक्रेतारं दृष्ट्वा बालाः कदलीफलानि क्रीत्वा धेनुमाह्वयन्ति भोजयन्ति च, मार्गात् प्लास्टिकस्यूतानि चापसार्य पिहिते अवकरकण्डोले क्षिपन्ति।

I. एकपदेन उत्तरत

(i) बालाः किं क्रीणन्ति?
उत्तराणि:
फलानि

(ii) बालाः का आह्वयन्ति?
उत्तराणि:
धेनुम् ।

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत

(i) बालाः किं भोजयन्ति?
उत्तराणि:
बालाः धेनुं कदलीफलानि भोजयन्ति।

(ii) बालाः अवकरं कुत्र क्षिपन्ति?
उत्तराणि:
बालाः अवकरं अवकरकण्डोले क्षिपन्ति।

III. यथानिर्देशम् उत्तरत

(क) ‘दृष्ट्वा ‘ इत्यत्र कः प्रत्ययः?
(i) ट्रा
(ii) त्वा
(iii) क्त्वा
(iv) बा
उत्तराणि:
(iii) क्त्वा

(ख) ‘क्षिपन्ति’ इत्यत्र कः लकारः?
(i) लोट
(ii) लट
(iii) लङ्
(iv) लृट्
उत्तराणि:
(ii) लट्

(ग) ‘मार्गात्’ इत्यत्र का विभक्तिः ?
(i) तृतीया
(ii) चतुर्थी
(iii) पञ्चमी
(iv) प्रथमा
उत्तराणि:
(iii) पञ्चमी

प्रकार: ‘क’-रिक्तस्थानपूर्तिद्वारा

(क) पर्यावरणेन सह पशवः अपि रक्षणीयाः।
भावः- पर्यावरणेन ………. पशूनाम् ……….. रक्षा करणीया।
उत्तराणि:
पर्यावरणेन सह पशूनाम् अपि रक्षा करणीया।

प्रकारः ‘ख’-शुद्धाशुद्धकथनद्वारा

(क) उपरितः इदानीमपि अवकरः मार्गे क्षिप्यते।
भावः-(क) उपरिष्टात् अवकरस्यमार्गे क्षेपणं क्रियते।
(ख) उपरितः मार्गे अवकरः क्षेपणीयः।
उत्तराणि:
(क) (✓) (ख) (✗)

अधोलिखितस्य श्लोकस्य अन्वयं लिखत –

(क) निदाघतापतप्तस्य याति तालु हि शुष्कताम्।
उत्तराणि:
निदाघतापतप्तस्य (जनस्य) हि तालु शुष्कतां याति।

मञ्जूषातः उचितपदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत –

पश्यतु …………… यत्र तत्र प्लास्टिकस्यूतानि ……….. अवकर प्रक्षिप्तम् ……………..। कथ्यते यत् ……………. स्वास्थ्य करी, परं ……………. शिक्षिताः अपि ……………. इव ……………
अस्ति मित्राणि, अन्यत्, वयम्, अशिक्षिताः, स्वच्छता, आचरामः
उत्तराणि:
पश्यतु मित्राणि। यत्र तत्र प्लास्टिकस्यूतानि अन्यत् अवकरं प्रक्षिप्तम् अस्ति। कथ्यते यत् स्वच्छता स्वास्थ्यकरी, परं वयम् शिक्षिताः अपि अशिक्षिताः इव आचरामः।

अधोलिखितानां शब्दानां वाक्येषु प्रयोगं कुरुत –

क्षतिः, धेनुः, अवकरः
उत्तराणि:
(क) क्षतिः = हानि
प्लास्टिकेन पर्यावरणस्य क्षतिः भवति।

(ख) धेनुः = गाय
धेनुः प्लास्टिकस्यूतानि खादति।

(ग) अवकरः = कूड़ा
यत्र तत्र अवकरः न प्रक्षेपणीयः।

अधोलिखितानाम् अर्थमेलनं कुरुत-

शब्दाः – अर्थाः
क्षतिः – स्नाताः
अपरः – हानिः
निमज्जिताः – द्वितीयः
तीरम् – अवलोक्य
दृष्टवा – तटम्
उत्तराणि:
शब्दाः – अर्थाः
क्षतिः – हानिः
अपरः – द्वितीयः
निमज्जिताः – स्नाताः
तीरम् – तटम्
दृष्टवा – अवलोक्य

उचितविकल्पं चित्वा उत्तराणि लिखत-

(i) प्लास्टिकं कदापि न गलति।
(क) का
(ख) किम्
(ग) के
(घ) को
उत्तराणि:
(ख) किम्

(ii) वस्तूनि विनश्य मृत्तिकायां मिलन्ति।
(क) कः
(ख) कानि
(ग) किम्
(घ) के
उत्तराणि:
(ख) कानि

(iii) पर्यावरणरक्षणे अस्माकं प्रयासः अपेक्षितः।
(क) किम
(ख) के
(ग) कः
(घ) का
उत्तराणि:
(ग) कः

We have given detailed NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Grammar Book सन्धि-प्रकरणम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 8 Solutions सन्धि-प्रकरणम्

सन्धि – अत्यन्त समीपवर्ती दो वर्गों के मेल से जो परिवर्तन अथवा विकार आता है, उसे सन्धि कहते हैं (परः सन्निकर्षः संहिता) हिमालयः = हिम + आलयः। इस उदाहरण में अ + आ इन वर्गों का मेल होकर आ रूप बना। इसे ही सन्धि कहते हैं।

सन्धि तीन प्रकार की है-स्वर सन्धि, व्यंजन सन्धि और विसर्ग सन्धि।

स्वर सन्धि-एक स्वर के साथ दूसरे स्वर के मेल से जो परिवर्तन होता है उसे स्वर सन्धि कहते हैं। स्वर सन्धि के मुख्य भेद निम्नलिखित हैं-

1. दीर्घसन्धिः
दीर्घसन्धि के अनेक प्रकार होते हैं-
प्रथम-प्रकार: – पूर्वपद के अन्त के ‘अ’ के साथ उत्तरपद के आरम्भ के ‘अ’ का मेल होने पर दोनों के स्थान पर ‘आ’ हो जाता है-
उदाहरणानि-

• राम + अयनम् = रामायणम्
• शब्द + अर्थौ = शब्दार्थों
• नर + अधमः = नराधमः
• पुरुष + अर्थः = पुरुषार्थः
• कृष्ण + अर्जुनौ = कृष्णार्जुनौ

द्वितीय-प्रकारः – पूर्वपद के अन्त के ‘अ’ के साथ उत्तरपद के आरम्भ के ‘आ’ का मेल होने पर दोनों के स्थान पर ‘आ’ हो जाता है-
उदाहरणानि-

• राम + आज्ञा = रामाज्ञा
• धर्म + आस्था = धर्मास्था
• धन + आदेशः = धनादेशः
• परम + आचार्यः = परमाचार्यः
• वर्ष + आगमः = वर्षागमः

तृतीय-प्रकार: – पूर्वपद के अन्त के ‘आ’ के साथ उत्तरपद के आरम्भ के ‘अ’ का मेल होने से दोनों के स्थान पर ‘आ’ हो जाता है-
उदाहरणानि-

• वर्षा + अन्तः = वर्षान्तः
• रमा + अङ्गानि = रमाङ्गानि
• कृपा + अस्ति = कृपास्ति
• दया + अर्थी = दयार्थी
• लता + अपि = लतापि

चतुर्थ-प्रकार: – पूर्वपद के अन्त के ‘आ’ के साथ उत्तरपद के आरम्भ के ‘आ’ का मेल होने पर दोनों के स्थान पर ‘आ’ हो जाता है-
उदाहरणानि-

• सुधा + आकरः = सुधाकरः
• महा + आशयः = महाशयः
• दया + आनन्दः = दयानन्दः
• प्रिया + आदेशः = प्रियादेशः
• सुरा + आलयः = सुरालयः

इसी तरह ह्रस्व अथवा दीर्घ इकार/ईकार के साथ ह्रस्व अथवा दीर्घ इकार/ईकार के मेल से दोनों के स्थान एक दीर्घ ईकार (ई) हो जाता है।
उदाहरणानि-
इ + इ

• गिरि + इन्द्रः = गिरीन्द्रः
• कपि + इच्छा = कपीच्छा
• अभि + इष्टम् = अभीष्टम्
• प्रति + इच्छति = प्रतीच्छति
• इति + इयम् = इतीयम्

इ + ई

• मुक्ति + ईशः = मुक्तीशः
• रति + ईश्वरः = रतीश्वरः
• अति + ईतः = अतीतः
• परि + ईक्षा = परीक्षा
• मुनि + ईहा = मुनीहा

ई + इ

• नदी + इव = नदीव
• लक्ष्मी + इन्द्रः = लक्ष्मीन्द्रः
• सखी + इति = सखीति
• महती + इच्छा = महतीच्छा
• देवी + इष्टम् = देवीष्टम्

ई + ई

• नदी + ईशः = नदीशः
• लक्ष्मी + ईश्वरः = लक्ष्मीश्वरः
• सखी + ईर्ष्या = सखीर्ष्या
• महती + ईतिः = महतीतिः
• देवी + ईहा = देवीहा

उकार / ऊकार के साथ उकार / ऊकार का मेल होने पर दोनों के स्थान पर ‘ऊ’ वर्ण हो जाता है।
उदाहरणानि-
उ + उ

• वटु + उपरि = वटूपरि
• भानु + उदयः = भानूदयः
• पृथु + उदकः = पृथूदकः
• लघु + उक्तिः = लघूक्तिः
• साधु + उत्सवः = साधूत्सवः

उ + ऊ

• लघु + ऊर्जः = लघूर्जः
• सिन्धु + ऊर्मिः = सिन्धूमिः
• साधु + ऊचुः = साधूचुः
• मधु + ऊरुः = मधूरुः
• बहु + ऊर्णा = बहूर्णा

ऊ + उ

• भू + उपरि = भूपरि
• हिन्दू + उदयः = हिन्दूदयः
• कर्कन्धू + उदकः = कर्कन्धूदकः
• चमू + उक्तिः = चमूक्तिः
• वधू + उत्सवः = वधूत्सवः

ऊ + ऊ

• चमू + ऊर्जः = चमूर्जः
• वधू + ऊरुः = वधूरुः
• भू + ऊर्ध्वम् = भूर्ध्वम्
• चमू + ऊर्ध्वम् = चमूर्ध्वम्
• हिन्दू + ऊर्जः = हिन्दूर्जः

ऋकार / ऋकार का ऋ / ऋकार से मेल होने पर ऋकार हो जाता है-
उदाहरणानि-

• पितृ + ऋणम् = पितॄणम्
• भ्रातृ + ऋणम् = भ्रातृणम्
• कर्तृ + ऋणम् = कर्तृणम्
• मातृ + ऋणम् = मातृणम्
• दातृ + ऋणम् = दातृणम्
• भर्तृ + ऋणम् = भर्तृणम्

2. गुणसन्धिः
(i) अ + इ = ए
सुर + इन्द्रः = सुरेन्द्रः

(ii) अ + ई = ए
गण + ईशः = गणेशः

(iii) आ + इ = ए
महा + इन्द्रः = महेन्द्रः

(iv) आ + ई = ए
महा + ईशः = महेशः

(v) अ + उ = ओ
सूर्य + उदयः = सूर्योदयः

(vi) अ + ऊ = ओ
जल + ऊर्मिः = जलोमिः

(vii) आ + उ = ओ
गङ्गा + उदकम् = गङ्गोदकम्

(viii) आ + ऊ = ओ
गङ्गा + ऊर्मयः = गङ्गोर्मयः

(ix) अ + ऋ = अर्
देव + ऋषिः = देवर्षिः

(x) आ + ऋ = अर्
महा + ऋषिः = महर्षिः

(xi) अ + लृ = अल्
तव + लृकारः = तवल्कारः

(xii) आ + लृ = अल्
माला + लृकारः = मालल्कारः

3. वृद्धिसन्धिः
(i) अ + ए = ऐ
तव + एव = तवैव

(ii) अ + ऐ = ऐ
मत + ऐक्यम् = मतैक्यम्

(iii) आ + ए = ऐ
तथा + एव = तथैव

(iv) आ + ऐ = ऐ
तथा + ऐक्यम् = तथैक्यम्

(v) अ + ओ = औ
जन + ओघः = जनौघः

(vi) आ + ओ = औ
मम + औरसः = ममौरसः

(vii) अ + औ = औ
महा + औषधम् = महौषधम्

(viii) आ + औ = औ
महा + औदार्यम् = महौदार्यम्

4. यण्सन्धिः
(i) इ + अन्य स्वर = य् + अन्य स्वर
यदि + अपि = यद्यपि

(ii) ई + अन्य स्वर = य् + अन्य स्वर
देवी + उवाच = देव्युवाच

(iii) उ + अन्य स्वर = व् + अन्य स्वर
अनु + अयः = अन्वयः

(iv) ऊ + अन्य स्वर = व् + अन्य स्वर
वधू + आदेशः = वध्वादेशः

(v) ऋ + अन्य स्वर = र् + अन्य स्वर
मातृ + अंशः = मात्रंशः

(vi) लृ + अन्य स्वर = ल् + अन्य स्वर
लृ + आकृतिः = लाकृतिः

5. अयादिसन्धिः
(i) ए + कोई स्वर = अय् + कोई स्वर
हरे + ए = हरये

(ii) ऐ + कोई स्वर = आय् + कोई स्वर
नै + अकः = नायकः

(iii) ओ + कोई स्वर = अव् + कोई स्वर
भो + अति = भवति

(iv) औ + कोई स्वर = आव् + कोई स्वर
नौ + इकः = नाविकः

6. पूर्वरूपसन्धिः
पदान्त ए + अ = ए + 0(ऽ) = एऽ
उदाहरणम्- हरे + अव = हरेऽव

7. पररूपसन्धिः
अकारान्त उपसर्ग (प्र, उप, अव) + ए / ओ = 0 + ए / ओ = ए / ओ
उदाहरणम्-

• प्र + एषणम् = प्रेषणम्
• उप + ओषति = उपोषति
• अव + ओषति = अवोषति

8. प्रकृतिभावसन्धिः (सन्धि-निषेध)
उदाहरणानि-

• कवी + इमौ = कवी इमौ
• विष्णू + एतौ = विष्णू एतौ
• लते + एते = लते एते

पूर्वपद में द्विवचन के ई, ऊ, ए होने पर ऐसा होता है।

बहुविकल्पीय प्रश्नाः

रेखाङ्कितपदानां सन्धिं सन्धिच्छेदं वा कुरुत-

प्रश्न 1.
तत्र रमणीयं भो + अनं अस्ति।
(क) भोअनं
(ख) भोनं
(ग) भवनं
(घ) भावनं
उत्तराणि:
(ग) भवनं

प्रश्न 2.
सभायाम् कवी आगतौ।
(क) कवि + आगतौ
(ख) कवि + अगतौ
(ग) कवी + अगतौ
(घ) कवी + आगतौ
उत्तराणि:
(घ) कवी + आगतौ

प्रश्न 3.
अस्माकं कक्षायाः नायकः पुरुः अस्ति।
(क) नाय + अकः
(ख) नै + अकः
(ग) नाय् + अकः
(घ) ने + अक:
उत्तराणि:
(ख) नै + अक:

प्रश्न 4.
वनेषु बहवः मुनीन्द्राः वसन्ति।
(क) मुनि + इन्द्राः
(ख) मुनी + इन्द्राः
(ग) मुनि + ईन्द्राः
(घ) मुनि + न्द्राः
उत्तराणि:
(क) मुनि + इन्द्राः

प्रश्न 5.
हरिद्वारे अनेके देव + आलयाः सन्ति।
(क) देवलयाः
(ख) देवालयाः
(ग) देवालयः
(घ) देवालया
उत्तराणि:
(ख) देवालयाः

प्रश्न 6.
सूर्य + उदये तमः नश्यति।
(क) सूर्योदये
(ख) सूर्युदये
(ग) सूर्योदये
(घ) सूदये
उत्तराणि:
(क) सूर्योदये

प्रश्न 7.
यथा रोचते तथा + एव कुरुत।
(क) तथोव
(ख) तथैव
(ग) तथेव
(घ) तथौव
उत्तराणि:
(ख) तथैव

प्रश्न 8.
द्वारे को + अपि तिष्ठति।
(क) कोअपि
(ख) कोपि
(ग) कायपि
(घ) कोऽपि
उत्तराणि:
(घ) कोऽपि

प्रश्न 9.
साधवः त्यागेऽपि सुखं लभन्ते।
(क) त्यागे + पि
(ख) त्यागै + अपि
(ग) त्यागे + अपि
(घ) त्याग + अपि
उत्तराणि:
(ग) त्यागे + अपि

प्रश्न 10.
‘इत्युक्ति’ इत्यत्र कः सन्धिः?
(क) गुण सन्धि
(ख) वृद्धि सन्धि
(ग) यण् सन्धि
(घ) दीर्घ सन्धि
उत्तराणि:
(ग) यण् सन्धिः

प्रश्न 11.
‘नयनं’ इति पदे कः सन्धिः?
(क) अयादि सन्धिः
(ख) पररूप सन्धिः
(ग) गुण सन्धिः
(घ) प्रकृतिभाव सन्धि
उत्तराणि:
(क) अयादि सन्धि।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Ruchira Chapter 11 सावित्री बाई फुले Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Ruchira Chapter 11 सावित्री बाई फुले

Class 8 Sanskrit Chapter 8 Chapter 11 सावित्री बाई फुले Textbook Questions and Answers

1. एकपदेन उत्तरत
(एक पद में उत्तर दो)

(क) कीदृशीनां कुरीतीनां सावित्री मुखरं विरोधम् अकरोत्?
उत्तराणि:
सामाजिककुरीतीनाम्

(ख) के कूपात् जलोद्धरणम् अवारयन्?
उत्तराणि:
उच्चवर्गीयाः

(ग) का स्वदृढनिश्चयात् न विचलति?
उत्तराणि:
शिक्षिका

(घ) विधवानां शिरोमुण्डनस्य निराकरणाय सा कैः मिलिता?
उत्तराणि:
नापितैः

(ङ) सा कासां कृते प्रदेशस्य प्रथमं विद्यालयम् आरभत?
उत्तराणि:
बालिकानाम्।

2. पूर्णवाक्येन उत्तरत
(पूर्ण वाक्य में उत्तर दो)

(क) किं किं सहमाना सावित्रीबाई स्वदृढनिश्चयात् न विचलति?
उत्तराणि:
अनेकानि कष्टानि सहमाना सावित्रीबाई स्वदृढनिश्चयात् न विचलति।

(ख) सावित्रीबाईफुलेमहोदयायाः पित्रोः नाम किमासीत्?
उत्तराणि:
सावित्रीबाईमहोदयायाः पिता खंडोजी माता च लक्ष्मीबाई आस्ताम्।

(ग) विवाहानन्तरमपि सावित्र्याः मनसि अध्ययनाभिलाषा कथम् उत्साहं प्राप्तवती?
उत्तराणि:
विवाहानन्तरमपि सावित्र्याः मनसि अध्ययनाभिलाषा स्त्रीशिक्षायाः महत्त्वं ज्ञात्वा उत्साह प्राप्तवती।

(घ) जलं पातुं निवार्यमाणाः नारीः सा कुत्र नीतवती किञ्चाकथयत्?
उत्तराणि:
जलं पातुं निवार्यमाणाः नारीः सा निजगृहं नीतवती चाऽकथयत् यथेष्टं जलं नयत।

(ङ) कासां संस्थानां स्थापनायां फुलेदम्पत्योः अवदानं महत्त्वपूर्णम्?
उत्तराणि:
‘महिला सेवा मण्डल’, ‘शिशुहत्याप्रतिबन्धकगृह’ इत्यादीनां संस्थानां स्थापनायां फुलेदम्पत्योः अवदानं महत्त्वपूर्णम्।

(च) सत्यशोधकमण्डलस्य उद्देश्यं किमासीत्?
उत्तराणि:
सत्यशोधकमण्डलस्य उद्देश्यं आसीत् पीडितानां अधिकार प्रति जागरणम्।

(छ) तस्याः द्वयोः काव्यसङ्कलनयोः नामनी के?
उत्तराणि:
तस्याः द्वयोः काव्यसङ्कलनयोः नामनी आस्ताम्-‘काव्यफुले’, ‘सुबोधरत्नाकर’।

3. रेखांकितपदानि अधिकृत्य प्रश्ननिर्माण कुरुत
(रेखांकित पद के लिए प्रश्न निर्माण कीजिए)

(क) सावित्रीबाई, कन्याभिः सविनोदम् आलपन्ती अध्यापने संलग्ना भवति स्म।
उत्तराणि:
सावित्रीबाई काभिः सविनोदम् आलपन्ती अध्यापने संलग्ना भवति स्म?

(ख) सा महाराष्ट्रस्य प्रथमा महिला शिक्षिका आसीत्।
उत्तराणि:
सा कस्य प्रथमा महिला शिक्षिका आसीत्?

(ग) सा स्वपतिना सह कन्यानां कृते प्रदेशस्य प्रथमं विद्यालयम् आरभत।
उत्तराणि:
सा स्वपतिना सह कासां कृते प्रदेशस्य प्रथमं विद्यालयम् आरभत?

(घ) तया मनुष्याणां समानतायाः स्वतन्त्रतायाश्च पक्षः सर्वदा समर्थितः। ।
उत्तराणि:
तया केषां समानतायाः स्वतन्त्रतायाश्च पक्षः सर्वदा समर्थितः?

(ङ) साहित्यरचनया अपि सावित्री महीयते।
उत्तराणि:
साहित्यरचनया अपि का महीयते?

4. यथानिर्देशम् उत्तरत
(निर्देशानुसार उत्तर दीजिए)

(क) इदं चित्रं पाठशालायाः वर्तते – अत्र ‘वर्तते’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
उत्तराणि:
चित्रम्

(ख) तस्याः स्वकीयम् अध्ययनमपि सहैव प्रचलति – अस्मिन् वाक्ये विशेष्यपदं किम्?
उत्तराणि:
स्वकीयम्

(ग) अपि यूयमिमा महिलां जानीथ – अस्मिन् वाक्ये ‘यूयम्’ इति पदं केभ्यः प्रयुक्तम्?
उत्तराणि:
पाठकेभ्यः

(घ) सा ताः स्त्रियः निजगृहं नीतवती – अस्मिन् वाक्ये ‘सा’ इति सर्वनामपदं कस्यै प्रयुक्तम्?
उत्तराणि:
सावित्रीबाई

(ङ) शीर्णवस्त्रावृताः तथाकथिताः निम्नजातीयाः काश्चित् नार्यः जलं पातुं याचन्ते स्म – अत्र ‘नार्यः’
इति पदस्य विशेषणपदानि कति सन्ति, कानि च इति लिखत?
उत्तराणि:
निम्नजातीयाः।

5. अधोलिखितानि पदानि आधृत्य वाक्यानि रचयत
(निम्नलिखित पदों के आधार पर वाक्यों की रचना करो)

स्वकीयम् = …………………………
सविनोदम् = …………………………
सक्रिया = …………………………
प्रदेशस्य = …………………………
मुखरम् = …………………………
सर्वथा = …………………………
उत्तराणि:
स्वकीयं कार्यं स्वयं कुरु।
देवः सविनोदम् कार्याणि करोति।
लक्ष्मीबाई स्वतन्त्रता युद्धे सक्रिया आसीत्।
हरियाणाप्रदेशस्य भूमिः उर्वरा अस्ति।
महर्षिः दयानन्दः कुरीतीनां मुखरं विरोधम् अकरोत् ।
दयानन्दः सरस्वती सर्वथा वेदसमर्थकः आसीत् ।

6. (अ) अधोलिखितानि पदानि आधृत्य वाक्यानि रचयत
(निम्नलिखित पदों के आधार पर वाक्य बनाइए)।

(क) उपरि – ………., …………, …………., ……………..
(ख) आदानम् – ………., …………, …………., ……………..
(ग) अपरः – ………., …………, …………., ……………..
(घ) कन्यानाम् – ………., …………, …………., ……………..
(ङ) सहभागिता – ………., …………, …………., ……………..
(च) नापितैः- ………., …………, …………., ……………..
उत्तराणि:

7. (आ) उदाहरणमनुसृत्य निर्देशानुसारं लकारपरिवर्तनं कुरुत
(उदाहरणों के अनुसार लकार परिवर्तन करो)

यथा- सा शिक्षिका अस्ति। (लङ्लकारः) – सा शिक्षिका आसीत्।

(क) सा अध्यापने संलग्ना भवति। (लट्लकारः)
उत्तराणि:
सा अध्यापने संलग्ना भविष्यति ।

(ख) सः त्रयोदशवर्षकल्पः अस्ति। (लङ्लकारः)
उत्तराणि:
सः त्रयोदशवर्षकल्पः आसीत्।

(ग) महिलाः तडागात् जलं नयन्ति। (लोट्लकारः)
उत्तराणि:
महिलाः तडागात् जलम् नयन्तु ।

(घ) वयं प्रतिदिनं पाठं पठामः। (विधिलिङ्ग)
उत्तराणि:
वयं प्रतिदिनं पाठं पठेम।

(ङ) यूयं किं विद्यालयं गच्छथ? (लुट्लकारः)
उत्तराणि:
यूयं किं विद्यालयम् गमिष्यथ?

(च) ते बालकाः विद्यालयात् गृहं गच्छन्ति। (लङ्लकारः)
उत्तराणि:
ते बालकाः विद्यालयात् गृहम् अगच्छन्।

Class 8 Sanskrit Chapter 11 सावित्री बाई फुले Additional Important Questions and Answers

अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा निर्देशानुसारं प्रश्नान् उत्तरत –

सामाजिककुरीतीनां सावित्री मुखरं विरोधम् अकरोत्। विधवानां शिरोमुण्डनस्य निराकरणाय सा साक्षात् नापितैः मिलिता। फलतः केचन नापिताः अस्यां रूढौ सहभागिताम् अत्यजन्। एकदा सावित्र्या मार्गे दृष्टं यत् कूपं निकषा शीर्णवस्त्रावृताः तथाकथिताः निम्नजातीयाः काश्चित् नार्यः जलं पातुं याचन्ते स्म।

I. एकपदेन उत्तरत

(i) का सामाजिककुरीतीनां मुखरं विरोधं कृतवती?
उत्तराणि:
सावित्री बाई फुले।

(ii) मार्गे सावित्र्या काः दृष्टाः?
उत्तराणि:
निम्नजातीयाः नार्यः।

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत

(i) कासां शिरोमुण्डनस्य निराकरणाय सावित्री नापितैः मिलिता?
उत्तराणि:
विधवानां शिरोमुण्डनस्य निराकरणाय सावित्री नापितैः मिलिता।

III. निर्देशानुसारम् प्रदत्तविकल्पेभ्यः उचितं उत्तरं चित्वा लिखत –

(i) ‘नापितैः’ इत्यत्र का विभक्तिः ?
(क) द्वितीया
(ख) तृतीया
(ग) चतुर्थी
(घ) पंचमी
उत्तराणि:
तृतीया

(ii) ‘विरोधम्’ इत्यस्य विलोमशब्दं चित्वा लिखत।
(क) अविरोधं
(ख) सहभागिताम्
(ग) पातुं
(घ) समर्थनम्
उत्तराणि:
समर्थनम्।

समुचितपदेन रिक्तस्थानानि पूरयत येन कथनानां भावः स्पष्टो भवेत् –

सावित्री एतद् अपमानं सोढुं नाशक्नोत्।

भावः-सावित्री एतत् ……….. सोढुं न शक्नोति स्म।
उत्तराणि:
सावित्री एतत् अनादरं सोढुं न शक्नोति स्म।

अधोलिखितेषु भावार्थेषु समुचितभावार्थं लिखत –

(क) सावित्री पुणे कन्यानां कृते प्रथमं विद्यालयम् आरभत।
भावार्थाः
(i) सावित्री पुणे कन्यानां विद्यालयम् आरभत।
(ii) सावित्री कन्यानां विद्यालये आसीत् ।
(iii) कन्या सावित्री पुणे विद्यां गृहीतवती।
उत्तराणि:
(i) सावित्री पुणे कन्यानां विद्यालयम् आरभत।

अधोलिखितेषु शुद्धकथनं ( ✓ ) चिह्नन अशुद्धकथनं ( ✗ ) चिह्नन अङ्कयत –

(क) सार्वजनिकोऽयं तडागः।
(i) सर्वे जनाः तडागे स्नानं कुर्वन्ति।
(ii) अयं तडागः सर्वेषां जनानां कृते अस्ति।
उत्तराणि:
(i) (✗)
(ii) (✓)

अधोलिखितेषु वाक्येषु स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(i) सावित्री नायगांव नाम्नि स्थाने अजायत। –
(क) कुत्र
(ख) कुतः
(ग) कस्मिन्
(घ) कस्याम्
उत्तराणि:
सावित्री कस्मिन् स्थाने अजायत?

(ii) सावित्री ज्योतिबाफुले महोदयेन परिणीता।
(क) काः
(ख) के
(ग) का
(घ) कान्
उत्तराणि:
का ज्योतिबाफुले महोदयेन परिणीता?

(iii) सा आंग्लभाषायाः अपि अध्ययनम् अकरोत् ।
(क) कस्य
(ख) कासाम् उत्तराणि
(ग) कस्याः
(घ) केषाम्
उत्तराणि:
सा कस्याः अध्ययनम् अकरोत्?

घटनाक्रमानुसारम् अधोलिखितानि वाक्यानि पुनः लेखनीयानि –

(i) सावित्री ज्योतिबाफुले महोदयेन परिणीता।
उत्तराणि:
सावित्री 1831 तमे वर्षे अजायत।

(ii) सावित्री 1831 तमे वर्षे अजायत।
उत्तराणि:
सावित्री ज्योतिबाफुले महोदयेन परिणीता।

(iii) 1851 तमे वर्षे बालिकानां कृते अपरः विद्यालयः प्रारब्धः।
उत्तराणि:
सा आङ्ग्लभाषाया अपि अध्ययनं कृतवती।

(iv) सा आङ्ग्लभाषाया अपि अध्ययनं कृतवती।
उत्तराणि:
1851 तमे वर्षे बालिकानां कृते अपरः विद्यालयः प्रारब्धः।

(v) महिलासेवामण्डलस्य स्थापनायां तस्याः महत्वपूर्णम् अवदानम्।
उत्तराणि:
सावित्री एतत् अपमानं सोढुं नाशक्नोत्।

(vi) 1897 तमे वर्षे सा निधनं गता।
उत्तराणि:
महिलासेवामण्डलस्य स्थापनायां तस्याः महत्वपूर्णम् अवदानम्।

(vii) सावित्री एतत् अपमानं सोढुं नाशक्नोत्।
उत्तराणि:
1897 तमे वर्षे सा निधनं गता।

अधोलिखिते सन्दर्भे रिक्तस्थानानि मंजूषातः उचितपदैः पूरयत –

1848 तमे ख्रिस्ताब्दे पुणे नगरे ……………. ज्योतिबामहोदयेन सह ……………. कते ……………. प्रथमं …… आरभत। तदानीं सा ………….. सप्तदशवर्षीया …………… ।
आसीत्, प्रदेशस्य, केवलम्, सावित्री, कन्यानाम्, विद्यालयम्।
उत्तराणि:
1848 तमे ख्रिस्ताब्दे पुणे नगरे सावित्री ज्योतिबामहोदयेन सह कन्यानां कृते प्रदेशस्य प्रथमं विद्यालयम् आरभत। तदानीं सा केवलं सप्तदशवर्षीया आसीत्।

अधोलिखितानां शब्दानां वाक्येषु प्रयोगं कुरुत –

उत्सम्, अपरः, सर्वदा।
उत्तराणि:
(i) उत्सम् = बलम्
स्वतन्त्रतान्दोलनं गान्धिनः समर्थनेन उत्सं प्राप्नोत् ।

(ii) अपरः = द्वितीयः
विवेकानन्दस्य अपरं नाम नरेन्द्रः आसीत्।

(iii) सर्वदा = सदा
सर्वदा ईश्वरं स्मरत।

अधोलिखितानां शब्दानां समक्षं दत्तैरथैः सह मेलनं कुरुत –

शब्दाः – अर्थाः
(i) अभिहितम – विवाहः
(ii) नार्यः – समीपे
(iii) सर्वदा – स्त्रियः
(iv) निकषा – अनादरः
(v) अपमानः – सदा
(vi) परिणयः – कथितम्
उत्तराणि:
शब्दाः – अर्थाः
(i) अभिहितम – कथितम्
(ii) नार्यः – स्त्रियः
(iii) सर्वदा – सदा
(iv) निकषा – समीपे
(v) अपमानः – अनादरः
(vi) परिणयः – विवाहः

1. निम्नलिखितं गद्यांशद्वयं पठित्वा प्रश्नान् उत्तरत –

(क) एका शिक्षिका गृहात् पुस्तकानि आदाय चलति। मार्गे कश्चित् तस्याः उपरि धूलिं कश्चित् च प्रस्तरखण्डान् क्षिपति।
परं सा स्वदृढनिश्चयात् न विचलति। स्वविद्यालये कन्याभिः सविनोदम् आलपन्ती सा अध्यापने संलग्ना भवति। तस्याः स्वकीयम् अध्ययनमपि सहैव प्रचलति।

(i) एकपदेन उत्तरत
सावित्री कस्मिन् संलग्ना भवति?
(क) अध्ययने
(ख) अध्यापने
(ग) भोजने
(घ) पुस्तकालये
उत्तराणि:
(ख) अध्यापने

(ii) पूर्णवाक्पेट उत्तरत
जनाः कस्याः उपरि धूलिं प्रस्तरखण्डान् च क्षिपन्ति?
उत्तराणि:
जनाः सावित्र्याः उपरि धूलिं प्रस्तरखण्डान् च क्षिपन्ति।

(iii) ‘पथि’ इत्यर्थ गद्यांशे किं पदं प्रयुक्तं?
(क) विद्यालये
(ख) धूलिं
(ग) मार्गे
(घ) प्रस्तरं
उत्तराणि:
(ग) मार्गे

(iv) ‘आलपन्ती’ इत्यत्र कः प्रत्ययः?
(क) मतुप्
(ख) क्त
(ग) क्तवतु
(घ) शतृ
उत्तराणि:
(घ) शतृ

(ख) सावित्री अनेकाः संस्थाः प्रशासनकौशलेन सञ्चालितवती। दुर्भिक्षकाले प्लेग-काले च सा पीडितजनानाम् अश्रान्तम् अविरतं च सेवाम् अकरोत्।

(i) एकपदेन उत्तरत

का संस्थाः कौशलेन सञ्चालितवती?
(क) अनेकाः
(ख) सावित्री
(ग) कामिनी
(घ) दामिनी
उत्तराणि:
(ख) सावित्री

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत
सावित्री कदा केषाम् च सेवां अकरोत्?
उत्तराणि:
दुर्भिक्षे प्लेग-काले च सावित्री पीडितजनानाम् अश्रान्तं अविरतं च सेवां अकरोत्।

(iii) ‘सञ्चालितवती’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किं?
(क) अनेकाः
(ख) संस्थाः
(ग) प्रशासन
(घ) सावित्री
उत्तराणि:
(घ) सावित्री

(iv) ‘निरन्तरं’ इति पदस्य कः अर्थः?
(क) अविरतं
(ख) अश्रान्तं
(ग) अनेकाः
(घ) काले
उत्तराणि:
(क) अविरतं

2. रेखांकितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(i) महाराष्ट्रस्य प्रथमा महिला शिक्षिका सावित्री बाई फुले आसीत्?
(क) कतमा
(ख) कति
(ग) कतमः
(घ) कतम
उत्तराणि:
(क) कतमा

(ii) सावित्र्याः मनसि स्थिता अध्ययनाभिलाषा।
(क) काः
(ख) कस्य
(ग) कस्याः
(घ) के
उत्तराणि:
(ग) कस्याः

(iii) सामाजिककुरीतीनाम् सावित्री मुखर विरोधं अकरोत्।
(क) काम्
(ख) केषाम्
(ग) कासाम्
(घ) कम्
उत्तराणि:
(ख) केषाम्

We have given detailed NCERT Solutions for Class 8 Sanskrit Grammar Book पद-विचारः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 8 Solutions पद-विचारः

पद
शब्दों के मूल रूप को प्रातिपदिक कहते हैं। उनके साथ सुप् व तिङ् प्रत्यय लगने पर वे शब्द पद कहलाते हैं। इन विकारी शब्दों के अतिरिक्त ऐसे भी शब्द होते हैं जिनमें कोई परिवर्तन नहीं होता वे अविकारी कहलाते हैं।
शब्द के भेद-शब्द के दो भेद हैं-

• विकारी अर्थात् जिनमें परिवर्तन होता है।
• अविकारी जिनमें परिवर्तन नहीं होता।

1. विकारी के भेद
विकारी के दो भेद हैं- सुबन्त, तिङन्त।

सुबन्त (संज्ञा, सर्वनाम व विशेषण)
जिनके अन्त में सुप् प्रत्यय लगाते हैं। संज्ञा, सर्वनाम, विशेषण इसके अन्तर्गत आते हैं।

तिङन्त (आख्यात)
जिन पदों के अन्त में ‘ति’, तः, ‘न्ति’ इत्यादि प्रत्यय आते हैं उन्हें तिङन्त पद कहते हैं। सभी क्रियापद (आख्यात) इसके अन्तर्गत आते हैं। क्रियापद का मूलरूप धातु कहलाता है। धातुओं का विभाजन दस गणों में होता है। भ्वादिगण, दिवादिगण, तुदादिगण तथा चुरादिगण आदि प्रसिद्ध गण हैं।

2. अविकारी के भेद
अविकारी के दो भेद प्रसिद्ध हैं- निपात, अव्यय
निपात और अव्यय का स्वरूप नित्य एक-सा रहता है। वाक्य में इनका स्वतन्त्र रूप से प्रयोग होता है। अद्य, अधुना, कदा, कुत्र आदि अव्यय पद हैं।

प्रत्यय तथा उपसर्ग
धातु या शब्द के बाद लगने वाले अंश को प्रत्यय कहते हैं, किन्तु शब्द के पहले जुड़ने वाले अंश को उपसर्ग कहते हैं। प्र, उप, अव, निस्, निर्, सम्, आ तथा वि इत्यादि उपसर्ग हैं। इनसे शब्द के अर्थ में कोई प्रभाव/परिवर्तन आ जाता है।

• प्र – प्रतापः, प्रभावः, प्रकर्षः, प्रक्रिया, प्रमाणः, प्रदानम् इत्यादि।
• उप – उपसर्गः, उपादानम्, उपस्थितिः, उपचारः, उपकारः, उपरामः, इत्यादि।
• अप – अपवर्गः, अपशब्दः, अपानम्, अपकारः, अपकर्षः, अपमानः, अपादानम्, इत्यादि।
• वि – विशेषः, विचारः, विभावः, विस्तारः, विश्रान्तिः, विज्ञानम्, विभीषणम्, इत्यादि।
• आ – आकाशः, आकारः, आदानम्, आकर्षणम्, आलेखः, आनन्दः, आस्था, इत्यादि।
• अव – अवसादः, अवसानम्, अवमानः, अवदानम्, अवज्ञा इत्यादि।
• निस् – निष्कर्षः, निस्सारः, निस्तारः, निश्चयः, इत्यादि।
• निर् – निर्गतिः, निर्ममः, निर्मोहः, निरर्थकः, निरादरः, इत्यादि।

विकार जनक तत्त्व
पदों का विचार करते समय वाक्य या पद में कुछ और तत्त्व महत्वपूर्ण होते हैं। जैसे-वचन, पुरुष, लिङ्ग, विशेषण, विशेष्य, लकार इत्यादि। संस्कृत भाषा की दृष्टि से इनके स्वरूप को भी संक्षेप में जान लेना आवश्यक है।

वचन
यह संख्या का बोध कराता है। इसके तीन भेद होते हैं। एक का बोध कराने वाला एकवचन, दो का बोध कराने वाला द्विवचन तथा दो से अधिक का बोध कराने वाला बहुवचन होता है।

• एकवचनम् – रामः, लता, मुनिः, भवति, अभवत्, भविष्यति, इत्यादि।
• द्विवचनम् – रामौ, लते, मुनी, भवतः, अभवताम्, भविष्यतः, इत्यादि।
• बहुवचनम् – रामाः, लताः, मुनयः, भवन्ति, अभवन्, भविष्यन्ति, इत्यादि।

पुरुष
वक्ता, श्रोता आदि की दृष्टि से पुरुष का भेद होता है। वक्ता के लिए उत्तम पुरुष, श्रोता के लिए मध्यम पुरुष तथा अन्य के लिए प्रथम पुरुष का प्रयोग होता है।

लिङ्ग
संस्कृत भाषा में पुरुषवाचक के लिए पुँल्लिङ्ग, स्त्रीवाचक के लिए स्त्रीलिङ्ग तथा अन्य के लिए नपुंसकलिङ्ग का प्रयोग होता है।

विशेषण-विशेष्य
संस्कृत में संज्ञा शब्दों की विशेषता प्रकट करने वाले शब्दों को विशेषण कहा जाता है और विशेषण के द्वारा जिसकी विशेषता प्रकट की जाती है उसको विशेष्य कहा जाता है। जो वचन तथा लिङ्ग विशेष्य का होता है वही वचन तथा लिङ्ग विशेषण का होता है। शोभना लता, शोभनम् वस्त्रम्, शोभनः छात्रः, शोभनानि आभूषणानि, शोभनाः नार्यः, शोभनाः वृक्षाः इत्यादि उदाहरण हैं।

कारक विचार
वाक्य में क्रियापद की सहायता के लिए अन्य पद होते हैं उन्हें कारक कहते हैं। क्रिया को करने वाला कर्ता, क्रिया पर जिस पर प्रभाव पड़े वह कर्म, जिसकी सहायता से क्रिया हो वह करण, जिसके लिए वह सम्प्रदान है, जिससे अलग हो वह अपादान, दो पदों के सम्बन्ध को सम्बन्ध, क्रिया के आधार को अधिकरण कहते हैं। ध्यान रहे कि संस्कृत में ‘संबंध’ को कारक नहीं माना जाता है।

लकार
क्रियापदों को काल तथा भावों की दृष्टि से दस भागों में बाँटा गया है जिन्हें लकार की संज्ञा दी है। ‘ वर्तमान काल के लिए लट् लकार, भूतकाल के लिए लङ् लकार तथा भविष्यत् काल के लिए लुट लकार का प्रयोग होता है। लट् लकार के साथ प्रथम पुरुष में स्म का प्रयोग करके भूतकाल का अर्थ प्रगट होता है जैसे गच्छति स्म (गया)।

बहुविकल्पीय प्रश्नाः

प्रश्न 1.
____________ मूलरूपं प्रातिपदिकं कथ्यते।
(क) शब्दानाम्
(ख) धातूनाम्
(ग) पदानाम्
(घ) प्रत्ययानाम्
उत्तराणि:
(क) शब्दानाम्

प्रश्न 2.
विकारी ____________ च शब्दस्य भेदौ स्तः।
(क) तिङ्न्त
(ख) सुप्
(ग) अविकारी
(घ) उपसर्ग
उत्तराणि:
(ग) अविकारी

प्रश्न 3.
धातूनाम् अन्ते ____________ प्रत्ययाः भवन्ति।
(क) सुबन्त
(ख) स्त्रीप्रत्यया
(ग) तिङन्त
(घ) उपसर्गाः
उत्तराणि:
(ग) तिङन्त

प्रश्न 4.
निम्नलिखितपदेषु बहुवचनान्तपदं चित्वा पृथक् कुरुत-
(क) मुनी
(ख) धेनुः
(ग) अपठन्
(घ) कपिः
उत्तराणि:
(ग) अपठन्

प्रश्न 5.
अधोलिखितपदेषु नपुंसकलिङ्गं चित्वा लिखत-
(क) लता
(ख) मालाः
(ग) गङ्गा
(घ) मनः
उत्तराणि:
(घ) मनः

प्रश्न 6.
अनु, उप, अधि, इत्यादयः के सन्ति?
(क) प्रत्ययाः
(ख) उपसर्गाः
(ग) विकारी
(घ) धातुः
उत्तराणि:
(ख) उपसर्गाः

प्रश्न 7.
सुबन्तपदं किं अस्ति?
(क) गीतानि
(ख) पठानि
(ग) कुत्र
(घ) उप
उत्तराणि:
(क) गीतानि

प्रश्न 8.
निम्नलिखितपदेषु किं क्रियापदं न अस्ति।
(क) गायामि
(ख) गीतं
(ग) श्रूयते
(घ) जयति
उत्तराणि:
(ख) गीतं