CBSE Class 7

We have given detailed NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Grammar Book संख्यावाचक-शब्दाः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 7 Solutions संख्यावाचक-शब्दाः

संख्यावाची शब्द दो प्रकार के होते हैं-

1. संख्यावाचक (गणनावाचक)
2. क्रमवाचक (पूरणार्थक संख्या)।

1. संख्यावाचक शब्द – जो शब्द संख्या का बोध कराते हैं, वे ‘संख्यावाचक शब्द’ कहलाते हैं; यथा- एक: (एक, one), द्वौ (दो, two), त्रयः (तीन, three) इत्यादि।

2. क्रमवाचक शब्द – जो शब्द संख्या के क्रम का बोध कराते हैं, वे ‘क्रमवाचक शब्द’ कहलाते हैं। इन्हें पूरणार्थक संख्या भी कहते हैं; यथा-प्रथमः (पहला, first), द्वितीयः (दूसरा, second), तृतीयः (तीसरा, third) इत्यादि।

संख्यावाचक शब्द – चाहे गणनावाचक हों या क्रमवाचक वे विशेषण होते हैं। अतः इनका रूप विशेष्यपद के लिंग, वचन आदि पर निर्भर करता है। संख्यावाचक शब्दों के रूप (सर्वनाम की भाँति) तीनों लिंगों में होते हैं। यथा- संख्यावाचक शब्द रूप एक- ‘एका, एकम्, एकेन’ इत्यादि।

ध्यान देने योग्य बात यह है कि संख्यावाचक (गणनावाचक) शब्दों में केवल एक से चार तक की संख्या वाले शब्दों में लिंग भेद होता है। यथा-
एक: बालक:
एका बालिका
एकम् पुस्तकम्
द्वौ बालको
द्वे बालिके
द्वे पुस्तके
त्रयः बालकाः
तिस्रः बालिकाः
त्रीणि पुस्तकानि
चत्वारः बालकाः
चतस्रः बालिकाः
चत्वारि पुस्तकानि

किन्तु पञ्च बालकाः, पञ्च बालिकाः, पञ्च पुस्तकानि। ‘पञ्च’ के आगे कोई लिंग भेद नहीं होता।

संख्यावाचक शब्द रूप

एक – एक
(‘एक’ के शब्द रूप तीनों लिंगों में पृथक्-पृथक् होते हैं और केवल एक वचन में होते हैं।)


विशेष – ‘एक’ शब्द सर्वनाम माना जाता है। इसके रूप सर्वनाम शब्द की भाँति चलते हैं।
यथा- एषः – एकः, एतम् – एकम्, एषा – एका, एतेन – एकेन इत्यादि।

द्वि – दो
(‘द्वि’ के शब्द रूप तीनों लिंगों में पृथक्-पृथक् होते हैं और केवल द्विवचन में होते हैं।)

त्रि – तीन
(‘त्रि’ के शब्द रूप तीनों लिंगों में पृथक्-पृथक् होते हैं और केवल बहुवचन में होते हैं।)

चतुर् – चार
(‘चतुर्’ के शब्द रूप तीनों लिंगों में पृथक्-पृथक् होते हैं और केवल बहुवचन में होते हैं।)

(विशेष – पञ्चन्, षट्, सप्तन्, अष्टन्, नवन् एवं दशन् के तीनों लिंगों में रूप समान होते हैं। सभी शब्द बहुवचन में होते हैं।)

‘पञ्चन् – पञ्च – पाँच, षट् – षट – छह, सप्तन् – सप्त – सात’

‘अष्टन् – आठ, नवन् – नौ, दशन् – दस’

‘क्रमबोधक संख्या’ (पूरणार्थक संख्या)

11. एकादश
12. द्वादश
13. त्रयोदश
14. चतुर्दश
15. पञ्चदश
16. षोडश
17. सप्तदश
18. अष्टादश
19. नवदश / एकोनविंशतिः
20. विंशतिः
21. एकविंशतिः
22. द्वाविंशतिः
23. त्रयोविंशतिः
24. चतुर्विंशतिः
25. पञ्चविंशतिः
26. षड्विंशतिः
27. सप्तविंशतिः
28. अष्टाविंशतिः
29. नवविंशतिः / एकोनत्रिंशत्
30. त्रिंशत्
31. एकत्रिंशत्
32. द्वात्रिंशत्
33. त्रयस्त्रिंशत्
34. चतुस्त्रिंशत्
35. पञ्चत्रिंशत्
36. षट्त्रिंशत्
37. सप्तत्रिंशत्
38. अष्टत्रिंशत्
39. एकोनचत्वारिंशत् / नवत्रिंशत्
40. चत्वारिंशत्
41. एकचत्वारिंशत्
42. द्विचत्वारिंशत् / द्वाचत्वारिंशत्
43. त्रयश्चत्वारिंशत् / त्रिचत्वारिंशत्
44. चतुश्चत्वारिंशत्
45. पञ्चचत्वारिंशत्
46. षट्चत्वारिंशत्
47. सप्तचत्वारिंशत्
48. अष्टचत्वारिंशत्
49. एकोनपञ्चाशत् / नवचत्वारिंशत्
50. पञ्चाशत्
51. एकपञ्चाशत्
52. द्विपञ्चाशत्
53. त्रिपञ्चाशत्
54. चतुःपञ्चाशत्
55. पञ्चपञ्चाशत्
56. षट्पञ्चाशत्
57. सप्तपञ्चाशत्
58. अष्टपञ्चाशत्
59. नवपञ्चाशत् / एकोनषष्टिः
60. षष्टिः
61. एकषष्टिः
62. द्विषष्टिः
63. त्रयःषष्टिः
64. चतुःषष्टिः
65. पञ्चषष्टिः
66. षट्षष्टिः
67. सप्तषष्टिः
68. अष्टषष्टिः / अष्टाषष्टिः
69. नवषष्टिः / एकोनसप्ततिः
70. सप्ततिः
71. एकसप्ततिः
72. द्विसप्ततिः
73. त्रिसप्ततिः
74. चतुस्सप्ततिः
75. पञ्चसप्ततिः
76. षट्सप्ततिः
77. सप्तसप्ततिः
78. अष्टसप्ततिः / अष्टासप्ततिः
79. नवसप्ततिः / एकोनाशीतिः
80. अशीतिः
81. एकाशीतिः
82. द्वयशीतिः
83. त्र्यशीतिः
84. चतुरशीतिः
85. पञ्चाशीतिः
86. षडशीतिः
87. सप्ताशीतिः
88. अष्टाशीतिः
89. नवाशीतिः / एकोननवतिः
90. नवतिः
91. एकनवतिः
92. द्विनवतिः
93. त्रिणवतिः
94. चतुर्णवतिः
95. पञ्चनवतिः
96. षण्णवतिः
97. सप्तनवतिः
98. अह्यष्टनवतिः / अष्टानवतिः
99. नवनवतिः / एकोनशतम्
100. शतम्

अभ्यासः

प्रश्न 1.
उचित विकल्पेन रिक्तस्थानानि पूरयत- (उचित विकल्प द्वारा रिक्तस्थान भरिए- Fill in the blanks with the correct option.)
(क) 1. __________ छात्रा। (एका, एकम्, एक:)
2. __________पत्रम्। (एकः, एकम्, एका)
3. __________ कृषक:। (एकम्, एकः, एका)
4. __________ वाटिके। (द्वौ, एका, द्वे)
5. __________ बालकौ। (द्वे, एकः, द्वौ)
6. __________ पुस्तके। (एकम्, द्वौ, द्वे)
7. __________ अध्यापकाः। (तिस्रः, त्रीणि, त्रयः)
8. __________ कलमानि। (त्रयः, त्रीणि, तिस्त्रः)
9. __________ फलानि। (चत्वारः, चतस्त्रः, चत्वारि)
10. __________ अश्वाः। (चत्वारि, चत्वारः, चतस्त्रः)
उत्तरम्-
1. एका
2. एकम्
3. एकः
4. द्वे
5. द्वौ
6. द्वे
7. त्रयः
8. त्रीणि
9. चत्वारि
10. चत्वारः

(ख) 1. __________ तिथि: (तृतीय, तृतीया, तृतीयम)
2. __________ दिनम् (द्वितीयः, द्वितीयम्, द्वितीया)
3. __________ कक्षा (नवमी, नवमम्, नवमः)
4. __________ गृहम् (प्रथमा, प्रथमः प्रथमम्)
5. __________ बालिका (चतुर्थी, चतुर्था, चतुर्थः)
उत्तरम्-
1. तृतीया
2. द्वितीयम्
3. नवमी
4. प्रथमम्
5. चतुर्थी।

प्रश्न 2.
मञ्जूषायाः उचितं संख्यावाचि-पदं चित्वा रिक्तस्थानपूर्तिं कुरुत- (मञ्जूषा से उचित संख्यावाचि-पद चुनकर रिक्तस्थान भरिए- Fill in the blanks by picking out the correct numeral from the box.)

त्रयस्त्रिंशत्, अष्टचत्वारिंशत्, नवविंशतिः, द्विपञ्चाशत्, अशीतिः

1. षोडश त्रयोदश च __________ भवन्ति।
2. नवदश चतुर्दश च __________ सन्ति।
3. चतुर्विंशतिः अष्टविंशतिः च __________ भवन्ति।
4. एकादश एकोनसप्ततिः च __________ भवन्ति।
5. द्विचत्वारिंशत् षट् च __________ भवन्ति।
उत्तरम्-
1. नवविंशतिः
2. त्रयस्त्रिंशत्
3. द्विपञ्चाशत्
4. अशीतिः
5. अष्टचत्वारिंशत्

We have given detailed NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Ruchira Chapter 12 विद्याधनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Ruchira Chapter 12 विद्याधनम्

Class 7 Sanskrit Chapter 12 विद्याधनम् Textbook Questions and Answers

प्रश्न: 1.
उपयुक्तकथनानां समक्षम् ‘आम्’ अनुपयुक्तकथनानां समक्षं ‘न’ इति लिखत- (उचित कथनों के सामने ‘आम्’ और अनुचित कथनों के सामने ‘न’ लिखिए- Write ‘आम्’ before a right sentence and ‘न’ before a wrong sentence.)

(क) विद्या राजसु पूज्यते।
उत्तराणि:
आम्

(ख) वाग्भूषणं भूषणं न।
उत्तराणि:
न

(ग) विद्याधनं सर्वधनेषु प्रधानम्।
उत्तराणि:
आम्

(घ) विदेशगमने विद्या बन्धुजन: न भवति।
उत्तराणि:
न

(ङ) सर्वं विहाय विद्याधिकारं कुरु।
उत्तराणि:
आम्।

प्रश्न: 2.
अधोलिखितानां पदानां लिङ्ग, विभक्तिं वचनञ्च लिखत- (निम्नलिखित शब्दों का लिंग, विभक्ति और वचन लिखिए- Write the gender, inflexion and number of words given below.)

उत्तराणि:

प्रश्न: 3.
श्लोकांशान् योजयत। (श्लोकों के अंशों को मिलाइए। Match the parts of the shlokas.)

‘क’ – ‘ख’
विद्या राजसु पूज्यते न हि धनम् – हारा न चन्द्रोज्ज्वला:।
केयूरा: न विभूषयन्ति पुरुषम् – न भ्रातृभाज्यं न च भारकारि।
न चौरहार्यं न च राजहार्यम् – या संस्कृता धार्यते।
सत्कारायतनं कुलस्य महिमा – विद्या-विहीनः पशुः।
वाण्येका समलङ्करोति पुरुषम् – रत्नैर्विना भूषणम्।
उत्तराणि:
‘क’ – ‘ख’
विद्या राजसु पूज्यते न हि धनम् – विद्या-विहीनः पशुः।
केयूराः न विभूषयन्ति पुरुषम् – हारा न चन्द्रोज्ज्वलाः।
न चौरहार्यं न च राजहार्यम् – न भ्रातृभाज्यं न च भारकारि।
सत्कारयतनं कुलस्य महिमा – रत्नैर्विना भूषणम्।
वाण्येका समलङ्करोति पुरुषम् – या संस्कृता धार्यते।

प्रश्न: 4.
एकपदेन प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत- (प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में लिखिए- Answer the questions in one word.)

(क) कः पशुः?
उत्तराणि:
विद्या-विहीनः

(ख) का भोगकरी?
उत्तराणि:
विद्या

(ग) के पुरुषं न विभूषयन्ति?
उत्तराणि:
केयूराः

(घ) का एका पुरुषं समलङ्करोति?
उत्तराणि:
वाणी

(ङ) कानि क्षीयन्ते?
उत्तराणि:
भूषणानि।

प्रश्न: 5.
रेखाङ्कितपदानि अधिकृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत- (रेखांकित शब्दों के आधार पर प्रश्न निर्माण कीजिए Frame questions based on the underlined words.)

(क) विद्याविहीनः नरः पशुः अस्ति।
उत्तराणि:
विद्याविहीनः कः पशुः भवति?

(ख) विद्या राजसु पूज्यते।
उत्तराणि:
का राजसु पूज्यते?

(ग) चन्द्रोज्ज्वला: हाराः पुरुषं न अलङ्कर्वन्ति ।
उत्तराणि:
चन्द्रोज्ज्वला: के पुरुषं न अलङ्कर्वन्ति?

(घ) पिता हिते नियुक्ते।
उत्तराणि:
कः हिते नियुक्ते?

(ङ) विद्याधनं सर्वप्रधानं धनमस्ति।
उत्तराणि:
विद्याधनं कीदृशम् धनमस्ति?

(च) विद्या दिक्षु कीर्तिं तनोति।
उत्तराणि:
विद्या कासु/कुत्र कीर्तिं तनोति?

प्रश्न: 6.
पूर्णवाक्येन प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत- (प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए- Write the answers of questions in one sentence.)

(क) गुरूणां गुरुः का अस्ति?
उत्तराणि:
विद्या गुरूणां गुरुः अस्ति।

(ख) कीदृशी वाणी पुरुषं समलङ्करोति?
उत्तराणि:
संस्कृता वाणी पुरुषं समलङ्करोति ।

(ग) व्यये कृते किं वर्धते?
उत्तराणि:
व्यये कृते विद्याधनम् वर्धते।।

(घ) भाग्यक्षये आश्रयः कः?
उत्तराणि:
विद्या नाम भाग्यक्षये आश्रयः।

प्रश्नः 7.
मञ्जूषातः पुंल्लिङ्ग-स्त्रीलिङ्ग-नपुंसकलिङ्गपदानि चित्वा लिखत- (मञ्जूषा से पुंल्लिग, स्त्रीलिंग और नपुंसक लिंग के शब्द चुनकर लिखिए- Choose and write the respective words of masculine, feminine and neutral genders from the box.)

| विद्या, धनम्, संस्कृता, सततम्, कुसुमम्, मूर्धजाः, पशुः, गुरुः, रतिः।।

उत्तराणि:

Class 7 Sanskrit Chapter 12 विद्याधनम् Additional Important Questions and Answers

(1) श्लोकांशान् योजयत- (श्लोकांशों को जोड़िए- Join the verses.)

(i) क्षीयन्ते खलु भूषणानि – विद्याधनं सर्वधनप्रधानम्।
(ii) व्यये कृते वर्धते एव नित्यं – सततं वाग्भूषणं भूषणम्।
(iii) विद्या नाम नरस्य कीर्तिरतुला – विद्या-विहीनः पशुः।
(iv) विद्या बन्धुजनों विदेशगमने – भाग्यक्षये चाश्रयः।
(v) विद्या राजसु पूज्यते न हि धनं – विद्या परा देवता।
उत्तराणि:
(i) क्षीयन्ते खलु भूषणानि – सततं वाग्भूषणं भूषणम्।
(ii) व्यये कृते वर्धते एव नित्यं – विद्याधनं सर्वधनप्रधानम्।
(iii) विद्या नाम नरस्य कीर्तिरतुला – भाग्यक्षये चाश्रयः।
(iv) विद्या बन्धुजनो विदेशगमने – विद्या परा देवता।
(v) विद्या राजसु पूज्यते न हि धनं – विद्याविहीनः पशुः।

(2) भिन्नवर्गस्य पदं चिनुत- (भिन्न वर्ग का पद चुनिए- Pick out the word belonging to a different category.)

(i) विद्या, देवता, एका, वाणी
उत्तराणि:
एका – (यह संख्यावाची विशेषण है, शेष संज्ञापद हैं।)

(ii) सततम्, भूषणम्, तृतीयम्, रूपम्
उत्तराणि:
सततम् – (यह अव्यय पद है, शेष शब्द रूप हैं।)

(iii) पशुः, गुरुः, धेनुः, कुरु
उत्तराणि:
कुरु – (यह क्रियापद है, शेष संज्ञा पद हैं।)

(iv) पुरुषम्, स्नानम्, नेत्रम्, धनम्
उत्तराणि:
पुरुषम् – (यह पुल्लिग पद है, शेष नपुंसकलिङ्ग हैं।)

(3) शुद्धस्य कथनस्य समक्षम् ‘आम्’ अशुद्धस्य समक्षं च ‘न’ लिखत- (शुद्ध कथन के सामने ‘आम्’ और अशुद्ध के सामने ‘न’ लिखिए- Put down ‘आम्’ opposite the correct statement and ‘न’ opposite the incorrect one.)

(i) स्नानं विलेपनं अलङ्कताः च मूर्धजाः पुरुषं न विभूषयन्ति। ……………………
(ii) विद्याधनं व्यये कृते न वर्धते। ……………………
(iii) भाग्यक्षये विद्या अपि आश्रयः न भवति। ……………………
(iv) राजा अपि धनं पूजयति न तु विद्याम्।……………………
(v) विद्यया एव कुलस्य महिमा भवति। ……………………
उत्तराणि:
(i) आम्
(ii) न
(iii) न
(iv) न
(v) आम्

(4) विशेषणविशेष्यपदानि योजयत- (विशेषण व विशेष्य जोड़िए- Join the adjectives with the nouns they qualify.)

(i) परा – कीर्तिः
(ii) अतुला – नेत्रम्
(iii) संस्कृता – मूर्धजाः
(iv) तृतीयम् – देवता
(v) अलङ्कताः – विद्याधनम्
(vi) सर्वधनप्रधानम् – वाणी
उत्तरत-
(i) परा – देवता
(ii) अतुला – कीर्तिः
(iii) संस्कृता – वाणी
(iv) तृतीयम् – नेत्रम्
(v) अलङ्कृताः – मूर्धजाः
(vi) सर्वधनप्रधानम् – विद्याधनम्

(5) पाठांशं पठत प्रश्नान् च उत्तरत- (पाठांश को पढ़कर प्रश्नों के उत्तर दीजिए- Read the extract and answer the questions.)

विद्या नाम नरस्य रूपमधिकं प्रच्छन्नगुप्तं धनम्
विद्या भोगकरी यशः सुखकरी विद्या गुरूणां गुरुः ।
विद्या बन्धुजनो विदेशगमने विद्या परा देवता
विद्या राजसु पूज्यते न हि धनं विद्या-विहीनः पशुः ॥

I. एकपदेन उत्तरत- (एक पद में उत्तर दीजिए- Answer in one word.)

(i) विद्या नरस्य अधिकं किम्?
उत्तराणि:
रूपम्

(ii) विद्या कीदृशं धनम्?
उत्तराणि:
प्रच्छन्नगुप्तम्

(iii) विद्या केषाम् गुरुः?
उत्तराणि:
गुरूणाम्

(iv) का राजसु पूज्यते?
उत्तराणि:
विद्या

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत- (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए- Answer in a complete sentence.)

(i) विद्या किं किं करोति?
उत्तराणि:
विद्या भोगकरी यशः सुखकरी च अस्ति। अथवा विद्या उपभोग-साधनानि यशः (कीर्तिं च) करोति।

(i) विद्याविहीनः केन समः/तुल्यः अस्ति?
उत्तराणि:
विद्याविहीनः पशुना समः/तुल्यः अस्ति।

(ii) विद्या कुत्र बन्धुः?
उत्तराणि:
विद्या विदेशगमने बन्धुजनः या तत्र विविधप्रकारेण साहाय्यं करोति।

III. भाषिककार्यम्

यथानिर्देशम् उत्तरत- (निर्देशानुसार उत्तर दीजिए- Answer as directed.)

1. ‘परा देवता’ – अत्र किं विशेषणपदम्? ………………
उत्तराणि:
परा

2. ‘विदेशगमने’ – अत्र किं विभक्तिवचनम् (प्रथमा-द्विवचनम्, द्वितीया-द्विवचनम्, सप्तमी-एकवचनम्) ………………
उत्तराणि:
सप्तमी-एकवचनम्

3. यथानिर्देशम् रिक्तस्थानानि पूरयत
(i) गुरूणाम् (गुरु) ……………… (पशु) ……………… (बन्धु)
उत्तराणि:
पशूनाम्, बन्धूनाम्

(ii) ……………… (एकवचन) ……………… (द्विवचन) गुरूणाम्
उत्तराणि:
गुरोः, गुर्वो:

4. ‘एका वाणी पुरुषं समलङ्करोति’ अत्र ‘समलंकरोति’ क्रियापदस्य कर्ता कः? ………………(एका, वाणी, पुरुषम्)
उत्तराणि:
वाणी

(1) उचितं विकल्पं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत- (उचित विकल्प चुनकर रिक्त स्थान भरिए Fill in the blanks with the correct option.)

(i) व्यये कृते नित्यम्। (वर्धते, क्षीयते, धार्यते)
उत्तराणि:
वर्धते

(ii) ” न विभूषयन्ति पुरुषम्। (हाराः, अलङ्कताः, केयूराः)
उत्तराणि:
केयूराः

(iii) सततम् भूषणम्। (विद्याधनम्, वाग्भूषणम्, विद्याधिकारम्)
उत्तराणि:
वाग्भूषणम्

(vi) राजसु पूज्यते न हि धनम्। (देवता, परा, विद्या)
उत्तराणि:
विद्या

(v) विद्या नाम नरस्य अतुला। (रतिः, वाणी, कीर्तिः)
उत्तराणि:
कीर्तिः

(2) उचितपदेन प्रश्ननिर्माणं कुरुत- (उचित पद द्वारा प्रश्ननिर्माण कीजिए- Frame questions using the correct option.)

(i) वाणी एका समलंकरोति पुरुषम्। (किम्, कम्, काम्)
उत्तराणि:
वाणी एका कम् समलंकरोति?

(ii) हाराः पुरुषं न विभूषयन्ति। (काः, के, कः)
उत्तराणि:
के पुरुषं न विभूषयन्ति।

(iii) सततम् वाग्भूषणम् भूषणम्। (कुत्र, कुतः, कदा)
उत्तराणि:
कदा वाग्भूषणम् भूषणम्।

(vi) विद्या रत्नैः विना भूषणम्। (केन, कैः, कान्)
उत्तराणि:
विद्या कैः विना भूषणम्।

(v) विद्या भाग्यक्षये आश्रयः। (किम्, कः, का)
उत्तराणि:
का भाग्यक्षये आश्रयः।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Grammar Book वाक्यरचना तथा अनुवादः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 7 Solutions वाक्यरचना तथा अनुवादः

संस्कृत में वाक्य रचना करते समय निम्नलिखित बिन्दुओं पर ध्यान देना चाहिए-
1. कर्ताक्रियापद समन्वय: (Agreement between the subject and verb.)
यथा- सः पठति। ते पठन्ति। वचन की दृष्टि से समन्वय त्वम् पठसि।
त्वम् पठसी। अहम् पठामि। पुरुष की दृष्टि से समन्वय

2. विशेषण-विशेष्य-समन्वयः (Agreement between the adjective and the noun it qualifies.)
यथा- विशालः वृक्षः, विशाला वाटिका, विशालम् भवनम्

3. संज्ञा सर्वनाम समन्वयः (Agreement between the noun and pronoun used for it.)
यथा- बालकाः खेलन्ति। ते हसन्ति।
बालिकाः खेलन्ति। ताः हसन्ति।

वाक्य में प्रयुक्त शब्द रूप शुद्ध हो। अत: ध्यान रहे कि शब्द पुंल्लिंग है या स्त्रीलिंग, अकारान्त है अथवा आकारान्त, इकारान्त, उकारान्त अथवा ऋकारान्त; तदनुसार उसका रूप निर्धारित होगा। साथ ही विभक्ति प्रयोग का भी ध्यान रहे। क्रियापद में धातुरूप भी शुद्ध हो। अन्यथा वाक्य अशुद्ध माना जाएगा।
यथा-
अशुद्ध – शुद्ध
1. पुष्पाः विकसन्ति। – पुष्पाणि विकसन्ति।
2. बालकः कन्दुकःक्षिपति – बालकः कन्दुकं क्षिपति।
3. वयम् अध्यापिकात् पठामः। – वयम् अध्यापिकायाः पठामः।
4. शाखे खगाः उपविशन्ति। – शाखायाम् खगाः उपविशन्ति।
5. गुरुवे नमः। – गुरुवे नमः।
6. अध्यापक: छात्रान् दण्डति। – अध्यापक: छात्रान् दण्डयति।

अनुवाद- हिंदी से संस्कृत में अनुवाद करते समय उपरिलिखित सभी बिन्दुओं को ध्यान में रखें। निम्नलिखित उदाहरण ध्यान से देखें और समझें।


इस प्रकार वाक्य के प्रत्येक अंश को समझें और उसके लिए संस्कृत पर्याय को चुनें और वाक्य प्रयोग के अनुसार विभक्ति जोड़कर उचित शब्द रूप बनाएँ। क्रियापद का ध्यान रखें कि वह कर्त्तापद के अनुसार हो।

अभ्यासः

प्रश्न 1.
संस्कृतपर्यायम् लिखत। (संस्कृत पर्याय लिखिए- Give Sanskrit meanings.)
(क) 1. शिशुओं को = ____________
2. ऋषियों का = ____________
3. बेलों पर = ____________
4. पिता का = ____________
5. दो पेड़ों पर = ____________
6. पत्तों को = ____________
7. सोमवार को = ____________
8. रेलगाड़ी से = ____________
9. भाई को = ____________
10. गुफा में = ____________
उत्तरम्-
1. शिशून्
2. ऋषीणाम्
3. लतासु
4. पितुः
5. वृक्षयोः
6. पत्राणि
7. सोमवासरे
8. रेलयानेन
9. भ्रातरम्
10. गुहायाम्

(ख) 1. (हम दोनों) करेंगे = _____________
2. (तुम दोनों) गए = _____________
3. (मैंने) सोचा = _____________
4. (उसने) दण्ड दिया = = _____________ (दण्ड्)
5. (मैं) रक्षा करूँगी = _____________
6. (उन्होंने) याद किया = _____________
7. (हम) तैरते हैं = _____________
8. (तुम) देखोगे = _____________
9. (वे) आए = _____________
10. (वे) गाएँगी = _____________
उत्तरम्-
1. करिष्याव:
2. अगच्छतम्
3. अचिन्तयम्
4. अदण्डयत्
5. रक्षिष्यामि
6. अस्मरन्
7. तरामः
8. द्रक्ष्यसि
9. आगच्छन्
10. गास्यन्ति

प्रश्न 2.
अधोदत्तानि वाक्यानि संस्कृते परिवर्तयत- (निम्नलिखित वाक्यों को संस्कृत में बदलिए-
Change the following sentences into Sanskrit.)
(क) 1. मेरे पिता दुकान से फल लाते हैं। (आ + नी)
2. रोहित पैर से गेंद को दूर फेंकता है। (क्षिप्)
3. पुत्री माँ के लिए जल लाई। (स्म-प्रयोग)
4. पेड़ की शाखा पर पक्षी बैठते हैं। (उपविश्)
5. रात को सब जगह अँधेरा होता है। (सर्वत्र)
6. गर्मी की छुट्टी में हम घूमने के लिए हिमाचल प्रदेश जाएँगे। (भ्रमण)
7. माता पुत्र से कहती है- ‘झूठ मत बोलो।’ (मृषा)
उत्तरम्-
1. मम जनकः/पिता आपणात् फलानि आनयति।
2. रोहितः पादेन कन्दुकं दूरं क्षिपति।
3. पुत्री अम्बायै/मात्रे जलम् आनयति स्म।
4. वृक्षस्य शाखायाम् खगाः उपविशन्ति।
5. रात्रौ सर्वत्र अन्धकारः भवति।
6. ग्रीष्मावकाशे वयम् भ्रमणाय हिमाचलप्रदेशं गमिष्याम:।
7. माता पुत्रं वदति- ‘मृषा मा वद।’

(ख) 1. दादी सुबह बगीचे में गई। (वाटिका)
2. वह बगीचे से पीले फूल लाई। (पीत)
3. उसने फूलमालाएँ बनाईं। (रच्)
4. फूलमालाओं से उन्होंने पूजागृह को सजाया। (भूष)
5. उन्होंने देवताओं की पूजा की। (पूज्)
6. उन्होंने देवों को प्रणाम किया। (नम्)
7. उन्होंने कहा- सब देवताओं को नमस्कार। (नमः)
उत्तरम्-
1. पितामही प्रातः वाटिकाम् अगच्छत्।
2. सा वाटिकायाः पीतानि पुष्पाणि आनयत्/आनयति स्म।
3. सा पुष्पमालाः अरचयत्।
4. सा पुष्पमालाभिः पूजागृहम् अभूषयत्।
5. सा देवान् अपूजयत्।
6. सा देवान् / देवताः प्रणमति स्म / अनमत् /प्राणमत्।
7. सा अवदत्- सर्वेभ्यः देवेभ्यः नमः।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Grammar Book प्रत्ययाः उपसर्गाः च Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 7 Solutions प्रत्ययाः उपसर्गाः च

अधोदत्तानि वाक्यानि अवलोकयत्- (निम्नलिखित वाक्यों को देखिए- Look at the following sentences.)
1. छात्राः पठितुम् (पढ़ने के लिए) विद्यालयं गच्छन्ति।
2. ते तत्र पठित्वा (पढ़कर) गृहम् आगच्छन्ति।
उपरिदत्त वाक्यों में दो पद आए हैं जो पठ् धातु से बने हैं।
पठ् + तुमुन् = पठितुम्
पठ् + क्त्वा = पठित्वा
‘तुमुन’ और ‘क्त्वा’ प्रत्यय हैं। प्रत्यय का अपना कोई अर्थ नहीं होता। किंतु धातु के साथ जुड़ने पर धातु के अर्थ में परिवर्तन ले आते हैं। यथा- पठ् = पढ़ना, किन्तु-पठितुम् = पढ़ने के लिए तथा पठित्वा = पढ़कर।
प्रत्यय तीन प्रकार के होते हैं।

यहाँ कृत् प्रत्ययों में केवल (क्त्वा, तुमुन् व ल्यप् ) प्रत्यय पर ध्यान देंगे।

1. क्त्वा प्रत्यय: क्त्वा प्रत्यय’ का प्रयोग ‘कर’ या ‘करके’ अर्थ में होता है। क्त्वा के ‘क्’ का लोप होकर केवल ‘त्वा’ शेष रहता है। जब वाक्य में दो क्रियाएँ होती हैं और पहली क्रिया ‘कर’ या ‘करके’ अर्थ में प्रयुक्त होती है तब धातु के साथ ‘क्त्वा’ प्रत्यय का प्रयोग होता है; यथा-रामः गृहम् गत्वा पठति । (राम घर जाकर पढ़ता है।)
यहाँ ‘गत्वा’ पद में- गम् + क्त्वा – (त्वा) = गत्वा रूप बना है।

ल्यप् प्रत्यय: जब धातु से पूर्व उपसर्ग होता है तब ‘क्त्वा प्रत्यय’ के स्थान पर ‘ल्यप् प्रत्यय’ का प्रयोग होता है। इस प्रत्यय का प्रयोग भी ‘कर’ या करके’ अर्थ में होता है । ‘ल्यप्’ के ‘ल’ और ‘प्’ का लोप होकर केवल ‘य’ शेष बचता है; यथा-रामः गृहम् आगत्य पठति । (राम घर आकर पढ़ता है।)
आ + गम् + ल्यप् – (य) = आगत्य

तुमुन् प्रत्यय: ‘तुमुन् प्रत्यय’ का प्रयोग के लिए’ अर्थ को प्रकट करने के लिए धातु के साथ होता है। तुमुन्’ के ‘उन्’ का लोप होकर ‘तुम्’ शेष बचता है। यथा- रामः पठितुम् विद्यालयं गच्छति। (राम पढ़ने के लिए विद्यालय जाता है।)
पठ् + तुमुन् – तुम् = पठितुम्

विशेष – क्त्वा, तुमुन् व ल्यप् प्रत्ययान्त पद अव्यय होते हैं। अर्थात् वाक्य प्रयोग के समय लिंग, वचन, काल, पुरुष आदि के कारण इनमें कोई परिवर्तन नहीं आता।
यथा- सः पठितुम् गच्छति।
त्वं पठितुम् गच्छसि।
ते पठितुम् अगच्छन्।

उपसर्गः
जो शब्दांश धातुओं और शब्दों से पूर्व लगाए जाते हैं, उन्हें ‘उपसर्ग’ कहते हैं। स्वतंत्र रूप से इन उपसर्गों का कोई विशेष अर्थ नहीं होता है, परंतु ये धातु के साथ जुड़ कर उसे नये अर्थ में बदल देते हैं अथवा अर्थ में विशेषता ला देते हैं;
यथा- आ + गम् = आगच्छति (आता है।)
यहाँ कुछ प्रमुख ‘धातुओं’ के साथ ‘उपसर्गों’ का प्रयोग किया जा रहा है:

इस प्रकार शब्दों से पूर्व भी उपसर्ग लगाए जाते हैं।

यथा- प्रहार – ‘प्र’ उपसर्ग
विच्छेदः – ‘वि’ उपसर्ग
निर्मलः – ‘निः’ उपसर्ग
दुर्गमम् – ‘दु:’ उपसर्ग इत्यादि।

अभ्यासः

प्रश्न 1.
उचितविकल्पेन वाक्यपूर्ति कुरुत- (उचित विकल्प द्वारा वाक्यपूर्ति कीजिए- Complete the sentences with the correct option.)
1. जनाः भोजनं ____________ भ्रमणाय गच्छन्ति। (खादितुम्, खादित्वा)
2. रामः रावणं ____________ सीताम आनयत। (हत्वा, हन्तुम्)
3. वयम् क्रिकेट खेलं ____________ क्रीडाक्षेत्रम् अगच्छाम। (खेलित्वा, खेलितुम्)
4. पुत्तलिका-खेलं ____________ बालाः प्रसन्नाः अभवन्। (द्रष्टुम्, दृष्ट्वा)
5. सर्वेधावकाः ____________ सज्जाः सन्ति। (धावित्वा, धावितुम्)
उत्तरम-
1. खादित्वा
2. हत्वा
3. खेलितुम्
4. दृष्ट्वा
5. धावितुम्।

प्रश्न 2.
शुद्धं पदम् (✓) इति चिह्नन अङ्कीकुरुत- (शुद्ध पद को (✓) चिह्न से अंकित कीजिए- (✓) Tick mark the correct option.)
1. पा + क्त्वा = पीतुम् / पात्वा / पीत्वा
2. स्था + क्त्वा = स्थात्वा / स्थित्वा / स्थीत्वा
3. गम् + तुमुन् = गमितुम् / गंतुम् / गन्तुम्
4. दृश् + तुमुन् = दृष्टम् / द्रष्टुम् / दर्शितुम्
5. वि + हस् + ल्यप् = विहसय / विहस्य / व्यहस्य
6. उप + गम् + ल्यप् = उपागम्य / उपगम्य / उपगमय
7. लिख् + तुमुन् = लिखितुम् / लेखितुम् / लिखतुम्
उत्तरम्-
1. पीत्वा
2. स्थित्वा
3. गन्तुम्
4. द्रष्टुम्
5. विहस्य
6. उपगम्य
7. लेखितुम्।

प्रश्न 3.
धातु-प्रत्ययोः संयोगं वियोगं वा कृत्वा रिक्तस्थानेषु लिखित- (धातु-प्रत्ययों का संयोग अथवा वियोग करके रिक्त स्थानों में लिखिए- Join or disjoin in the roots and suffixes and write down in the blank spaces.)
1. रावणं निहत्य (नि + ________ + ________) रामः अयोध्या प्रत्यागच्छत्।
2. चलचित्रं दृष्ट्वा (________ + ________) जनाः प्रसन्नाः अभवन्।
3. विद्यालयात् ________ (आ + गम् + ल्यप्) अहं विश्रामं करोमि।
4. अधुना अहं स्वकार्य ________ (कृ + तुमुन्) इच्छामि।
5. एतत् ________ (कथ् + क्त्वा) सः तूष्णीम् अभवत्।
उत्तरम-
1. हन् + ल्यप्
2. दृश् + क्त्वा
3. आगत्य / आगम्य
4. कर्तुम्
5. कथयित्वा।

प्रश्न 4.
अधोदत्तेषु पदेषु उपसर्ग चित्वा लिखत।
(नीचे दिए गए पदों में से उपसर्ग चुनकर लिखिए- Write prefix from given words.)
1. प्रतिकारः
2. प्रणम्य
3. आदाय
4. विकल्पः
5. दुष्करम्
6. सुपुत्रः
7. उत्पतति।
उत्तरम्-
1. प्रति
2. प्र
3. आ
4. वि
5. दुः
6. सु
7. उत्।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Ruchira Chapter 11 समवायो हि दुर्जयः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

NCERT Solutions for Class 7 Sanskrit Ruchira Chapter 11 समवायो हि दुर्जयः

Class 7 Sanskrit Chapter 11 समवायो हि दुर्जयः Textbook Questions and Answers

प्रश्न: 1.
प्रश्नानाम् उत्तराणि एकपदेन लिखत- (प्रश्नों के उत्तर एक शब्द में लिखिए- Write the answers of questions in one word.)

(क) वृक्षे का प्रतिवसति स्म?
उत्तराणि:
चटका

(ख) वृक्षस्य अधः कः आगतः?
उत्तराणि:
गजः

(ग) गजः केन शाखाम् अत्रोटयत्?
उत्तराणि:
शुण्डेन

(घ) काष्ठकूटः चटकां कस्याः समीपम् अनयत्?
उत्तराणि:
मक्षिकायाः

(ङ) मक्षिकायाः मित्रं कः आसीत् ?
उत्तराणि:
मण्डूकः ।

प्रश्न: 2.
रेखाङ्कितानि पदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत- (रेखांकित शब्दों के आधार पर प्रश्ननिर्माण कीजिए Frame questions based on the underlined words.)

(क) कालेन चटकायाः सन्ततिः जाता।
उत्तराणि:
कालेन कस्याः सन्ततिः जाता?

(ख) चटकायाः नीडं भुवि अपतत् ।
उत्तराणि:
चटकायाः किम् भुवि अपतत्?

(ग) गजस्य वधेनैव मम दुःखम् अपसरेत्।
उत्तराणि:
कस्य वधेनैव मम दुःखम् अपसरेत् ?

(घ) काष्ठकूट: चञ्च्वा गजस्य नयने स्फोटयिष्यति ।
उत्तराणि:
काष्ठकूट: कया गजस्य नयने स्फोटयिष्यति?

प्रश्न: 3.
मञ्जूषातः क्रियापदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत। (मञ्जूषा से क्रिया-शब्दों को चुनकर रिक्त स्थान भरिए।) (Fill in the blanks by choosing suitable verb words from the box.)

करिष्यामि, गमिष्यति, अनयत्, पतिष्यति, स्फोटयिष्यति, त्रोटयति

(क) काष्ठकूटः चञ्च्वा गजस्य नयने ………. …… ।
उत्तराणि:
स्फोटयिष्यति

(ख) मार्गे स्थितः अहमपि शब्दं
उत्तराणि:
करिष्यामि

(ग) तृषार्तः गजः जलाशयं …………….
उत्तराणि:
गमिष्यति

(घ) गजः गर्ते
उत्तराणि:
पतिष्यति

(ङ) काष्ठकूटः तां मक्षिकायाः समीपम् ……………… |
उत्तराणि:
अनयत्

(च) गजः शुण्डेन वृक्षशाखाः
उत्तराणि:
त्रोटयति।

प्रश्न: 4.
प्रश्नानाम् उत्तराणि एकवाक्येन लिखत।
(प्रश्नों के उत्तर एक वाक्य में लिखिए।)
(Write the answers of questions in one sentence.)

(क) चटकायाः विलापं श्रुत्वा काष्ठकूटः तां किम् अपृच्छत् ?
उत्तराणि:
चटकायाः विलापं श्रुत्वा काष्ठकूट: तां अपृच्छत्-“भद्रे, किमर्थं विलपसि?”

(ख) चटकायाः काष्ठकूटस्य च वार्ता श्रुत्वा मक्षिका किम् अवदत् ?
उत्तराणि:
चटकायाः काष्ठकूटस्य च वार्ता श्रुत्वा मक्षिका अवदत्-“ममापि मित्रं मण्डूकः मेघनादः अस्ति, शीघ्रं तमुपेत्य यथोचितं करिष्यामः।”

(ग) मेघनादः मक्षिकाम् किम् अवदत् ?
उत्तराणि:
मेघनादः मक्षिकाम् अवदत्-“मक्षिके! प्रथमं त्वं मध्याह्ने तस्य गजस्य कर्णे शब्दं कुरु, येन सः नयने निमील्य स्थास्यति।”

(घ) चटका काष्ठकूटं किम् अवदत् ?
उत्तराणि:
चटका काष्ठकूटम् अवदत्-“दुष्टेन एकेन गजेन मम सन्ततिः नाशिता।”

प्रश्न: 5.
उदाहरणमनुसृत्य रिक्तस्थानानि पूरयत- (उदाहरण के अनुसार रिक्त स्थान भरिए- Fill in the blanks according to the examples.)

उत्तराणि:

प्रश्न: 6.
उदाहरणानुसारं ‘स्म’ शब्दं योजयित्वा भूतकालिकक्रियां रचयत- (उदाहरण के अनुसार ‘स्म’ शब्द जोड़कर भूतकाल की क्रिया बनाइए- Make past tense of the verb after adding ‘स्म’ according to the example.)

यथा-
अवसत् – वसति स्म।
अपठत् – ……………
अत्रोटयत् – ……………
अपतत् – ……………
अपृच्छत् – ……………
अवदत् – ……………
अनयत् – ……………
उत्तराणि:
अपठत् – पठति स्म।
अत्रोटयत् – त्रोटयति स्म।
अपतत् – पतति स्म।
अपृच्छत् – पृच्छति स्म।
अवदत् – वदति स्म।
अनयत् – नयति स्म।

प्रश्नः 7.
कोष्ठकात् उचितं पदं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत- (कोष्ठक से उचित शब्द चुनकर रिक्त स्थान भरिए- Fill in the blanks by choosing appropriate word from the bracket.)

(क) ………… बालिका मधुरं गायति । (एकम्, एका, एक:)
उत्तराणि:
एका

(ख) ……. कृषकाः कृषिकर्माणि कुर्वन्ति । (चत्वारः, चतस्रः, चत्वारि)
उत्तराणि:
चत्वारः

(ग) …………. पत्राणि सुन्दराणि सन्ति । (ते, ताः, तानि)
उत्तराणि:
तानि

(घ) धेनवः दुग्धम्……. । (ददाति, ददति, ददन्ति)
उत्तराणि:
ददति

(ङ) वयं संस्कृतम्………… । (अपठम्, अपठन् अपठाम)
उत्तराणि:
अपठाम।

Class 7 Sanskrit Chapter 11 समवायो हि दुर्जयः Additional Important Questions and Answers

(1) मञ्जूषायाः सहायतया अनुच्छेदं पूरयत- (मञ्जूषा की सहायता से अनुच्छेद पूरा कीजिए Complete the para with help from the box.)

चटकायाः, दुःखेन, सन्ततिः, वृक्षे, वृक्षस्य, विलापम्, चटका, शुण्डेन, भद्रे, अण्डानि

पुरा एकस्मिन् ……. एका चटका प्रतिवसति स्म । कालेन तस्याः ……… जाता । एकदा कश्चित् प्रमत्तः गजः तस्य ……..अधः आगत्य तस्य शाखां.. . अत्रोटयत् । …… नीडं भुवि अपतत् । तेन ….. विशीर्णानि। अथ सा ……… व्यलपत्। तस्याः ……… श्रुत्वा काष्ठकूटः नाम खगः ……… ताम् अपृच्छत्-“………. किमर्थं विलपसि?” इति।
उत्तराणि:
वृक्षे, सन्ततिः, वृक्षस्य, शुण्डेन, चटकायाः, अण्डानि, चटका, विलापम्, दुःखेन, भन्दे ।

(2) गद्यांशं पठत अधोदत्तान् प्रश्नान् च उत्तरत- (गद्यांश पढ़िए और निम्नलिखित प्रश्नों के उत्तर दीजिए- Read the extract and answer the questions that follow.)

चटकावदत्-“दुष्टेनैकेन गजेन मम सन्ततिः नाशिता । तस्य गजस्य वधेनैव मम दुःखम् अपसरेत्। ततः काष्ठकूटः तां वीणारवा नाम्न्याः मक्षिकायाः समीपम् अनयत् । तयोः वार्ता श्रुत्वा मक्षिकावदत्-“ममापि मित्रं मण्डूकः मेघनादः अस्ति । शीघ्रं तमुपेत्य यथोचितं करिष्यामः ।” तदानीं तौ मक्षिकया सह गत्वा मेघनादस्य पुरः सर्वं वृत्तान्तं न्यवेदयताम्।

I. एकपदेन उत्तरत- (एक शब्द में उत्तर दीजिए- Answer in one word.)

(i) कस्याः सन्ततिः नाशिता?
उत्तराणि:
चटकायाः

(ii) कस्य वधेन चटकायाः दुःखम् अपसरेत्?
उत्तराणि:
गजस्य

(iii) मेघनादः कस्याः मित्रम् अस्ति?
उत्तराणि:
मक्षिकायाः

(iv) चटकायाः सन्ततिः केन नाशिता?
उत्तराणि:
गजेन

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत- (पूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए- Answer in a complete sentence.)

(i) चटका काष्ठकूटं किम् अवदत्?
उत्तराणि:
(i) चटका काष्ठकूटम् अवदत्- “दुष्टेनैकेन गजेन मम सन्ततिः नाशिता।
तस्य गजस्य वधेनैव मम दुःखम् अपसरेत्।”

(ii) काष्ठकूटः चटकां कुत्र अनयत्?
उत्तराणि:
काष्ठकूटः चटकां वीणारवा नाम्न्याः मक्षिकायाः समीपम् अनयत्।

III. भाषिक-कार्यम्

यथानिर्देशम् उत्तरत- (निर्देशानुसार उत्तर दें- Answer as directed.)

1. ‘मक्षिकया सह’ – अत्र ‘सह’ योगे का विभक्तिः प्रयुक्ता? …………………
उत्तराणि:
तृतीया विभक्तिः

2. पर्यायम् लिखत – अन्तिके – …………………
उत्तराणि:
समीपे

3. ‘सर्वं वृत्तान्तम्’ – अत्र किं विशेष्यपदम्? …………………
उत्तराणि:
वृत्तान्तम्

4. यथानिर्देशम् उत्तरत

(i) मित्रम् ……………. लिङ्गम् ……………. विभक्तिः ……………. वचनम्
उत्तराणि:
नपुंसकलिङ्गम्, प्रथमा, एकवचनम्

(ii) अनयत् ……………. धातुः ……………. लकारः ……………. पुरुषः ……………. वचनम्
उत्तराणि:
नी, लङ्, प्रथमः, एकवचनम्

(iii) अवदत् ……………. द्विवचनम् ……………. बहुवचनम्
उत्तराणि:
अवदताम्, अवदन्

(3) कः कम् प्रति कथयति? (कौन किसको (किससे) कहता है? Who says to whom?)

उत्तराणि:
(i) चटका, काष्ठकूटम्
(i) मेघनादः; मक्षिकां काष्ठकूटं च
(iii) काष्ठकूटः, चटकाम्
(iv) मेघनादः; चटकां मक्षिका काष्टकूटं च

(4) मञ्जूषातः समानार्थकम् पदं चित्वा रिक्तस्थानपूर्तिं कुरुत- (मञ्जूषा से समानार्थक पद चुनकर रिक्तस्थान भरिए- Fill in the blanks with words having the same meaning.)

तृषार्तः, भुवि, विशीर्णानि, वृक्षस्य, उपेत्य, नयने, समूह:/संगठनम् |

(i) समीपम् गत्वा – ……………….
(ii) समवायः – ……………….
(iii) पिपासितः – ……………….
(iv) तरोः – ……………….
(v) नेत्रे – ……………….
(vi) नष्टानि – ……………….
(vii) धरातले – ……………….
उत्तराणि:
(i) उपेत्य
(ii) समूहः/संगठनम्
(iii) तृषार्तः
(iv) वृक्षस्य
(v) नयने
(vi) विशीर्णानि
(vii) भुवि।

(5) प्रदत्तविकल्पेभ्यः उचितं पदम् आदाय रिक्तस्थानानि पूरयत- (दिए गए विकल्पों से उचित पद चुनकर रिक्तस्थान भरिए– Pick out the correct form from the option given and fill in the blanks.)

एकः, एका, एकम्

(क) (i) ………………अण्डम्।
(ii) ………………चटका।
(iii) ……………… खगः।
उत्तराणि:
(i) एकम्
(ii) एका
(iii) एकः

(ख) (i) तस्य गजस्य एव मम दुःखम् अपसरेत्। (वधात्, वधेन, वधः)
उत्तराणि:
वधेन

(ii) तौ मक्षिकया सह ” (अगच्छत्, अगच्छताम्, अगच्छन्)
उत्तराणि:
अगच्छताम्

(iii) गजः ” अन्तः पतिष्यति। (गर्तः, गर्ने, गर्तस्य)
उत्तराणि:
गर्तस्य

(iv) एकदा कश्चित् प्रमत्तः गजः ” अधः आगच्छत्। (वृक्षः, वृक्षम्, वृक्षस्य)
उत्तराणि:
वृक्षस्य

(v) चटका नीडं पतितं दृष्ट्वा (विलपसि, व्यलपति, विलपति स्म)
उत्तराणि:
विलपति स्म

(1) कोष्ठकात् उचितं विकल्पं चित्वा एकपदेन प्रत्येक प्रश्नम् उत्तरत- (कोष्ठक से उचित विकल्प चुनकर एक पद में प्रत्येक प्रश्न का उत्तर दीजिए- Pick out the correct option from the box and answer each question in one word.)

(i) मक्षिका गजस्य कर्णे कदा शब्दं करोति? (मध्याह्ने, अपराह्ने, प्रात:काले)
उत्तराणि:
मध्याह्ने

(ii) कः गजस्य नयने स्फोटयिष्यति? (गर्तः, काष्ठकूटः, मण्डूक:)
उत्तराणि:
काष्ठकूटः

(iii ) गर्तः कुत्र अस्ति? (जलाशये, वृक्षे, मार्गे)
उत्तराणि:
मार्गे

(iv) कस्य शब्दम् अनुसृत्य गजः गर्ने पतिष्यति? (काष्ठकूटस्य, मण्डूकस्य, खगस्य)
उत्तराणि:
मण्डूकस्य

(v) चटकायाः किम् भुवि अपतत्? (अण्डम्, नीडम्, मित्रम्)
उत्तराणि:
नीडम्

(2) मञ्जूषातः उचितं क्रियापदं चित्वा वाक्यपूर्ति कुरुत। (मञ्जूषा से उचित क्रियापद चुनकर alereyfa ollei Complete the sentence by picking out the correct verb from the box.)

(i) विलापं श्रुत्वा काष्ठकूटः चटकाम् । (अप्रच्छत्, अपृच्छत्, अपृच्छताम्)
उत्तराणि:
अपृच्छत्

(ii) गजः नयने निमील्य … । (तिष्ठिष्यति, स्थासयति, स्थास्यति)
उत्तराणि:
स्थास्यति

(iii) काष्ठकूटः तस्य नयने … । (स्फोटयिष्यति, स्फुटयिष्यति, स्फोटयिष्यति)
उत्तराणि:
स्फोटयिष्यति

(iv) तृषार्तः गजः जलाशयम् .. । (गच्छिष्यति, गमिष्यति, गमिस्यति)
उत्तराणि:
गमिष्यति,

(v) गजः गर्तस्य अन्तः पतिष्यति ” च। (मरष्यति, मरिस्यति, मरिष्यति)
उत्तराणि:
मरिष्यति।