CBSE Class 9

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम्

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम् Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत –

(क) क: उमावेषमिवाश्रितः भवति?
(ख) कस्याः अभिभाषणकौतूहलं महत् भवति?
(ग) अस्माकं कुले किमनुचितम्?
(घ) कः दर्पप्रशमनं कर्तुमिच्छति?
(ङ) कः अशस्त्रः आसीत्?
(च) कया गोग्रहणम् अभवत्?
(छ) कः ग्रहणं गतः आसीत्?
उत्तर:
(क) हरः
(ख) बृहन्नलायाः
(ग) आत्मस्तवम्
(घ) राजा
(ङ) अभिमन्युः
(च) दिष्ट्या
(छ) अभिमन्युः

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत –

(क) भटः कस्य ग्रहणम् अकरोत्?
(ख) अभिमन्युः कथं गृहीतः आसीत्?
(ग) कः वल्लभ-बृहन्नलयोः प्रश्नस्य उत्तरं न ददाति?
(घ) अभिमन्युः स्वग्रहणे किमर्थम् आत्मानं वञ्चितम् अनुभवति?
(ङ) कस्मात् कारणात् अभिमन्युः गोग्रहणं सुखान्तं मन्यते?
उत्तर:
(क) भटः अभिमन्योः (सौभद्रस्य) ग्रहणम् अकरोत्।
(ख) अभिमन्युः वञ्चयित्वा गृहीतः आसीत्।
(ग) अभिमन्यु वल्लभ-बृहन्नलयोः प्रश्नस्य उत्तरं न ददाति।
(घ) अभिमन्युः स्वग्रहणे अनेन आत्मानं वाञ्चितम् इवः अनुभवति यतः सः अशस्त्रः वञ्चयित्वा गृहीतः।
(ङ) अभिमन्युः गोग्रहणं सुखान्तं मन्यते यतः अनेनैव तस्य पितरः दर्शिताः।

प्रश्न 3.
अधोलिखितवाक्येषु प्रकटितभावं चिनुत-

(क) भोः को नु खल्वेषः? येन भुजैकनियन्त्रितो बलाधिकेनापि न पीडितः अस्मि। (विस्मयः, भयम्, जिज्ञासा)
(ख) कथं कथं! अभिमन्यु माहम्। (आत्मप्रशंसा, स्वाभिमानः, दैन्यम्)
(ग) कथं मा पितृवदाक्रम्य स्त्रीगतां कथां पृच्छसे? (लज्जा, क्रोधः, प्रसन्नता)
(घ) धनुस्तु दुर्बलैः एव गृह्यते मम तु भुजौ एव प्रहरणम्। (अन्धविश्वास: शौर्यम्, उत्साह:)
(ङ) बाहुभ्यामाहृतं भीमः बाहुभ्यामेव नेष्यति। (आत्मविश्वासः, निराशा, वाक्संयमः)
(च) दिष्ट्या गोग्रहणं स्वन्तं पितरो येन दर्शिताः। (क्षमा, हर्षः, धैर्यम्)
उत्तर:
(क) विस्मयः
(ख) स्वामिमानः
(ग) क्रोधः
(घ) शौर्यम्
(ङ) आत्मविश्वासः
(च) हर्षः ङ्के

प्रश्न 4.
यथास्थान रिक्तस्थानपति कुसत –
(क) खलु + एषः = ……………
(ख) बल + ………… + अपि = बलाधिकेनापि
(ग) विभाति + उमावेषम् + इव + आश्रितः + …………= विभात्युमावेषम्
………….. + एनम् = वाचालयत्वेनम्
(ङ) रुष्यति + एष = ………………..
(च) त्वमेव + एनम् = …………….
(छ) यातु + ………….. = यात्विति
(ज) …………. + इति = धनञ्जयायेति
उत्तर:
(क) खल्वेषः
(ख) अधिकेन
(ग) इवाश्रितः
(घ) वाचालयतु
(ङ) रुष्यत्येष
(च) त्वमेवैनम्
(छ) इति
(ज) धनञ्जयाय

प्रश्न 5.
अधोलिखितानि वचनानि कः कं प्रति कथयति –
यथा – कः – कं प्रति
आर्य, अभिभाषणकौतूहलं में महत् – बृहन्नला – भीमसेनम्
(क) कथमिदानीं सावज्ञमिव मां हस्यते ……………. ………………
(ख) अशस्त्रेणेत्यभिधीयताम् ……………. ………………
(ग) पूज्यतमस्य क्रियतां पूजा ……………. ………………
(घ) पुत्र! कोऽयं मध्यमो नाम ……………. ………………
(ङ) शान्तं पापम्! धनुस्तु दुर्बलैः एव गृह्यते ……………. ………………
उत्तर:
(क) कथमिदानी सावमिव मा हस्यते – अभिमन्युः – भीमसेनम्
(ख) अशस्त्रेणेत्यभिधीयताम् – अभिमन्युः – भीमार्जनौ
(ग) पूज्यतमस्य क्रियतां पूजा – उत्तरः – राजानाम्
(घ) पुत्र! कोऽयं मध्यमो नाम – राजा – अभिमन्युम्
(ङ) शातं पापम्! धनुस्तु दुर्बलेः एव गाते – भीमसेनः – अभिमन्युम्

प्रश्न 6.
(अ) अधोलिखितानि स्थूलानि सर्वनामपदानि कस्मै प्रयुक्तानि –

(क) वाचालयतु एनम् आर्य:।
(ख) किमर्थं तेन पदातिना गृहीतः।
(ग), कथं न माम् अभिवादयसि।
(घ) मम तु भुजी एवं प्रहरणम्।
(ङ) अपूर्व इव ते हर्षो ब्रूहि केन विस्मित:?
उत्तर:
(क) अभिमन्यवे
(ख) भीमसेनाय
(ग) राज्ञे
(घ) भीमसेनाय
(ङ) भटाय

प्रश्न 7.
श्लोकानाम् अपूर्णः अन्वयः अधोदत्तः। पाठमाधृत्य रिक्तस्थानानि पूरयत –

(क) पार्थं पितरम् मातुलं ………..च उद्दिश्य कृतास्त्रस्य तरुणस्य ………… युक्तः।
(ख) कण्ठश्लिष्टेन ……….. जरासन्धं योक्त्रयित्वा तत् असह्य …………. कृत्वा (भीमेन) कृष्णः अतदर्हता नीतः।
(ग) रुष्यता …………. रमे। ते क्षेपेण न रुष्यामि, कि ……….. अहं नापराद्धः, कथं (भवान्) तिष्ठति, यातु इति।
(घ) पादयोः निग्रहोचितः समुदाचारः ………….. बाहुभ्याम् आहृतम् (माम्) ………… बाहुभ्याम एव नेष्यति।
उत्तर:
(क) पार्थ पितरम् मातुलं जनार्दनं च उद्दिश्य कृतास्त्रस्य तरुणस्य युद्धपराजयः युक्तः।
(ख) कण्ठश्लिष्टेन बाहुना जरासन्धं योक्त्रयित्वा तत् असह्यं कर्म कृत्वा (भीमेन) कृष्णः अतदर्हता नीतः।
(ग) रुष्यता भवता रमे। ते क्षेपेण न रुष्यामि, किं उक्त्वा अहं नापराद्धः, कथं (भवान्) तिष्ठति, यातु इति।
(घ) पादयोः निग्रहोचितः समुदाचारः क्रियताम्। बाहुभ्याम् आहृतम् (माम्) भीमः बाहुभ्याम् एव नेष्यति।

प्रश्न 7.
(अ) अधोलिखितेभ्यः पदेभ्यः उपसर्गान् विचित्य लिखत –

पदानि – उपसर्गः
यथा- आसाद्य – आ
(क) अवतारितः – ………………
(ख) विभाति – ………………
(ग) अभिभाषय – ………………
(घ) उद्भूताः – ………………
(ङ) उत्सिक्तः – ………………
(च) प्रहरन्ति – ………………
(छ) उपसर्पतु – ………………
(ज) परिरक्षिताः – ………………
(झ) प्रणमति – ………………
उत्तर:
(क) – अव
(ख) – वि
(ग) – अभि
(घ) – उत्
(ङ) – उत्
(च) – प्र
(छ) – उप
(ज) – परि
(झ) – प्र

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 7 प्रत्यभिज्ञानम् Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त कार्यम् 

प्रश्न  1.
गद्यांशम् पठित्वा प्रश्नानाम् उतराणि लिखत –

1. भटः – जयतु महाराजः।
राजा – अपूर्व इव ते हर्षो ब्रूहि केनासि विस्मितः?
भटः – अश्रद्धेयं प्रियं प्राप्त सौभद्रो ग्रहणं गतः।।
राजा – कथमिदानी गृहीतः?
भटः – रथमासाद्य निश्शङ्क बाहुभ्यामवतारितः।
राजा – केन? भटः यः किल एष नरेन्द्रेण विनियुक्तो महानसे (अभिमन्युमुद्दिश्य) इत इतः कुमारः।
अभिमन्युः – भोः को नु खल्वेषः? येन भुजैकनियन्त्रितो बलाधिकेनापि न पीडितः अस्मि।
बृहनला – इत इत: कुमारः।।
अभिमन्युः – अये! अयमपरः कः विभात्युमावेषमिवाश्रितो हरः।
बृहन्नला – आर्य, अभिभाषणकौतूहल मे महत्। वाचालयत्वेनमार्यः।
बल्लभः – (अपवार्य) बाढम् (प्रकाशम् ) अभिमन्यो।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. क: गृहीत?
2. अयमपरः कः? इति कः वदति।
3. क: ग्रहणं गतः?

उत्तर:

1. अभिमन्युः
2. अभिमन्युः
3. सौभद्रम्

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. अभिमन्युः कथं गृहीतः?
2. सौभद्रः कथम् गृहीतः?

उत्तर:

1. अभिमन्युः वञ्चयित्वा गृहीतः आसीत्।
2. रथमासाद्य निश्शंङ्कः बाहुभ्याम् अवतारितः।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. कौतूहलम्’ अस्य पदस्य विशेषणपदं किम् अत्र नाट्यांशे?
2. नाट्यांशेऽस्मिन् ‘अप्रकाशम्’ इति पदस्य विलोमपदं किम् अत्र?
3. ‘अस्मि’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम् अत्र?
4. अत्र ‘शोभते’ इति अर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. महत्
2. प्रकाशम्
3. अहम् (अभिमन्युः)
4. विभाति

2. अभिमन्युः – कथं कथम्। अभिमन्यु माहम्। भोः। किमत्र विराटनगरे क्षत्रियवंशोभूता नीचैः अपि नामभिः अभिभाष्यन्ते अथवा अहं शत्रुवशं गतः। अतएव तिरस्क्रियते।
बृहन्नला – अभिमन्यो! सुखमास्ते ते जननी?
अभिमन्युः – कथं कथम्? जननी नाम? किं भवान् मे पिता अथवा पितृव्यः? कथं मां पितृवदाक्रम्य स्वीगतां कथां पृच्छसे?
बृहन्नला – अभिमन्यो! अपि कुशली देवकीपुत्रः केशवः?
अभिमन्युः – कथं कथम्? तत्रभवन्तमपि नाम्ना। अथ किम् अथ किम्? (बृहन्नला वल्लभौ परस्परमवलोकयतः)
अभिमन्युः – कथमिदानी सावज्ञमिव मां हस्यते? न खलु किञ्चित्। पार्थ पितरमहिश्य मातुलं च जनार्दनम्। तरुणस्य कृतास्त्रस्य युक्तो युद्धपराजयः॥

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. सुखमास्ते ते जननी? इति कः कथयति?
2. केशवः कस्याः पुत्रः आसीत्?
3. कः तिरस्क्रियते?

उत्तर:

1. बृहन्नला
2. (देवकी) देवक्याः
3. अभिमन्युः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. अभिमन्युः किमर्थम् तिरस्क्रियते?
2. बृहन्नला अभिमन्युम् किं पृच्छति?

उत्तर:

1. अभिमन्युः शत्रुवशं गतः अतएव तिरस्क्रियते।
2. बृहन्नला अभिमन्युम् प्रच्छति-अभिमन्यो! सुखमास्ते ते जननी।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. नाट्यांशे ‘अर्जुन’ इति पदस्य पर्यायपदं किम् प्रयुक्तम्?
2. अत्र ‘जनकः’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?
3. ‘पृच्छसे’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदम् अत्र किम्?
4. अस्मिन् नाट्यांशे ‘माता’ इति पदस्य पर्यायपदं किं आगतम्?

उत्तर:

1. पार्थ
2. जननी
3. त्वम्
4. जननी

3. अभिमन्युः – अलं स्वच्छन्दप्रलापेन। अस्माकं कुले आत्मस्तवं कर्तुमनुचितम्। रणभूमौ हतेषु शरान् पश्य, मदृते अन्यत् नाम न भविष्यति।।
बृहन्नला – एवं वाक्यशौण्डीर्यम्। किमर्थं तेन पदातिना गृहीतः?
अभिमन्युः – अशस्व मामभिगतः। पितरम् अर्जुनं स्मरन् अहं कथं हन्याम्। अशोषु मावृशाः न प्रहरन्ति। अतः अशस्वोऽयं मां वञ्चयित्वा गृहीतवान्। राजा त्वर्यतां त्वर्यतामभिमन्युः।
बृहन्नला – इत इतः कुमारः। एष महाराजः। उपसर्पतु कुमारः।
अभिमन्युः – आः। कस्य महाराजः? राजा – एहोहि पुत्र! कथं न मामभिवादयसि? (आत्मगतम्) अहो! उत्सिवतः खल्वयं क्षत्रियकुमारः। अहमस्य दर्पप्रशमनं करोमि। (प्रकाशम् ) अथ केनायं गृहीतः?
भीमसेनः – महाराज! मया।
अभिमन्युः – अशस्त्रेणेत्यभिधीयताम्
भीमसेनः – शान्त पापम्। धनुस्तु दुर्बलैः एव गृह्यते। मम तु भुजी एव प्रहरणम्।
अभिमन्युः – मा तावद् भोः! किं भवान् मध्यमः तातः यः तस्य सदृशं वचः वदति।
भगवान् – पुत्र! कोऽयं मध्यमो नाम?

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. अभिमन्युः रणभूमौ कथं गृहीतः?
2. कस्य कुले आत्मस्तवं अनुचितम् अस्ति?
3. अभिमन्युः कथम् गृहीत:?

उत्तर:

1. वञ्चयित्वा
2. अभिमन्योः (अभिमन्युकुले)
3. पदातिना

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. अशस्त्रेषु कीदृशाः जनाः न प्रहरन्ति?
2. धनुस्तु कैः एव गृह्यते?

उत्तर:

1. अशस्त्रेषु अभिमन्योः सदृशाः न प्रहरन्ति।
2. धनुस्तु दुर्बलैः एव गृह्यते।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अत्र नाट्यांशे ‘क्षत्रियकुमारः’ इति पदस्य विशेषणपदं किम्?
2. ‘करोमि’ इति क्रियापदस्य कर्ता कः अत्र?
3. नाट्यांशे ‘प्रकाशम्’ इति विपर्ययपद नाट्यांशे किम् आगतम्?
4. अस्मिन् नाट्यांशे ‘सबलैः’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम् प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. अयं
2. अहम्
3. आत्मगतम्
4. दुर्बलैः

4. अभिमन्युः – यद्यहमनुग्राम:
पादयोः समुदाचारः क्रियतां निग्रहोचितः।
बाहुभ्यामाहृतं भीमः बाहुभ्यामेव नेष्यति॥
(ततः प्रविशत्युत्तर)
उत्तरः – तात! अभिवादये!
राजा – आयुष्मान् भव पुत्र। पूजिताः कृतकर्माणो योधपुरुषाः।
उत्तरः – पूज्यतमस्य क्रियतां पूजा।
राजा – पुत्र! कस्मै?
उत्तरः – इहात्रभवते धनञ्जयाय।
कथं धनञ्जयायेति?
उत्तरः अथ किम् श्मशानाद्धनुरादाय तूणीराक्षयसायके । नपा भीष्मादयो भग्ना वयं च परिरक्षिताः
राजा – एवमेतत्।
उत्तरः – व्यपनयतु भवाञ्छङ्काम्। अयमेव अस्ति धनुर्धरः धनञ्जयः।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवल प्रश्नद्वयमेव)

1. ततः कः प्रविशति?
2. क: बाहुभ्यामेव नेष्यति?
3. धनञ्जयः कः आसीत्

उत्तर:

1. उत्तरः
2. भीमः
3. धनुर्धरः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. पूज्यतमः धनुर्धरः कः अस्ति?
2. भीमः काभ्यामेव नेष्यति।

उत्तर:

1. पूज्यतमः धनुर्धरः (अर्जुन:) धनञ्जयः अस्ति।
2. भीमः बाहुभ्यामेव नेष्यति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अत्र ‘अभिवादये’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
2. नाट्यांशे अत्र ‘भीमः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदकिम्?
3. ‘धनञ्जयः’ इति पदस्य विशेषणपदं किम् अत्र?
4. ‘धनञ्जयः’ इति पदं कस्मै प्रयुक्तम् अस्मिन् नाट्यांशे?

उत्तर:

1. अहम् (उत्तरः)
2. नेष्यति
3. धनुर्धरः
4. अर्जुनाय

प्रश्न 2.
निम्नवाक्येषु रेखांकित पदानाम् स्थानेषु प्रश्नवाचक पदं लिखत –

प्रश्न 1.
सौभद्रो ग्रहणं गतः।
(क) क:
(ख) किम्
(ग) कस्य
(घ) केन
उत्तर:
(क) क:

प्रश्न 2.
किमत्र विराटनगरे नीचैः अपि नामभिः अभिभाष्यन्ते।
(क) के
(ख) कुत्र
(ग) कस्मिन्
(घ) कया
उत्तर:
(ख) कुत्र

प्रश्न 3.
क्षत्रियवंशोभृताः नीचैः अपि नामभिः।
(क) केषाम्
(ख) कीदृशाः
(ग) काः
(घ) कुत्र
उत्तर:
(ख) कीदृशाः

प्रश्न 4.
अहम् शत्रुवशं गतः।
(क) कम्
(ख) क:
(ग) किम्
(घ) कुत्र
उत्तर:
(ख) क:

प्रश्न 5.
सुखमास्ते ते जननी।
(क) कस्य
(ख) कम्
(ग) कुत्र
(घ) कया
उत्तर:
(क) कस्य

प्रश्न 6.
अलं स्वच्छन्दप्रलापन।
(क) कथम्
(ख) कदा
(ग) केन
(घ) कया
उत्तर:
(ग) केन

प्रश्न 7.
रणभूमौ हतेषु शरान् पश्य।
(क) को
(ख) कुत्र
(ग) कस्मै
(घ) कदा
उत्तर:
(ख) कुत्र

प्रश्न 8.
तेन पदातिना गृहीतः।।
(क) कया
(ख) केन
(ग) कुत्र
(घ) कम्
उत्तर:
(ख) केन

प्रश्न 9.
अशस्त्रेषु मादृशाः न प्रहरन्ति।
(क) केषाम्
(ख) कीदृशाः
(ग) कः
(घ) कस्य
उत्तर:
(ख) कीदृशाः

प्रश्न 10.
मां वञ्चयित्वा गृहीतवान्।
(क) काम्
(ख) कथम्
(ग) कः
(घ) केन
उत्तर:
(ख) कथम्

प्रश्न 11.
उत्सिक्तः खलु अयं क्षत्रियकुमारः।
(क) कीदृशः
(ख) कम्
(ग) कः
(घ) किम्
उत्तर:
(ग) कः

प्रश्न 12.
उत्सिक्तः खलु अयं क्षत्रियकुमारः।
(क) कः
(ख) कम्
(ग) कथम्
(घ) कीदृशः
उत्तर:
(घ) कीदृशः

प्रश्न 13.
मम तु भुजों एव प्रहरणम्।
(क) कम्
(ख) कस्य
(ग) कथम्
(घ) किम्
उत्तर:
(ख) कस्य

प्रश्न 14.
मम तु भुजौ एव प्रहरणम्।
(क) किम्
(ख) कम्
(ग) कथम्
(घ) कस्य
उत्तर:
(क) किम्

प्रश्न 15.
भीमः बाहुभ्याम् एव नेष्यति।
(क) काभ्याम्
(ख) कैः
(ग) कथम्
(घ) कः
उत्तर:
(क) काभ्याम्

प्रश्न 16.
वयं च परिरक्षिताः।
(क) कीदृशाः
(ख) के
(ग) कथम्
(घ) कस्य
उत्तर:
(ख) के

प्रश्न 17.
अयमेव अस्ति धनुर्धरः धनञ्जयः।
(क) कः
(ख) कीदृशः
(ग) कथम्
(घ) कस्य
उत्तर:
(ख) कीदृशः

प्रश्न 18.
क्रमेण सर्वान् प्रणमति।
(क) काभ्याम्
(ख) कम्
(ग) कथम्
(घ) कस्य
उत्तर:
(ग) कान्

प्रश्न 19.
सर्वे च तम् आलिङ्गन्ति।
(क) काम्
(ख) कम्
(ग) कथम्
(घ) कस्य
उत्तर:
(ख) कम्

प्रश्न 20.
वयं च परिरक्षिताः।
(क) के
(ख) कीदृशाः
(ग) कीदृशी
(घ) कीदृशः
उत्तर:
(ख) कीदृशाः

प्रश्न 21.
अयमेवस्ति धनुर्धरः धनञ्जयः।
(क) कीदृशः
(ख) किम्
(ग) कः
(घ) कम्
उत्तर:
(ग) कः

प्रश्न 22.
अभिमन्युः क्रमेण सर्वान् प्रणमति।
(क) कान्
(ख) किम्
(ग) कम्
(घ) कः
उत्तर:
(क) कान्

प्रश्न 3.
श्लोकस्य अन्वयं लेखनम् –

1. पादयोः समुदाचारः क्रियतां निग्रहोचितः।
बाहुभ्यामाहृतं भीमः बाहुभ्यामेव नेष्यति ।।
अन्वयः- पादयोः

1. …………… उचितः
2. ………….. क्रियताम्
3. ……….. आहतम् (माम्)
4. ……… बाहुभ्याम् एव नेष्यति।

मञ्जूषा – समुदाचारः, निग्रहः, भीमः, बाहुभ्याम् |
उत्तर:

1. निग्रहः,
2. समुदाचारः,
3. बाहुभ्याम्.
4. भीम:

2. श्मशानाद्धनुरादाय तूणीराक्षयसायके।
नृपा भीष्मावयो भग्ना वयं च परिरक्षिताः।।
अन्वयः-

1. ……… धनु:
2. ………. आदाय
3. ………. नृपाः
4. ………. वयं च परिरक्षिताः।

मञ्जूषा – तूणीराक्षयः, श्मशानात्, भग्नाः, भीष्मादयः
उत्तर:

1. श्मशानात्,
2. तूणीराक्षयः,
3. भीष्मादयः,
4. भग्नाः

3. पार्थ पितरमुद्दिश्य मातुलं च जनार्दनम् ।
तरुणस्य कृतास्वस्य युक्तो युद्धपराजयः ॥
अन्वयः-पार्थ

1. ……….. मातलं
2. ……….. च
3. ………. कत:
4. ………….. तरुणस्य यद्धपराजयः युक्तः।

मञ्जूषाः – जनार्दनं, अस्त्रस्य, उद्दिश्य, पितरं
उत्तर:

1. पितरं
2. जनार्दनं
3. उद्दिश्य
4. अस्त्रस्य

4. योकायित्वा जरासन्धं कण्ठश्लिष्टेन बाहुना।
असह्य कर्म तत् कृत्वा नीतः कृष्णोऽतदर्हताम् ॥

अन्वयः कण्ठश्लिष्टेन

1. …….. जरासन्धं
2. ………… तत्
3. ……… कर्म
4. ………..(भीमेन) कृष्णः अतदर्हतां नीतः।

मञ्जूषाः – कृत्वा, बाहुना, योकायित्वा, असह्यं ।
उत्तर:

1. बाहुना
2. योक्त्रयित्वा
3. असह्यं
4. कृत्वा

5. न ते क्षेपेण रुष्यामि, रुष्यता भवता रमे।
किमुक्त्वा नापराद्धोऽहं, कथं तिष्ठति यात्विति ॥
अन्वयः – रुष्यता

1. …………. रमे। ते
2. ………… न रुष्यामि
3. ……… उक्त्वा अहं नापराद्धः
4. ………… (भवान्) तिष्ठति यातु इति।

मञ्जूषाः – क्षेपेण, कथं, किम्, भवता |
उत्तर:

1. भवता
2. क्षेपेण
3. किम्
4. कथं

प्रश्न 4.
निम्नवाक्यानि घटनाक्रमानुसारं पुनर्लिखत –

प्रश्न 1.

1. विरारपुत्रः उत्तरः बृहन्नला (अर्जुनम्) सारथिं मत्वा कौरवेभ्यः युद्धस्य गच्छति।
2. दुर्योधनादयः कौरवाः राज्ञः विराटस्य धेनू: अपाहरन्।
3. अतः सः ताभ्यां सहे उग्रतार्पूवकं वार्ता करोति।
4. अन्ते राजपुत्रः उत्तरः आगत्य तयोः रहस्योद्घाटनं करोति।
5. युद्धे कौरवाणां पराजयो भवति।
6. कौरवपक्षे अभिमन्युः युद्धम् करोति।
7. अभिमन्युः अर्जुन भीमसेनं च न ज्ञायते।
8. वल्लभ वेषधारी भीमसेनः रणभूमौ अभिमन्यु ग्रहीतवान्।

उत्तर:

1. दुर्योधनादयः कौरवाः राज्ञः विराटस्य धेनू: अपाहरन्।
2. कौरवपक्षे अभिमन्युः युद्धम् करोति।
3. विराटपुत्रः उत्तरः बृहन्नला (अर्जुनम) सारथिं मत्वा कौरवेभ्यः युद्धस्य गच्छति।
4. युद्धे कौरवाणां पराजयो भवति।
5. वल्लभ वेषधारी भीमसेनः रणभूमौ अभिमन्यु ग्रहीतवान्।
6. अभिमन्युः अर्जुनं भीमसेनं च न ज्ञायते।
7. अतः सः ताभ्यां सहे उग्रतार्पूवक वार्ता करोति।
8. अन्ते राजपुत्रः उत्तरः आगत्य तयोः रहस्योद्घाटनं करोति।

प्रश्न 2.

1. अर्जुनः भीमसेनः च तम् अभिमन्यु नृपस्य समीपे आनयतः।
2. राजपुत्रस्य उत्तरस्य उत्तरेण तयोः रहस्योद्घाटनम् अभवत्।
3. अभिमन्युः नृपं. भीमम् अर्जुनं च प्रणामं न अकरोत्।
4. दुर्योधनादयः कौरवाः राज्ञः विराटस्य गाः अपाहरन्।
5. विराटपुत्र: उत्तरः बृहन्नला सारधिं कृत्वा कौरवेभ्यः युद्धाय गच्छति।
6. तौ अभिमन्यु नुपस्य समीपे प्रस्तुतवन्तौ।
7. कौरवाणां पक्षतः अभिमन्युः युद्धम् अकरोत्।
8. अभिमन्युः तौ न अजानत्।

उत्तर:

1. दुर्योधनादयः कौरवाः राज्ञः विराटस्य गाः अपाहरन्।
2. कौरवाणां पक्षतः अभिमन्युः युद्धम् अकरोत्।
3. विराटपुत्र: उत्तरः बृहन्नलां सारधि कृत्वा कौरवेभ्यः युद्धाय गच्छति।
4. अर्जुनः भीमसेनः च तम् अभिमन्यु नृपस्य समीपे आनयतः।
5. तौ अभिमन्यु नुपस्य समीपे प्रस्तुतवन्तौ।
6. अभिमन्युः तो न अजानत्।
7. अभिमन्युः नृपं, भीमम् अर्जुनं च प्रणाम न अकरोत्।
8. राजपुत्रस्य उत्तरस्य उत्तरेण तयोः रहस्योद्घाटनम् अभवत्।

प्रश्न 5.
निम्न ‘क’ वर्गीय पदायं ‘ख’ वर्गीय पदेषु पर्यायपदानि चीयताम् –

‘क’ पदानि – ‘ख’ पर्यायपदानि

1. सौभद्रः – हर्षः
2. प्रकाशम् – शोभते
3. जनार्दनम्- पितुःभ्राता
4. प्रलापेन – अभिमन्युः
5. प्रसन्नता – प्रकटरूपेण
6. विभाति – वीरता
7. पितृव्यः – श्रीकृष्णम्
8. मतृदे – अनर्गलभाषणेन
9. शौण्डीर्यम् – त्यजतु
10. समीपं गच्छतु – अर्जुनाय
11. त्वयंताम् – मां बिना
12. दूरीकरोतु – उपसर्पतु
13. धनञ्जनाय – व्यपनयतु
14. दर्पः – घमण्डः

उत्तर:

1.  – अभिमन्युः
2.  – प्रकटरूपेण
3.  – श्रीकृष्णम्
4.  – अनर्गलभाषणेन
5.  – हर्षः
6.  – शोभते
7.  – पितुःभ्राता
8.  – मां बिना
9.  – वीरता
10.  – उपसर्पतु
11.  – उपसर्पतु
12.  – व्यपनपतु.
13.  – अर्जुनाय
14.  – घमण्डः

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 6 भ्रान्तो बालः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 6 भ्रान्तो बालः

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 6 भ्रान्तो बालः Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत –

(क) कः तन्द्रालुः भवति?
(ख) बालकः कुत्र व्रजन्तं मधुकरम् अपश्यत?
(ग) के मधुसंग्रहव्यग्राः अभवन्?
(घ) चटक: कया तणशलाकादिकम् अददाति?
(ङ) चटक: कस्य शाखायां नीड रचयति?
(च) बालकः कीदृश श्वानं पश्यति?
(छ) श्वानः कीदृशे दिवसे पर्यटति?
उत्तर:
(क) बालः
(ख) पुष्पोद्यानम्
(ग) मधुकरा:
(घ) चञ्च्या
(छ) बद्रुमस्य
(च) पलायमानम्
(छ) निदाघदिवसे

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत –

(क) बालः कदा क्रीडितुं अगच्छत्?
(ख) बालस्य मित्राणि किमर्थ त्वरमाणा अभवन्?
(ग) मधुकर: बालकस्य आह्वानं केन कारणेन तिरस्कृतवान्?
(घ) बालकः कीदृशं चटकम् अपश्यत्?
(ङ) बालकः चटकाय क्रीडनार्थं कीदृशं लोभं दत्तवान्?
(च) खिन्नः बालक: श्वानं किम् अकथयत्?
(छ) भग्नमनोरथः बालः किम् अचिन्तयत्?
उत्तर:
(क) बालः पाठशालागमनवेलायां क्रीडितुं अगच्छत्।
(ख) बालस्य मित्राणि विद्यालयगमनार्थं त्वरमाणा अभवन्।
(ग) मधुकर: बालकस्य आह्वान तिरस्कृतवान् यतः सः मधुसंग्रह व्यग्रः आसीत्।
(घ) बालक: चञ्च्वा तृणशलाकादिकमाददानं चटकम् अपश्यत्।
(ङ) बालक : चटकाय स्वादूनि भक्ष्यकवलानि दानस्य लोभं दत्तवान्।
(च) खिन्नः बालकः श्वानम् अकथयत्- मित्र! त्वम् अस्मिन् निदाघदिवसे कि पर्यटसि! प्रच्छायशीतलमिदं तरुमूलं आश्रयस्व। अहं त्वामेव अनुरूपं क्रीडासहायं पश्यामि।
(छ) भग्न मनोरथः बालः अचिन्तयत्-‘अस्मिन् जगति प्रत्येकं स्व-स्वकृत्ये निमग्नः भवति। कोऽपि अहमिव वृथा कालक्षेपं न सहते। अत: अहमपि स्वोचितं करोमि।’

प्रश्न 3.
निम्नलिखितस्य श्लोकस्य भावार्थ हिन्दीभाषया आङ्ग्लभाषया वा लिखत –

यो मां पुत्रप्रीत्या पोषयति स्वामिनो गृहे तस्य।
रक्षानियोगकरणान्न मया भ्रष्टव्यमीषदपि ॥
उत्तर:
भावार्थ (हिंदी में) – प्रस्तुत श्लोक में कुत्ते में भी कर्तव्यपालन की भावना अभिव्यक्त की गई है। जहाँ उस कुत्ते को पुत्र के जैसा प्रेम मिला है और उसका पालन-पोषण हुआ है, वहाँ उसे रक्षा के कर्तव्य से तनिक भी पीछे नहीं हटना चाहिए-कुत्ते की इसी भावना से प्रभावित होकर बालक भी विद्याध्ययन की ओर आकृष्ट हो जाता है।

प्रश्न 4.
‘प्रान्तो बालः’ इति कथायाः सारांश हिन्दीभाषया आङ्ग्लभाषया वा लिखत।
उत्तर:
कथा सारांश-एक भ्रान्त बालक पाठशाला जाने के समय खेलने के लिए चल पड़ा। उसने अपने मित्रों से भी खेलने आने को कहा, परंतु सब पाठ याद करके विद्यालय जाने की जल्दी में थे तथा किसी ने भी उसकी बात नहीं मानी। उपवन में जाकर सबसे पहले उसने भौरे से खेलने को कहा, किंतु भौरे ने पराग संचित करने में अपनी व्यस्तता बताई। फिर उसने चिड़े को स्वादिष्ट खाद्य वस्तुएँ देने का लालच देकर खलने को कहा, किंतु उसने भी घोंसला बनाने के कार्य में अपनी व्यस्तता बताकर खेलने से इनकार कर दिया, फिर उसने कुत्ते से खेलने को कहा।

कुत्ते ने भी स्वामी के घर की रक्षा के कारण अपनी व्यस्तता प्रकट की। इस प्रकार नष्ट मनोरथ वाले (जिसकी सब इच्छाएँ मर गई) उस बालक ने अंत में यह समझ लिया कि समय नष्ट करना उचित नहीं। सभी अपने-अपने कार्यों में व्यस्त हैं, अत: उसे भी अपना कर्तव्य (विद्याप्राप्ति) पूरा करना चाहिए। तभी से वह विद्याप्राप्ति में जुट गया और विद्यालय चला गया। तब से विद्याध्ययन के प्रति इच्छायुक्त होकर उसने विद्वता, कीर्ति तथा धन प्राप्त किया।

प्रश्न 5.
स्थूलपदान्यधिकृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत –

(क) स्वादूनि भक्ष्यकवलानि ते दास्यमि।
(ख) चटक: स्वकर्मणि व्यग्रः आसीत्।
(ग) कुक्कुरः मानुषाणां मित्रम् अस्ति।
(घ) स महती वैदुषीं लब्धवान्।
(ङ) रक्षानियोगकरणात् मया न भ्रष्टव्यम् इति।
उत्तर:
(क) कीदृशानि भक्ष्यकवलानि ते दास्यमि?
(ख) चटकः कस्मिन् व्यग्रः आसीत्?
(ग) कुक्कुरः केषाम् मित्रम् अस्ति?
(घ) सः कीदृशीम् वैदुषीं लब्धवान्?
(ङ) कस्मात् मया न भ्रष्टव्यम् इति?

प्रश्न 6.
‘एतेभ्यः नमः’ इति उदाहरणमनुसृत्य नमः इत्यस्य योगे चतुर्थी विभक्तेः प्रयोगं कृत्वा पञ्चवाक्यानि रचयत।
उत्तर:

1. श्री गुरवे नमः
2. पित्रे नमः
3. अध्यापकाय नमः
4. मात्रे नमः
5. अध्यापिकायै नमः

प्रश्न 7.
‘क’ स्तम्भे समस्तपदानि ‘ख’ स्तम्भे च तेषां विग्रहः दत्तानि, तानि यथासमक्षं लिखत –

‘क’ स्तम्भ – ‘ख’ स्तम्भ
(क) दृष्टिपथम् – (1) पुष्पाणाम् उद्यानम्
(ख) पुस्तकदासाः – (2) विद्यायाः व्यसनी
(ग) विद्याव्यसनी – (3) दृष्टेः पन्थाः
(घ) पुष्पोद्यानम् – (4) पुस्तकानां दासाः
उत्तर:
‘क’ स्तम्भ – ‘ख’ स्तम्भ
(क) दृष्टिपथम् – (3) दृष्टेः पन्थाः
(ख) पुस्तकदासाः – (4) पुस्तकानां दासाः
(ग) विद्याव्यसनी – (2) विद्यायाः व्यसनी
(घ) पुष्पोद्यानम् – (1) पुष्पाणाम् उद्यानम्

प्रश्न 7.
(अ) अधोलिखितेषु पदयुग्मेषु एकं विशेष्यपदम् अपरञ्च विशेषणपदम्। विशेषणपदम् विशेष्यपदं च पृथक्-पृथक् चित्वा लिखत –

विशेषणम् – विशेष्यम्
(i) खिन्नः बाल: …………. – ……………..
(ii) पलायमानं श्वानम् …………. – ……………..
(iii) प्रीतः बालक: …………. – ……………..
(iv) स्वादूनि भक्ष्यकवलानि …………. – ……………..
(v) त्वरमाणाः वयस्याः …………. – ……………..
उत्तर:
विशेषणम् – विशेष्यम्
(i) खिन्नः बालः – खिन्नः – बाल:
(ii) पलायमानं श्वानम् – पलायमान – श्वानम्
(iii) प्रीतः बालकः – प्रीतः – बालक:
(iv) स्वादूनि भक्ष्यकवलानि – स्वादूनि – भक्ष्यकवलानि
(v) त्वरमाणाः वयस्याः – त्वरमाणाः – वयस्याः

परियोजनाकार्यम्

(क) एकस्मिन् स्फोरकपत्रे (chart-paper) एकस्य उद्यानस्य चित्र निर्माय संकलय्य वा पञ्चवाक्येषु तस्य वर्णनं कुरुत।
(ख) “परिश्रमस्य महत्वम्” इति विषये हिन्दी भाषया आङ्ग्लभाषया वा पञ्चवाक्यानि लिखत।
उत्तर:
छात्राः स्वयं कुरु।

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 6 भ्रान्तो बालः Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त कार्यम्

प्रश्न 1.
निम्नलिखितम् पाठांश पठित्वा तदाधारिताना प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत –

1. भ्रान्तः कश्चन बालः पाठशालागमनवेलायां क्रीडितुम् अगच्छत्। किन्तु तेन सह केलिभिः काल क्षेप्तु तवा कोऽपि न वयस्येषु उपलभ्यमानः आसीत्। यतः ते सर्वेऽपि पूर्वदिनपाठान् स्मृत्वा विद्यालयगमनाय त्वरमाणाः अभवन्। तन्द्रालुः बालः लज्जया तेषां दृष्टिपथमपि परिहरन् एकाकी किमपि उद्यान प्राविशत्। सः अचिन्तयत्-“विरमन्तु एते वराकाः पुस्तकवासाः। अहं तु आत्मानं विनोदयिष्यामि। सम्प्रति विद्यालय गत्वा भूयः कुद्धस्य उपाध्यायस्य मुखं द्रष्टुं नैव इच्छामि। एते निष्कुटवासिनः प्राणिन एव मम वयस्याः सन्तु इति।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. बालकः कीदृशः आसीत्?
2. कस्मिन् समये सः क्रीडितुं निर्जगाम?
3. कीदृशः बालकः उद्यानं प्राविवेश?

उत्तर:

1. भ्रान्तः
2. पाठशालागमनवेलायाम्
3. एकाकी

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. बालकेन सह किमर्थं वयस्येषु न उपलभ्यमानः आसीत्?
2. बालस्य मित्राणि के भविष्यन्ति?

उत्तर:

1. बालकेन सह केलिभिः कालं क्षेप्तुं वयस्येषु न उपलभ्यमानः आसीत्।
2. निष्कुटवासिनः एव प्राणिनो सर्वे बालस्य वयस्याः भविष्यन्ति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. “अत्र बालः” इति पदस्य विशेषणपदं किम्?
2. अनुच्छेदे ‘चिन्तयामास’ इति पदस्य कर्ता कः?
3. ‘आचार्यस्य’ इति पदस्य पर्यायपदम् अत्र गद्यांशे किं प्रयुक्तम्?
4. चिन्तयामास ‘इत्यर्थे किं पदं अत्र प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. भ्रान्तः
2. सः
3. उपाध्यायस्य
4. अचिन्तयत्

2. अथ सः पुष्पोद्यानं व्रजन्तं मधुकरं दृष्ट्वा तं क्रीडितुम् द्वित्रिवारं आह्वयत्। तथापि, सः मधुकरः अस्य बालस्य आह्वानं तिरस्कृतवान्। ततो भूयो भूयः हठमाचरति बाले सः मधुकरः अगायत्-“वयं हि मधुसंग्रहव्यग्रा” इति। तवास बालः ‘अलं भाषणेन अनेन मिथ्यागवितेन कीटेन’ इति विचिन्त्य अन्यत्र दत्तदृष्टिः चञ्च्या तृणशलाकाविकम् आवदानम् एक घटकम् अपश्यत्, अवदत् च-“अयि चटकपोत! मानुषस्य मम मित्र भविष्यसि। एहि क्रीडावः। एतत् शुष्कं तृणं त्यज स्वादूनि भक्ष्यकवलानि ते वास्यामि” इति। स तु “मया वटQमस्य शाखाया नीडं कार्यम्” इत्युक्त्वा स्वकर्मव्यग्नो अभवत्। प्रश्ना :

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. बाल: कुत्र भ्रमन्तं एक मधुकरम् अपश्यत्?
2. चटकपोतः कस्मिन् कार्ये व्यग्नः आसीत्?
3. बालः सर्वप्रथमम् किम् अपश्यत्?

उत्तर:

1. पुष्पोद्यानम्
2. नीडकार्ये
3. मधुकरम्

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. बालकः चटकपोतम् किम् दातुम् इच्छति?
2. चटकपोतः बालम् किम् अकथयत्?

उत्तर:

1. बालकः चटकपोतम् स्वादूनि भक्ष्यकवलानि दातुम् इच्छति।
2. अहम् तु ‘नीड कार्यों बटदुशाखायां तद्यामि कार्येण इत्युक्तवा सः स्वकर्मव्यग्रो बभूव।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अत्र ‘आह्वयत्’ इति क्रियापदस्य कर्ता क; अस्ति?
2. अवलोक्य’ इति पदस्य पर्यायपदं किं प्रयुक्तम् अत्र?
3. अनुच्छेदे ‘मधुकरम्’ इति पदस्य विशेषणपदं किं प्रयुक्तम्?
4. पुनः पुनः इत्यर्थे किं पदं अत्र अनुच्छेदे प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. सः
2. दृष्ट्वा
3. व्रजन्तम्
4. भूयोभूयः

3. तदा खिन्नो बालकः एते पक्षिणो मानुषेषु नोपगच्छन्ति। तद् अन्वेषयामि अपर मानुषोचित विनोदयितारम् इति विचिन्त्य पलायमानं कमपि श्वानम् अवलोकयत्। प्रीतो बालः तम् इत्थं सम्बोधयत्-रे मानुषाणां मित्र! कि पर्यटसि अस्मिन् निवाघदिवसे? इदं प्रच्छायशीतलं तरुमूलम् आश्रयस्व। अहमपि क्रीडासहाय त्यामेवानुरूप पश्यामीति। कुक्कुरः प्रत्यववत् यो मां पुत्रप्रीत्या पोषयति स्वामिनो गृहे तस्य। रक्षानियोगकरणान्न मया भ्रष्टव्यमीषदपि॥ इति। प्रश्ना :

(i) एकपवेन उत्तरत (केवल प्रश्नद्वयमेव)

1. बालः कीदृशः आसीत्?
2. बाल: क्रीडासहाय कम् पश्यति?
3. श्वानम् दृष्टवा बालः कीदृशः जातः?

उत्तर:

1. खिन्न:
2. कुक्कुरम्
3. प्रसन्नः (प्रीत:)

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. कुक्कुरः पुत्रप्रीत्या केन पोषयति?
2. प्रीतः बालः कुक्कुरं किं सबोधयामास?

उत्तर:

1. कुक्कुरः पुत्रप्रीत्या स्वामिना पोषयति।
2. प्रीतः बालः कुक्कुरः संबोधयामास-रे मानुषाणां मित्र! किं पर्यटसि अस्मिन् निदाचदिवसे? इदं प्रच्छायशीतलं तरुमूलम् आश्रयस्व। अहमपि क्रीडासहायं त्वामेवानुरूपं पश्यामीति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘रात्रौ’ इति पदस्य विलोमपदम् कि अस्ति अत्र?
2. अत्र अनुच्छेदे ‘उपगच्छन्ति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
3. अत्र ‘अस्मिन् निदाघदिवसे’ अत्र विशेष्यपदं किम्?
4. “समीपं गच्छन्ति’ इति अर्थे समस्तपदं किम्?

उत्तर:

1. दिवसे
2. पक्षिणः
3. निदाघदिवसे
4. उपगच्छन्ति

4. सर्वः एवं निषिद्धः स बालो भग्नमनोरथः सन्-‘कथमस्मिन् जगति प्रत्येकं स्व-स्वकायें निमग्नो भवति। न कोऽपि माम् इव वृथा कालक्षेप सहते। नम एतेभ्यः यः मे तन्द्रालुतायां कुत्सा समापाविता। अथ स्वोचितम् अहमपि करोमि इति विचार्य त्वरितं पाठशालाम् अगच्छत्। ततः प्रभृति स विद्याव्यसनी भूत्वा महती वैदुषी प्रथा सम्पद च अलभत। प्रश्ना :

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. बालः त्वरित कुत्र अगच्छत्?
2. बालः सर्वैः कीदृशः आसीत्?
3. बालः कीदृशः मनोरथः अभवत्?

उत्तर:

1. पाठशालाम्
2. निषिद्धः
3. विघ्नितः।

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. विनितमनोरथः बालः किम् अचिन्तयत्?
2. बालः किम् लेभे?

उत्तर:

1. विनितमनोरथः बालः अचिन्तयत् यत् अस्मिन् जगति प्रत्येक स्व-स्वकृत्ये निमग्नः भवति।
2. बालः विद्याव्यसनी भूत्वा महती वैदुषी प्रथा सम्पदं च लेभे।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अत्र ‘जगति’ अस्य पदस्य विशेषणपदं किम्?
2. अनुच्छेदे ‘करोमि’ इति क्रियापदस्य कर्तृपद किम्?
3. ‘शीघ्रम्’ इति पदस्य पर्यायपदं किम् प्रयुक्तम् अत्र?
4. ‘शनैः शनैः’ इति पदस्य अत्र अनुच्छेद विपर्ययपदं किं प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. अस्मिन्
2. अहम्
3. त्वरितम्
4. त्वरितम्

प्रश्न 2.
निम्नवाक्येषु रेखाकित पदानां पदानां स्थानेषु प्रश्नवाचकपद लिखत –

प्रश्न 1.
बालः पाठशालागमनवेलायां क्रीडितुम् अगच्छत्।
(क) कदा
(ख) कस्याम्
(ग) काम्
(घ) कुत्र
उत्तर:
(क) कदा

प्रश्न 2.
मित्राणि विद्यालयगमनार्थ त्वरमाणाः अभवन्।
(क) काम्
(ख) किमर्थम्
(ग) के
(घ) किम्
उत्तर:
(ख) किमर्थम्

प्रश्न 3.
सर्वे पूर्वदिनपाठान् स्मृत्वा विद्यालयं गच्छन्ति।
(क) कासाम्
(ख) कान्
(ग) कृत्वा
(घ) किम्
उत्तर:
(ख) कान्

प्रश्न 4.
विरमन्तु एते वराकाः पुस्तकदासाः।
(क) काः
(ख) कस्याः
(ग) कीदृशाः
(घ) कस्मात्
उत्तर:
(ग) कीदृशाः

प्रश्न 5.
अनेन मिथ्यागर्वितेन कीटेन।
(क) केन
(ख) कस्मै
(ग) कीदृशेण
(घ) कस्मात्
उत्तर:
(ग) कीदृशेण

प्रश्न 6.
एते पक्षिणः मानुषेषु न उपगच्छन्ति।
(क) केषु
(ख) कस्मै
(ग) कासु
(घ) कस्मात्
उत्तर:
(क) केषु

प्रश्न 7.
मम स्वामि पुत्रप्रीत्या पोषयति।
(क) केन
(ख) क:
(ग) कीदृशी
(घ) किम्
उत्तर:
(क) केन

प्रश्न 8.
नमः एतेभ्यः यैः मे तन्द्रालुतायां कुत्सा समापादिता।
(क) केभ्यः
(ख) केन
(ग) कस्मै
(घ) किम्
उत्तर:
(क) केभ्यः

प्रश्न 9.
सः बालः भग्नः मनोरथः अवदत।
(क) कः
(ख) कम्
(ग) कीदृशः
(घ) किम्
उत्तर:
(ग) कीदृशः

प्रश्न 10.
कुक्कुरः स्वामिनः गृहे वसति।।
(क) कः
(ख) कस्य
(ग) कम्
(घ) किम्
उत्तर:
(ख) कस्य

प्रश्न 11.
मया ईषत् अपि न भ्रष्टव्यम्।
(क) केन
(ख) कः
(ग) कस्य
(घ) किम्
उत्तर:
(क) केन

प्रश्न 12.
रक्षानियोगकरणात् मया न भ्रष्टव्यम्।
(क) कात्
(ख) कस्मात्
(ग) कः
(घ) कस्मिन्
उत्तर:
(ख) कस्मात्

प्रश्न 13.
कुक्कुरः मानुषाणां मित्रम् अस्ति।
(क) काम्
(ख) कासाम्
(ग) केषाम्
(घ) कस्मिन्
उत्तर:
(ग) केषाम्

प्रश्न 14.
चटक: स्वकर्मणि व्यग्नः आसीत्।
(क) कानि
(ख) कस्मै
(ग) केषाम्
(घ) कस्मिन्
उत्तर:
(घ) कस्मिन्

प्रश्न 15.
स्वादूनि भक्ष्यकवलानि ते दास्यामि।
(क) कानि
(ख) कीदृशानि
(ग) किम्
(घ) कस्मिन्
उत्तर:
(ख) कीदृशानि

प्रश्न 16.
सः महती वैदुषीं लब्धवान्।
(क) कीदृशीम्
(ख) कः
(ग) काम्
(घ) कहा
उत्तर:
(क) कीदृशीम्

प्रश्न 17.
भक्ष्यकवलानि ते दास्यामि।
(क) केषाम्
(ख) कानि
(ग) कात्
(घ) कहा
उत्तर:
(घ) कस्मै

प्रश्न 18.
स: महती वैदुषर्षी लब्धवान्।
(क) कम्
(ख) केभ्यः
(ग) काम्
(घ) कस्मिन्
उत्तर:
(ग) काम्

प्रश्न 19.
भ्रान्तः बालः अचिन्तयत्।
(क) कः
(ख) केन
(ग) किम्
(घ) कासाम्
उत्तर:
(क) कः

प्रश्न 20.
खिन्नः बालकः श्वानम् अकथयत्।
(क) कस्मै
(ख) कीदृशः
(ग) कस्य
(घ) कात्
उत्तर:
(ख) कीदृशः

प्रश्न 21.
खिन्नः बालकः कुक्कुरम् अकथयत्।
(क) कः
(ख) कासाम्
(ग) कस्मिन्
(घ) कम्
उत्तर:
(घ) कम्

अन्वय लेखनम्

अधोलिखितस्य श्लोकस्य प्रदत्ते अन्वये रिक्तस्थानानि पूरयतयो –
मां पुत्रप्रीत्या पोषयति स्वामिनो गृहे तस्य।
रक्षानियोगकरणान्न मया भ्रष्टव्यमीषदपि। इति।
यः पुत्रप्रीत्या

1. …………. पोषयति तस्य
2. …………. गृहे
3. ………. करणात् मया
4. ………. अपि न भ्रष्टव्यम् ।

मञ्जूषा – ईषत्, स्वामिनः, माम्, रक्षानियोग
उत्तर:

1. माम्
2. स्वामिनः
3. रक्षानियोग
4. ईषत्

प्रश्न 4.
निम्नवाक्यानि घटनाक्रमानुसार पुनर्लिंखत –

प्रश्न 1.

1. एकदा एकः तन्द्रालुः बालः आसीत्।
2. सः बालः विहिनत मनोरथः चिन्तितवान्-‘कथं अस्मिन् जगति प्रत्येकं जनाः स्व-स्व कार्येषु निमग्नाः सन्ति।
3. हे मनुष्याणां मित्र कुक्कुर! अस्मिन् निदाघे तरुमूले मया सह खेतिष्यसि?
4. सः अगायत् – वयं हि मधुसंग्रहे व्यग्राः स्मः इति।
5. सः पुष्पोद्यानं व्रजन्तं मधुकरं दृष्ट्वा तं क्रीडाहेतोः आह्वयत्।
6. अयि चटकपोत! मानुषस्य मम मित्र भविष्यसि किम्?
7. ततः प्रभृति सः विद्याभ्यासं कृत्वा वैदुषी प्रथा सम्पत्ति च अलभत।
8. मम स्वामी पुत्र प्रीत्या मां पोषयति अतः अहं तस्य सेवायाः भ्रष्टः न भविष्यामि।

उत्तर:

1. एकदा एकः तन्द्रालुः बालः आसीत्।
2. सः पुष्पोद्यानं व्रजन्तं मधुकरं दृष्ट्वा तं क्रीडाहेतोः आह्वयत्।
3. सः अगायत् वयं हि मधुसंग्रहे व्यग्राः स्मः इति।
4. अयि चटकपोत! मानुषस्य मम मित्र भविष्यसि किम्?
5. हे मनुष्याणां मित्र कुक्कुर! अस्मिन् निदाघे तरुमले मया सह खेतिष्यसि?
6. मम स्वामी पुत्र प्रीत्या मां पोषयति अत: अहं तस्य सेवायाः भ्रष्टः न भविष्यामि।
7. सः बालः विहिनत मनोरथः चिन्तितवान्-‘कथं अस्मिन् जगति प्रत्येकं जनाः स्व-स्व कार्येषु निमग्नाः सन्ति।
8. ततः प्रभृति सः विद्याभ्यासं कृत्वा वैदुषर्षी प्रथा सम्पत्तिं च अलभत।

प्रश्न 2.

1. सः तु चटकपोतं दृष्ट्वा अवदत् ‘मम मित्रं भविष्यसि’?
2. सः चिन्तयामास – विरमन्तु एते पुस्तकदासा: वराकाः। अहं पुनः आत्मानं विनोदयिष्यामि।
3. सः तु नोड निर्माणे व्यस्तः आसीत् अतः स्वकर्मणि व्यग्रो बभूव।
4. प्रीत: बातः श्वानं सम्बोधयामास-रे मनष्याणां मित्र! किम् अस्मिन् निदाधे मया सह पर्यटसि।
5. एक: बालः पाठशालागमनबेलायां क्रीडितुं गच्छति।
6. एते निष्कुटवासिनः प्राणिनः एव मम वयस्याः सन्ति।
7. न, अहं स्वामिनं सेवे अत: रक्षानियोगात भ्रष्टः न भविष्यामि।
8. सः स्व उचित भविष्यं विचार्य त्वरित विद्यालयं गतवान्।

उत्तर:

1. एक: बालः पाठशालागमनबेलायां क्रीडितुं गच्छति।
2. सः चिन्तयामास – विरमन्तु एते पुस्तकदासा: बराकाः। अहं पुनः आत्मानं विनोदयिष्यामि।
3. एते निष्कुटवासिनः प्राणिनः एव मम वयस्याः सन्ति।
4. सः तु चटकपोतं दृष्ट्वा अवदत् – ‘मम मित्रं भविष्यसि?
5. सः तु नीड निर्माणे व्यस्तः आसीत् अतः स्वकर्मणि व्यग्नो बभूव।
6. प्रीत: बातः श्वान सम्बोधयामास-रे मनष्याणां मित्र! किम् अस्मिन् निदाधे मया सह पर्यटसि।
7. न, अहं स्वामिनं सेवे अतः रक्षानियोगात् भ्रष्टः न भविष्यामि।
8. सः स्व उचितं भविष्यं विचार्य त्वरितं विद्यालयं गतवान्।

प्रश्न 5.
निम्न ‘क’ वर्गीय पदानाम् ‘ख’ वर्गीय पवेषु पर्यायचयनम् कुरुत –

‘क’ वर्ग: – ‘ख’ वर्गः
1. भ्रान्तः – अल्पमात्रम् अपि
2. चिन्तयामास – ग्रीष्मदिने
3. उपाध्यायस्य – पक्षी
4. वयस्य – स्वादिष्टानि
5. व्रजन्तम् – धावन्तम्
6. चञ्च्चा – खेलाव:
7. आददानम् – वृक्षः
8. मिथ्यागवितेन – क्रीडाभिः
9. स्वादूनि – कुक्कुरः
10. पलायमानम् – योग्यम्
11. निदाघदिवसे – आचार्यस्य
12. अनुरूपम् – ङ्केत
13. श्वानः – व्याहङ्कारयुक्तेन
14. तरुः – भ्रमयुक्तः
15. ईषदपि – अचिन्तयत्
16. चटकम् – मित्र
17. केलिभिः – भ्रमन्तम्
18. क्रीडाव: – गृहन्तम्
उत्तर:
1. – अमयुक्तः
2. – अचिन्तयत्
3. – आचार्यस्य
4. – मित्र
5. – भ्रमन्तम्
6. – चञ्चुपुटेन
7. – गृहान्तम्
8. – व्याहङ्कारयुक्तेन
9. – स्वादिष्टानि
10. – धावन्तम्
11. – ग्रीष्मदिने
12. – योग्यम्
13. – कुक्कुरः
14. – वृक्षः
15. – अल्पमात्रम् अपि
16. – पक्षी
17. – क्रीडाभिः
18. – खेलावः

प्रश्न 6.
‘क’ स्तम्भे विशेषणानि ‘ख’ स्तम्भे विशेष्याणि दत्तानि। तानि समुचित योजयत –

‘क’ स्तम्भः – ‘ख’ स्तम्भः

1. एते – बालः
2. स – बाले
3. आचरित – कीटेन
4. वजन्तं – बालक:
5. मिथ्यागवितेन – पक्षिण:
6. खिन्न: – निदाघदिवसे
7. एते – वैदुषर्षी
8. अस्मिन् – बाल:
9. महती – प्रच्छायशीतल
10. निषिद्ध – मुधकरं
11. प्रीतः – पुस्तकदासा:
12. तरुमूलम् – बाला:

उत्तर:

1.  – पुस्तकदासाः
2.  – बाल:
3.  – बाले
4.  – मधुकर
5.  – कीटेन
6.  – बालकः
7.  – पक्षिणः
8.  – निदाघदिवसे
9.  – वैदुषीं
10.  – बाला:
11.  – बालः
12.  – प्रच्छायशीतलं

प्रश्न 7.
निम्न ‘क’ वर्गीय पदानाम् ‘ख’ वर्गीय पदेषु विलोमपदचयनम् कुरुत –

‘क’ वर्ग: – ‘ख’ वर्ग:
1. खिन्न: – अननुरूपम्
2. त्वरितम् – सेवकस्य
3. दिवसे – उष्णम्
4. शीतलम् – रात्री
5. सहायम् – रिपुः
6. अनुरूपम् – प्रसन्न:
7. स्वामिनः – शनैः शनैः
8. मित्रम् – असहायम्
उत्तर:
1. – प्रसन्न:
2. – शनैः शनैः
3. – रात्रौ
4. – उष्णम्
5. – असहायम्
6. – अननुरूपम्
7. – सेवकस्य
8. – रिपुः

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 5 सूक्तिमौक्तिकम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 5 सूक्तिमौक्तिकम्

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 5 सूक्तिमौक्तिकम् Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपवेन उत्तरं लिखत –

(क) वित्ततः क्षीणः कीदृशः भवति?
(ख) कस्य प्रतिकूलानि कार्याणि परेषां न समाचरेत्?
(ग) कुत्र दरिद्रता न भवेत्?
(घ) वृक्षाः स्वयं न खादन्ति?
(ङ) का पुरा लघ्वी भवति?
उत्तर:
(क) अक्षीणः
(ख) आत्मनः
(ग) प्रियवाक्यप्रदाने
(घ) फलानि
(ङ) सज्जनमैत्री

प्रश्न 2.
अधोलिखितप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत –

(क) यत्नेन किं रक्षेत् वित्तं वृत्तं वा?
(ख) अस्माभिः (किं न समाचरेत्) कीदृशम् आचरणं न कर्त्तव्यम्?
(ग) जन्तवः केन तुष्यन्ति?
(घ) सज्जनानां मैत्री कीदृशी भवति?
(ङ) सरोवराणां हानिः कदा भवति?
उत्तर:
(क) यत्नेन वृत्तं रक्षेत्।
(ख) अस्माभिः आत्मनः प्रतिकूलम् आचरणं न कर्त्तव्यम्।
(ग) जन्तवः प्रियवाक्यप्रदानेन तुष्यन्ति।
(घ), सज्जनानां मैत्री पुरा लघ्वी पश्चात् च वृद्धिमती भवति।
(ड) सरोवराणां हानिः मरालैः सह विप्रयोगेन भवति।

प्रश्न 3.
‘क’ स्तम्भे विशेषणानि ‘ख’ स्तम्भे च विशेष्याणि वत्तानि, तानि यथोचित योजयत –

‘क’ स्तम्भः – ‘ख’ स्तम्भः
(क) आस्वाद्यतोयाः – 1. खलानां मैत्री
(ख) गुणयुक्तः – 2. सज्जनानां मैत्री
(ग) दिनस्य पूर्वाद्धभिन्ना – 3. नद्यः
(घ) दिनस्य परार्द्धभिन्ना – 4. दरिद्रः
उत्तर:
‘क’ स्तम्भः – ‘ख’ स्तम्भः
विशेषणम् – विशेष्यः
(क) आस्वाद्यतोयाः – 3. नद्यः
(ख) गुणयुक्तः – 4. दरिद्धः
(ग) दिनस्य पूर्वार्द्धभिन्ना – 1. खलानां मैत्री
(घ) दिनस्य पराद्धभिन्ना 2. सज्जनानां मैत्री

प्रश्न 4.
अधोलिखितयोः श्लोकद्वयोः आशयं हिन्दीभाषया आङ्ग्लभाषया वा लिखत –

(क) आरम्भगुर्वी क्षयिणी क्रमेण
लघ्वी पुरा वृद्धिमती च पश्चात्।
दिनस्य पूर्वार्द्धपरार्द्धभिन्ना
छायेव मैत्री खलसज्जनानाम् ।।

(ख) प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति जन्तवः।
तस्मात्तदेव वक्तव्यं वचने का दरिद्रता ।।
उत्तर:
भाव हिन्दी में –
(क) दुष्टों और सज्जनों की मित्रता में अंतर स्पष्ट करते हुए आचार्य भर्तृहरि कहते हैं कि जिस प्रकार छाया दिन में आरंभ में बड़ी होती है तथा धीरे-धीरे छोटी होती जाती है। उसी प्रकार दुष्टों की मित्रता पहले गहरी होती है और धीरे-धीरे कम होती जाती है। इसके विपरीत जिस प्रकार दोपहर में छाया छोटी होती है और धीरे-धीरे बढ़ती है, इसी प्रकार सज्जनों की मित्रता पहले कम तथा धीरे-धीरे दूसरों के गुण स्वभाव आदि समझकर बढ़ती है।

भाव अंग्रेजी में –
While explaining the difference between the wicked and the gentlemen, scholar Bharathari says that the shadow at the beginning of the day is small, and increases gradually. In a very manner, the wicked people have deep friendship in the initial stage but lose their friends slowly. On the contrary, like the shadow in the noon is smaller and develops gradually, in the same manner, the gentlemen have fewer friends in the beginning and increase their friends, comprehending the quality and nature of others.

भाव हिन्दी में –
(ख) मीठे वचन बोलने से सारे प्राणी प्रसन्न होते हैं, इसलिए हमें हमेशा मीठा ही बोलना चाहिए। मीठे वचन बोलने में कंजूसी नहीं करनी चाहिए, क्योंकि मीठे वचनों की कोई कमी नहीं है।

भाव अंग्रेजी में –
All human beings become happy hearing the sweet words. Therefore, we should always speak sweet words, he should not restrain ourselves from speaking sweet words, because there is no dearth of sweet words.

प्रश्न 5.
अधोलिखितपदेभ्यः भिन्नप्राकृतिकं पदं चित्वा लिखत –

(क), वक्तव्यम्, कर्त्तव्यम्, सर्वस्वम्, हन्तव्यम्।
(ख) यत्नेन, वचने, प्रियवाक्यप्रदानेन, मरालेन।
(ग) श्रूयताम्, अवधार्यताम्, धनवताम्, क्षम्यताम्।
(घ) जन्तवः, नद्यः, विभूतयः, परितः।
उत्तर:
(क) सर्वस्वम्
(ख) वचने
(ग) धनवताम्
(घ) परितः

प्रश्न 6.
स्थूलपदान्यधिकृत्य प्रश्नवाक्यनिर्माणं कुरुत –

(क) वृत्ततः क्षीणः हतः भवति।
(ख) धर्मसर्वस्वं श्रुत्वा अवधार्यताम्।
(ग) वृक्षाः फलं न खादन्ति।
(घ) खलानाम् मैत्री आरम्भगुर्वी भवति।
उत्तर:
(क) कस्मात् क्षीणः हतः भवति?
(ख) किं श्रुत्वा अवधार्यताम्?
(ग) के फलं न खादन्ति?
(घ) केषाम् मैत्री आरम्भगुर्वी भवति?

प्रश्न 7.
अधोलिखितानि वाक्यानि लोट्लकारे परिवर्तयतयथा –

सः पाठं पठति। – सः पाठं पठतु। – ……………….
(क) नद्यः आस्वाधतोयाः सन्ति। – ……………….
(ख) सः सदैव प्रियवाक्यं वदति। – ……………….
(ग) त्वं परेषां प्रतिकूलानि न समाचरसि। – ……………….
(घ) ते वृत्तं यत्नेन संरक्षन्ति। – ……………….
(ङ) अहम् परोपकाराय कार्य करोमि। – ……………….
उत्तर:
(क) नद्यः आस्वाद्यतोयाः सन्ति। – नद्यः आस्वाद्यतोयाः सन्तु।
(ख) सः सदैव प्रियवाक्यं वदति। – सः सदैव प्रियवाक्यं वदतु।
(ग) त्वं परेषां प्रतिकूलानि न समाचरसि। – त्वं परेषां प्रतिकूलानि न समाचर।
(घ) ते वृत्तं यत्नेन संरक्षन्ति। – ते वृत्तं यत्नेन संरक्षन्तु।
(ङ) अहम् परोपकाराय कार्य करोमि। – अहं परोपकाराय कार्य करवाणि।

परियोजनाकार्यम्

(क) परोपकारविषयकं श्लोकद्वयम् अन्विष्य स्मृत्वा च कक्षायां सस्वर पठ।
(ख) नद्याः एक सुन्दरं चित्र निर्माय संकलय्य वा वर्णयत यत् तस्याः तीरे मनुष्याः पशवः खागाश्च निर्विघ्नं जलं पिबन्ति।
उत्तर:
(क) 1. परोपकाराय वहन्ति नद्यः परोपकाराय दुहन्ति गावः। परोपकाराय फलन्ति वृक्षाः परोपकारार्थमिदं शरीरम्।।
2. श्रोत्रं श्रुतेनैव न कुण्डलेन, दानेन पाणिनं तु कङ्कणेन। विभाति कायः करुणापराणा, परोपकारेण न चन्दनेन। (छात्र इन श्लोकों को याद करें तथा अध्यापक के सहयोग से इनका कक्षा में सस्वर पाठ करें।)
(ख) छात्र अध्यापक के सहयोग से नदी का चित्र बनाएँ तथा वर्णन करें कि उसके तट पर मनुष्य, पशु-पक्षी सब बिना कष्ट पानी पीते हैं।

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 5 सूक्तिमौक्तिकम् Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त कार्यम्

प्रश्न 1.
निम्नलिखितम् श्लोक पठित्वा तदाधारिताना प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत –

1. वृत्तं यत्नेन संरक्षेद् वित्तमेति च याति च।
अक्षीणो वित्ततः क्षीणो वृत्ततस्तु हतो हतः॥

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. जीवने किम् आगच्छति गच्छति च?
2. वित्ततः क्षीणः कीदृशः भवति?
3. वृत्ततः क्षीणः कीदृशः भवति?

उत्तर:

1. वित्तम् (धनम्)
2. अक्षीणः
3. हतः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. मनुष्यः कदा अक्षीणः एव तिष्ठति?
2. वृत्तं केन संरक्षेत्?

उत्तर:

1. वित्ततः क्षीणः तु मनुष्यः अक्षीणः एव तिष्ठति।
2. वृत्तः यत्नेन संरक्षेत्।

(iii) भाषिककार्यम् (केवल प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘संरक्षेत्’ इति क्रियापदस्य कर्मपदं किम्?
2. ‘आयाति’ इति क्रियापदस्य विपर्ययपदं पद्यांशे किम्?
3. ‘आचरणम्’ इति पदस्य समानार्थकम् पदं श्लोकात् चित्वा लिखत
4. ‘धनम्’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. वित्तम्
2. याति
3. वृत्तम्
4. वित्तम्

2. श्रूयतां धर्मसर्वस्वं श्रुत्वा चैवावधार्यताम्।
आत्मनः प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत्।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. किं श्रुत्वा अवधार्यताम्?
2. श्रुत्वा किं कर्त्तव्यम्?
3. कस्य प्रतिकूलानि न समाचरेत्?

उत्तर:

1. धर्मसर्वस्वं
2. अवधार्यताम्
3. आत्मनः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. अस्माभिः किं न समाचरेत्।
2. आत्मनः प्रतिकूलानि केषाम् न समाचरेत्?

उत्तर:

1. अस्माभिः आत्मनः प्रतिकूलानि न समाचरेत्।
2. आत्मनः प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत्।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘आचरणं कर्तव्यम्’ इति पदस्य पर्यायपदं श्लोके किं प्रयुक्तम्?
2. ‘अवधार्यताम्’ इति क्रियापदस्य कर्म पदं किम्?
3. ‘अनुकुलानि’ इति पदस्य विपर्यय पदं श्लोकात् चित्वा लिखत

उत्तर:

1. समाचरेत्
2. धर्मसर्वस्वम्।
3. प्रतिकूलानि

3. प्रियवाक्यप्रवानेन सर्वे तुष्यन्ति जन्तवः।
तस्मात् तवेव वक्तव्यं वचने का वरिद्रता ।।

(i) एकपवेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. जन्तवः केन प्रसीदन्ति?
2. सर्वदा कीदृशं वाक्यं वक्तव्यम्?
3. प्रियवाक्यप्रदानेन के प्रसीदन्ति?

उत्तर:

1. प्रियवाक्यप्रदानेन
2. प्रियं
3. जन्तवः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. कुत्र दरिद्रता न भवेत्?
2. सर्वे जन्तवः केन तुष्यन्ति?

उत्तर:

1. प्रियवचने दरिद्रता न भवेत्।
2. सर्वे जन्वतः प्रियवाक्य प्रदानेन तुष्यन्ति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘प्राणिनः’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?
2. ‘तदेव’ इति पदं कस्मै आगतम्?
3. ‘अप्रियवाक्य’ इति पदस्य विपर्यायपदं श्लोकात् चित्वा लिखत।
4. ‘प्रसन्नाः भवन्ति’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. जन्तवः
2. प्रियवाक्याय
3. प्रियवाक्य
4. तुष्यन्ति

4. पिबन्ति नद्यः स्वयमेव नाम्भः। स्वयं न खावन्ति फलानि वृक्षाः।
नादन्ति सस्यं खलु वारिवाहाः परोपकाराय सतां विभूतयः।।

(i) एकपवेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. स्वयमेव अम्भः काः न पिबन्ति?
2. वृक्षाः किं न खादन्ति?
3. वारिवाहाः किं न अदन्ति?

उत्तर:

1. नद्यः
2. फलानि
3. सस्यम्

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. सज्जनानाम् विभूतयः किमर्थ भवन्ति?
2. नद्यः किं न पिबन्ति?

उत्तर:

1. सज्जनानाम् विभूतयः परोपकाराय भवन्ति।
2. नद्यः स्वयमेव अम्भः न पिबन्ति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अन्नम्’ इति अर्थे किं पदं श्लोके प्रयुक्तम्?
2. अत्र ‘नद्यः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं कि?
3. श्लोके ‘जलम्’ पदस्य कः पर्यायः आगतः?
4. श्लोके मेघाः (जलदाः) इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. सस्यम्
2. पिबन्ति
3. अम्भः
4. वारिवाहाः

5. गुणेष्वेव हि कर्तव्यः प्रयत्नः पुरुषः सवा।
गुणयुक्तो वरिवोऽपि नेश्वरैरगुणैः समः।

(i) एकपवेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. पुरुषैः केषु प्रयत्न कर्तव्यः?
2. पुरुषैः कदा प्रयत्नः कर्त्तव्यः?
3. सर्वदा कैः प्रयत्नः कर्तव्यम्?

उत्तर:

1. गुणेषु
2. सदा
3. पुरुषैः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. गुणयुक्तः दरिद्रः अपि कैः समः न भवति।
2. ईश्वरैः गुणैः समः कः न भवति?

उत्तर:

1. गुणयुक्तः दरिद्रः अपि गुणहीनैः अगुणैः ईश्वरैः समः न भवति।
2. गुणयुक्त दरिद्रः अपि गुणहीनैः ईश्वरैः गुणैः समः न भवति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. कर्तव्यः’ इति क्रियापदस्य श्लोके कर्ता कः?
2. श्लोके ‘धनिकः’ इति पदस्य विलोम पदं किम प्रयुक्तम?
3. ‘गुणसम्पन्नः’ इति पदस्य पर्यायपदं श्लोकात् अवचित्य लिखत।
4. श्लोकात् एकं अव्ययपदं चित्वा लिखत।

उत्तर:

1. पुरुषैः
2. दरिद्रः
3. गुणयुक्तः
4. ‘हि’/ ‘सम’

6. आरम्भगुर्वी क्षयिणी क्रमेण लध्वी पुरा वृद्धिमती च पश्चात्।
दिनस्य पूर्वाद्धंपरार्द्धभिन्ना छायेव मैत्री खलसज्जनानाम्॥

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. केषाम् मैत्री आरम्भगुर्वी भवति?
2. केषाम् मैत्री पश्चात् वृद्धिमती भवति?
3. खलसज्जनानाम् मैत्री कीदृशी भवति?

उत्तर:

1. खलानाम्
2. सज्जनानाम्
3. छायेव

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. दिनस्य पूर्वार्द्धछायेव केषाम् मैत्री भवति?
2. दिनस्य अपराईछायेव केषाम् मैत्री भवति?

उत्तर:

1. दिनस्य पूर्वार्द्धछायेव खलानाम् मैत्री भवति।
2. दिनस्य अपरार्द्धछायेव सज्जानानाम् मैत्री भवति?

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. श्लोके ‘लध्वी’ इति पदस्य विपर्ययपदं किं प्रयुक्तम्?
2. अत्र ‘भवति’ इति क्रिया पदस्य कर्ता कः?
3. ‘आदौ दीर्घा’ इत्यर्थे श्लोके किं पदं प्रयुक्तम्?
4. ‘सज्जनानाम्’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?

उत्तर:

1. गुर्वी
2. मैत्री
3. आरम्भगुर्वी
4. खलानाम्

7. यत्रापि कुत्रापि गता भवेयु
हंसा महीमण्डलमण्डनाय।
हानिस्तु तेषां हि सरोवराणां
येषां मरालैः सह विप्रयोगः।।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. हानिः केषाम् भवति?
2. हंसाः किमर्थम् गच्छेयुः?
3. हंसानां कैः सह विप्रयोगः सरोवराणां हानि करोति?

उत्तर:

1. सरोवराणाम्
2. महीमण्डलमण्डनाय
3. मराले:

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. सरोवराणां हानिः कथं भवति?
2. हंसाः सर्वदा किमर्थम् भवन्ति?

उत्तर:

1. सरोवराणां हानिः मरालैः सह विप्रयोगेन भवति।
2. हंसाः सर्वदा महीमण्डलमण्डनाय भवन्ति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘मरालः’ इति पदस्य पर्यायपदं पद्यांशे किम् प्रयुक्तम्?
2. हंसाः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम् अत्र अस्ति
3. लाभः’ इतिपदस्य विलोमपदं किं? ।
4. अत्र ‘वियोगः’ इत्यर्थे किं पदं श्लोके प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. हंसः
2. गताः
3. हानिः
4. विप्रयोगः

8. गुणा गुणज्ञेषु गुणा भवन्ति
ते निर्गुणं प्राप्य भवन्ति दोषाः।
आस्वाद्यतोयाः प्रवहन्ति नद्यः
समुद्रमासाद्य भवन्त्यपेयाः।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. गुणाः निर्गुणं प्राप्य किं भवन्ति?
2. गुणाः कुत्र/केषु गुणाः भवन्ति?
3. आस्वाद्यतोयाः काः प्रवहन्ति

उत्तर:

1. दोषाः
2. गुणज्ञेषु
3. नद्यः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. कीदृश्य: नद्यः प्रवहन्ति?
2. गुणाः कदा दोषाः भवन्ति?

उत्तर:

1. आस्वाद्यतोया: नद्यः प्रवहन्ति।
2. गुणाः निर्गुणं प्राप्य दोषाः भवन्ति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अत्र श्लोके ‘नद्यः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
2. आसाद्य’ इति पर्यायपदं पद्यांशे किम् अत्र अस्ति?
3. श्लोके नद्यः’ इति पदस्य विशेषणपदं कि?
4. ‘जलम्’ इत्यर्थे अत्र किं पदं प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. प्रवहन्ति
2. प्राप्य
3. आस्वाद्यतोयाः
4. तोयम्

प्रश्न 2.
निम्नवाक्येषु रेखाङ्कित पदानां स्थानेषु प्रश्नवाचकपदं लिखत –

प्रश्न 1.
वृत्तं यत्नेन संरक्षेत्।
(क) केन
(ख) केभ्यः
(ग) कस्य
(घ) कस्मात्
उत्तर:
(क) केन

प्रश्न 2.
वित्ततः क्षीणः अक्षीणः भवति।
(क) कस्य
(ख) केन
(ग) कस्मात्
(घ) कः
उत्तर:
(ग) कस्मात्

प्रश्न 3.
वृत्ततः तु हतो हतः।
(क) कस्य
(ख) क:
(ग) कस्मात्
(घ) केन
उत्तर:
(ग) कस्मात्

प्रश्न 4.
वित्ततः क्षीणः अक्षीणः भवति।
(क) का
(ख) कीदृशः
(ग) कस्मात्
(घ) काम्
उत्तर:
(ख) कीदृशः

प्रश्न 5.
श्रूयतां धर्मसर्वस्वम्।
(क) किम्
(ख) का
(ग) कस्मात्
(घ) काम्
उत्तर:
(क) किम्

प्रश्न 6.
आत्मनः प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत्।
(क) कः
(ख) कम्
(ग) कस्य
(घ) काम्
उत्तर:
(ग) कस्य

प्रश्न 7.
आत्मनः प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत्।
(क) केषाम्
(ख) काम्
(ग) कस्मात्
(घ) काम्
उत्तर:
(क) केषाम्

प्रश्न 8.
प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति जन्तवः।
(क) केभ्यः
(ख) केन
(ग) के
(घ) काम्
उत्तर:
(ग) के

प्रश्न 9.
प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे जन्तवः तुष्यन्ति।
(क) का
(ख) कम्
(ग) केन
(घ) काम्
उत्तर:
(ग) केन

प्रश्न 10.
तस्मात् तदेव वक्तव्यम्।
(क) के
(ख) किमेव
(ग) कीदृशम्
(घ) काम्
उत्तर:
(ख) किमेव

प्रश्न 11.
मधुरवचने दरिद्रता न भवति।
(क) के
(ख) कीदृशे
(ग) कस्मिन्
(घ) केषु
उत्तर:
(ग) कस्मिन्

प्रश्न 12.
मधुरवचने दरिद्रता न भवेत्।
(क) कस्याः
(ख) का
(ग) कः
(घ) केषु
उत्तर:
(ख) का

प्रश्न 13.
नद्यः स्वयमेव जल न पिबन्ति।
(क) काः
(ख) का
(ग) कः
(घ) केषु
उत्तर:
(क) काः

प्रश्न 14.
वृक्षाः फलानि न खादन्ति।
(क) काः
(ख) के
(ग) कः
(घ) केषु
उत्तर:
(ख) के

प्रश्न 15.
बारिवाहाः सस्य न अदन्ति।
(क) काः
(ख) काम्
(ग) कस्य
(घ) के
उत्तर:
(घ) के

प्रश्न 16.
सतां विभूतयः परोपकाराय।।
(क) काम्
(ख) केषाम्
(ग) के
(घ) केषु
उत्तर:
(ख) केषाम्

प्रश्न 17.
सतां विभूतयः परोपकाराय।
(क) केषाम्
(ख) किमर्थम् /कस्मै
(ग) कस्य
(घ) केषु
उत्तर:
(ख) किमर्थम् /कस्मै

प्रश्न 18.
पुरुषैः सदा गुणेष्वेव हि प्रयत्न कर्त्तव्यः।
(क) कै:
(ख) के
(ग) केन
(घ) केषु
उत्तर:
(क) कै:

प्रश्न 19.
आरम्भगुर्वी मैत्री क्रमेण क्षयिणी भवति।
(क) कीदृशः
(ख) कीदृशी
(ग) केन
(घ) केषु
उत्तर:
(ख) कीदृशी

प्रश्न 20.
सज्जनानाम् मैत्री धायेव भवति।
(क) का
(ख) केषाम्
(ग) केन
(घ) केषु
उत्तर:
(क) का

प्रश्न 21.
खलानाम् मैत्री छायेव भवति।।
(क) केषाम्
(ख) काम्
(ग) का
(घ) केषु
उत्तर:
(क) केषाम्

प्रश्न 22.
हंसा: महीमण्डलमण्डलनाय कुत्रापि गच्छेयुः।
(क) काय
(ख) कस्मै किमर्थम्
(ग) के
उत्तर:
(ख) कस्मै किमर्थम्

प्रश्न 23.
सरोवराणां हि हानिः भवति।
(क) केषाम्
(ख) के
(ग) कस्मात्
(घ) कस्य
उत्तर:
(क) केषाम्

प्रश्न 24.
मरालैः सह विप्रयोगः सरोवराणां हानिः भवति।।
(क) काः
(ख) केभ्यः
(ग) काय
(घ) कैः
उत्तर:
(घ) कैः

प्रश्न 25.
नद्यः आस्वाद्यतोयाः प्रवहन्ति।
(क) कीदृशे
(ख) कीदृशी
(ग) कीदृश्यः
(घ) कैः
उत्तर:
(ग) कीदृश्यः

प्रश्न 26.
समुद्रम् आसाद्य जलं अपेयम् भवति।
(क) कीदृशम्
(ख) काम्
(ग) केषु
(घ) कस्य
उत्तर:
(क) कीदृशम्

प्रश्न 27.
निर्गुणं प्राप्य गुणाः अपि दोषाः भवन्ति।
(क) कम्
(ख) किम्
(घ) काम्
(ग) कैः
उत्तर:
(ख) किम्

प्रश्न 28.
गुणज्ञेष गुणाः गुणाः भवन्ति।
(क) कम्
(ख) केषु
(ग) कैः
(घ) काम्
उत्तर:
(ख) केषु

प्रश्न 3.
अन्वय लेखनम्

उचितैः पदैः अन्वयं सम्पूरयत

1. वृतं यत्नेन संरक्षेत् वित्तमेति च याति च।
अक्षीणो वित्ततः क्षीणो वृत्ततस्तु हतो हतः।
अन्वयः – वृत्तं

1. ……… संरक्षेत् वित्तं तु जीवने
2. ……… याति च। (य:) वित्ततः
3. ……… भवति (तस्य किमपि नष्टं न भवति। किन्तु यदि कोऽपि)
4. ……… वृत्ततः क्षीणः भवति तदा सः हतो हतः एव भवति।

मञ्जूषा – क्षीणः, एति, वृत्ततः, यत्नेन
उत्तर:

1. यत्नेन
2. एति
3. क्षीणः
   वृत्ततः

2. श्रूयतां धर्मसर्वस्वं श्रुत्वा चैवावधार्यताम्।
आत्मनः प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत्।।
अन्वयः – धर्मसर्वस्वं श्रूयतां

1. ……… च
2. ……… अवधार्यताम्
3. ……… प्रतिकूलान
4. ……… न समाचरेत्।

मञ्जूषा – परेषां, श्रुत्वा, एव, आत्मनः
उत्तर:

1. श्रुत्वा
2. एव
3. आत्मनः
4. परेषां

3. प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति जन्तवः।
तस्माद् तदेव वक्तव्यं वचने का दरिद्रता।।
अन्वयः – सर्वे जन्तवः

1. ……… प्रदानेन
2. ……… तस्मात्
3. ……… एव
4. ……… वचने का दरिद्रता।

मञ्जूषा – वक्तव्यं, प्रियवाक्य, तुष्यन्ति, तत्
उत्तर:

1. प्रियवाक्य
2. तुष्यन्ति
3. तत्
4. वक्तव्यं

4. पिबन्ति नद्यः स्वयमेव नाम्भ: स्वयं न खादन्ति फलानि वृक्षाः।
नादन्ति सस्यं खलु वारिवाहाः परोपकाराय सतां विभूतयः॥
अन्वयः – नद्यः

1. ……… एव अम्भः न
2. ……… वृक्षाः स्वयं फलानि न
3. ……… वारिवाहाः खलु
4. ……… न अदन्ति सतां विभूतयः परोपकाराय (एव भवति)।

मञ्जूषा – खादन्ति, सस्यं, पिबन्ति, स्वयम् |
उत्तर:

1. स्वयम्
2. पिबन्ति
3. खादन्ति
4. सस्य

5. गुणेष्वेव हि कर्तव्यः प्रयत्नः पुरुषैः सदा।
गुणयुक्तो दरिद्रोऽपि नेश्वरैरगुणैः समः।।
अन्वयः – पुरुषैः

1. ……… गुणेषु
2. ……… हि प्रयत्नः
3. ……… दरिद्रः
4. ……… गुणयुक्तः (नरः) ईश्वरैः गणैः समः (न भवति)

मञ्जूषा – अपि, एव, कर्तव्यः, सदा।
उत्तर:

1. सदा
2. एवं
3. कर्तव्यः
4. अपि

6. आरम्भगुर्वी क्षयिणी क्रमेण
लघ्वी पुरा वृद्धिमती च पश्चात्।
दिनस्य पूर्वार्द्धपरार्द्धभिन्ना
छायेव मैत्री खलसज्जनानाम्।।
अन्वयः – आरम्भगुर्वी

1. ……… क्षयिणी पुरा
2. ……… पश्चात् वृद्धिमती पूर्वाद्ध
3. ……… च
4. ……… छाया इव भिन्ना मैत्री भवति।।

मञ्जूषा – अपरार्द्ध, दिनस्य, लम्वी, क्रमेण
उत्तर:

1. क्रमेण
2. लघ्वी
3. अपरार्द्ध
4. दिनस्य

7. यत्रापि कुत्रापि गता भवेयु
हंसा महीमण्डलमण्डनाया
हानिस्तु तेषां हि सरोवराणां
येषां मरालैः सह विप्रयोगः॥
अन्वयः – महीमण्डल मण्डनाय

1. ……… यत्र अपि
2. ……… अपि
3. ……… भवेयुः, हानिः तु
4. …… सरोवराणां हि भवति येषां मरालैः सह विप्रयोगः।

मञ्जूषा – हंसाः, तेषा, गताः, कुत्र
उत्तर:

1. हंसाः
2. कुत्र
3. गताः
4. तेषां

8. गुणाः गुणज्ञेषु गुणा भवन्ति ते निर्गुणं प्राप्य भवन्ति दोषाः।
आस्वाद्यतोयाः प्रवहन्ति नद्यः – समुद्रमासाद्य भवन्त्यपेयाः॥
अन्वयः – गुणा

1. ……… गुणाः भवन्ति निर्गुणं प्राप्यते
2. ……… भवन्ति। नद्यः
3. ……… प्रवहन्ति (ता:) समुद्रम्
4. ……… अपेयाः भवन्ति। ।

मञ्जूषा – अस्वाद्यतोयाः, असाद्य, गुणज्ञेषु, दोषाः
उत्तर:

1. गुणज्ञेषु
2. दोषा:
3. आस्वाद्यतोया:
4. आसाद्य

प्रश्न 4.
निम्न श्लोकानि पठित्वा भावलेखनम् कुरुत –

1. वृत्तं यलेन संरक्षेद् वित्तमेति च याति च।
अक्षीणो वित्ततः क्षीणो वृत्ततस्तु हतो हतः॥
अस्य भावोऽस्ति – मानवः स्वजीवने सदैव

1. ………… रक्षणं प्रयत्नेन कुर्यात्, धन तु तस्य
2. ……… आयाति गच्छति च। यदि मनुष्यः धनेन
3. …………. भवति तर्हि किमपि न हीयते परन्तु यदि
4. …… हीनः भवति तदा तु तदा जीवनमेव निरथकं भवति, सः तु जीवितः एव मृत इव भवति।

मञ्जूषा – आचरणेन, आचरणस्य, जीवने, हीनः
उत्तर:

1. आचरणस्य
2. जीवने
3. हीन:
4. आचरणेन

2. श्रूयतां धर्मसर्वस्वं श्रुत्वा चैवावधार्यताम्।
आत्मनः प्रतिकूलानि परेषां न समाचरेत्।
अस्य भावोऽस्ति – महात्मा विदुरोऽकथयत् यत् हे जनाः! धर्मस्य

1. ……… प्रथम शृणुत पश्चात् तद्जीवनेषु धारयत।
2. ……… स्वरोऽस्ति यत्
3. ……… विपरीतम् आचरणं कदापि अन्येभ्यः
4. ………. न कुरुत। अर्थात् यदाचरणं भवतां कृते उचितं हितकर वा न स्यात् तदन्येषां कृते न कुरुत।

मञ्जूषा – जनेभ्यः, धर्मस्य, सारम्, आत्मनः |
उत्तर:

1. सारम्
2. धर्मस्य
3. आत्मनः
4. जनेभ्यः

3. प्रियवाक्यप्रदानेन सर्वे तुष्यन्ति जन्तवः।
तस्माद् तदेव वक्तव्यं वचने का दरिद्रता॥
अस्य भावोऽस्ति – आचार्य चाणक्यो वदति यत् अस्मिन्

1. ……… सर्वे देहधारिण प्रिय
2. ……… श्रुत्वा एव प्रसीदन्ति। अतः सर्वैः जनैः प्रयत्नेन सदैव तदेव प्रियं
3. ……… वक्तव्यम्। यतः वचन कथने कापि दरिद्रता न आगच्छति अथवा कापि
4. ……… न भवति।

मञ्जूषा – वचनं, संसारे, दरिद्रता, वाक्यम् (वचनम्) |
उत्तर:

1. संसारे
2. वचनं
3. वाक्यम्
4. दरिद्रता

4. पिबन्ति नद्यः स्वयमेव नाम्भः।
स्वयं न खादन्ति फलानि वृक्षाः।
नादन्ति सस्यं खलु वारिवाहाः
परोपकाराय सतां विभूतयः।।
अस्य भावोऽस्ति-अस्मिन् जगति यथा

1. …… स्वजल स्वयमेव न पिबन्ति अर्थात् अन्येभ्यः प्राणिभ्यः । जलं यच्छन्ति। वृक्षाः स्वफलानि कदापि स्वयं न
2. ……… अन्यान् जीवान् खादयन्ति मेघाश्च स्वसामर्थ्यण । विवर्धितान्
3. ……… स्वयं न खादित्वा सर्वेभ्यः प्राणिभ्यः यच्छन्ति, तथैव सज्जनानां
4. ……… स्वार्थाय न भूत्वा परोपकारार्थमेव भवन्ति।

मञ्जूषा – सम्पत्तयः, सस्यान्, नद्यः, खादित्वा
उत्तर:

1. नद्यः
2. खदित्वा
3. सस्थान्
4. सम्पत्तय

5. गुणेष्वेव हि कर्तव्यः प्रयत्नः पुरुषैः सदा।
गुणयुक्तो दरिद्रोऽपि नेश्वरैरगुणैः समः।
अस्य भावोऽस्ति- यत् अस्मिन् संसारे जनाः सदैव

1. ……… ग्रहणे एव
2. ……… कुयुः। यतः जगति गुणवन्तः
3. ……… अपि गुणहीनेषु
4. ……… श्रेष्ठतमाः मन्यन्ते। अतः संसारे गुणानाम् अतीव महत्त्वम् अस्ति ।

मञ्जूषा – प्रयत्नान्. धनवत्सु. दरिद्धाः, गुणानाम् ।
उत्तर:

1. गुणानाम्
2. प्रयत्नान्
3. दरिद्धाः
4. धनवत्सु

6. आरम्भगुर्वी क्षविणी क्रमेण
लध्वी पुरा वृद्धिमती च पश्चात्।।
दिनस्य पूर्वार्द्धपरार्द्धभिन्ना
छायेव मैत्री खलसज्जनानाम्।।
अस्य भावोऽस्ति – कविः भर्तृहरिः नीतिशतके कथयति यत् यथा दिनस्य पूर्वार्द्ध प्राणिनाम् छाया

1. ……… दीर्घा पश्चात् शनैः शनै:
2. ……… समायाति तथैव खलानां दुष्यणां वा मैत्री अपि प्रारम्भे गुर्वी भवति शनैः शनैश्च क्षयिणी भवति। एवमेव यथा परार्द्ध समये
3. ……… छाया पूर्वं लघ्वी भवति पुनश्च शनैः शनैः वृद्धिम् प्राप्तनोति तथैव सज्जनाया
4. ……… अपि आरम्भे लघ्वी भवति एवं शनैः शनैः वृद्धिमायाति।

मञ्जूषा – प्राणिनाम्, आरम्भे, मैत्री, क्षयम् ।
उत्तर:

1. आरम्भे
2. क्षयम्
3. प्राणिनाम्
4. मैत्री

7. यत्रापि कुत्रापि गता भवेयु
हंसा महीमण्डलमण्डनाय।
हानिस्तु तेषां हि सरोवराणां
येषां मरालैः सह विप्रयोगः।।
अस्य भावोऽस्ति-हंसाः अर्थात् श्रेष्ठा:

1. ……… यत्र कुत्रापि स्थानेषु गच्छेयुः तेषां
2. ……… तेषां स्थानाना मण्डनं भवति परन्तु
3. ……… तु तेषां सरोवराणां स्थानानां वा भवति यैः सह तेषां हंसानां सज्जनानां वा
4. ……… भवति। अतः सदैव सौभाग्यार्थं सज्जनानां सङगति कुर्यात्।

मञ्जूषा – गमनेन, हानिः (दुर्भाग्य), वियोगः, जनाः ।
उत्तर:

1. जनाः
2. गमनेन
3. हानिः (दुर्भाग्य)
4. वियोगः

8. गुणाः गुणज्ञेषु गुणा भवन्ति
ते निर्गुणं प्राप्य भवन्ति दोषाः।
आस्वाद्यतोयाः प्रवहन्ति नद्यः
समुद्रमासाद्य भवन्त्यपेयाः।।
भावार्थ- गुणाः सदैव गुणीनां

1. ……… प्राप्य सद्गुणाः भवन्ति परन्तु गुणहीनान् प्राप्य द्रोषरूपे
2. ……… भवन्ति यथा नद्याः जल
3. ……… शुद्ध पेयं च भूत्वा अपि समुद्रे मिलित्वा
4. ……… भवति। अत: गुणीजनैः कदापि दुर्जनस्य संगतिः न कर्तव्या।

मञ्जूषा – स्वादिष्ट, संगतिं, अपेयं, परिवर्तिताः
उत्तर:

1. संगति
2. परिवर्तिताः
3. स्वादिष्टं,
4. अपेयं

प्रश्न 5.
निम्न ‘क’ वर्गीय पदानाम् ‘ख’ वर्गीय पदेषु पर्यायचयनम् कुरुत –

‘क’ वर्ग: – ‘ख’ वर्ग:
1. गुणज्ञेषु – गुणरहितैः
2. मरालैः – तरवः महीरुहाः
3. पुरा – कथनीयम्
4. वृद्धिमती – न पेयाः
5. अगुणैः – गुण-सम्पन्न:
6. दरिद्रः – गुणज्ञातृषु जनेषु
7. गुणयुक्तः – समृद्धयः
8. वारिवाहा: – हंसै:
9. अम्भ: – प्रसन्नाः भवन्ति
10. वृक्षाः – आचरणं कर्त्तव्यम्
11. तुष्यन्ति – जलम्
12. समाचरेत् – मेघाः
13. वक्तव्यम् – निर्धनः
14. विभूतयः – वृद्धिम् उपगता
15. अपेयाः – प्राचीनकाले
उत्तर:
1. – गुणज्ञातृषु जनेषु
2. – हंसैः
3. – प्राचीनकाले
4. – वृद्धिम् उपगता
5. – गुणरहितैः
6. – निर्धनः
7. – गुण सम्पन्न
8. – मेघाः
9. – जलम्
10. – तरवः महीरुहाः
11. – प्रसन्नाः भवन्ति
12. – आचरणं कर्त्तव्यम्
13. – कथनीयम्
14. – समृद्धयः
15. – न पेयाः

प्रश्न 6.
‘क’ स्तम्भे विशेषणानि ‘ख’ स्तम्भे विशेष्याणि दत्तानि। तानि समुचित योजयत

‘क’ स्तम्भः – ‘ख’ स्तम्भः

1. गताः – सरोवराणाम्
2. तेषाम् – जन्तवः
3. सर्वे – मैत्री
4. तत्- नद्यः
5. गुर्वी – दरिद्रता
6. अपेयाः – पुरुषः
7. का – कथा
8. गुणयुक्तः – वक्तव्य
9. लब्धी – नारी
10. श्रेष्ठमा – हंसाः

उत्तर:

1. – हंसाः
2. – सरोवराणाम्
3.  – जन्तवः
4.  – वक्तव्य
5.  – मैत्री
6.  – नद्यः
7. – दरिद्रता
8.  – पुरुषः
9.  – कथा
10.  – नारी

प्रश्न 7.
निम्न ‘क’ वर्गीय पदानाम् ‘ख’ वर्गीय पदेषु विपर्ययचयनम् कुरुत-

‘क’ वर्गः ‘ख’ वर्ग:
1. प्रतिकूलानि – कटुः
2. अक्षीणः – श्रवणीयम्
3. एति – गुणहीनः
4. वक्तव्यम् – गुर्वी
5. प्रियं – वृद्धिमती
6. सतां/सज्जनानाम् – अनुकूलानि
7. दरिद्रः – क्षीणः
8. गुणयुक्तः – याति
9. आरम्भः – दुर्जनानाम्
10. लष्वी – धनिकः
11. पुरा – अन्तः
12. क्षयिणी – पश्चात्
उत्तर:
1. – अनुकूलानि
2. – क्षीणः
3. – याति
4. – श्रवणीयम्
5. – कदुः
6. – दुर्जनानाम्
7. – धनिकः
8. – गुणहीनः
9. – अन्तः
10. – गुर्वी
11. – पश्चात्
12. – वृद्धिमती

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 4 कल्पतरूः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 4 कल्पतरूः

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 4 कल्पतरूः Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत –

(क) जीमूतवाहनः कस्य पुत्रः अस्ति?
(ख) संसारेऽस्मिन् कः अनश्वरः भवति?
(ग) जीमूतवाहनः परोपकारैकफलसिद्धये कम् आराधयति?
(घ) जीमूतवाहनस्य सर्वभूतानुकम्पया सर्वत्र किं प्रथितम्?
(ङ) कल्पतरुः भुवि कानि अवर्ष?
उत्तर:
(क) जीमूतवाहनस्य
(ख) परोपकारः
(ग) कल्पपादपम्
(घ) यशः
(ङ) वसूनि

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तर: संस्कृतभाषया लिखित –

(क) कञ्चनपुरं नाम नगरं कुत्र विभाति स्म?
(ख) जीमूतवाहनः कीदृशः आसीत्?
(ग) कल्पतरोः वैशिष्ट्यमाकर्ण्य जीमूतवाहनः किम् अचिन्तयत्?
(घ) हितैषिणः मन्त्रिणः जीमूतवाहनं किम् उक्तवन्तः?
(ङ) जीमूतवाहनः कल्पतरुम् उपगम्य किम् उवाच?
उत्तर:
(क) कञ्चनपुर नाम नगर हिमवतः सानोपरि विभाति स्म।
(ख) जीमूतवाहनः महान् दानवीरः सर्वभूतानुकम्पी च आसीत्।
(ग) कल्पतरोः वैशिष्ट्यमाकर्ण्य जीमूतवाहनः अचिन्तयत् यत् “अहो! ईदृशम् अमरपादपं प्राप्यापि पूर्वैः पुरुषैअस्माकं तादृशं फलं किमपि न प्राप्तम्। किन्तु केवलं कैश्चिदेव कृपणैः कश्चिदपि अर्थः अर्थितः। तदहमस्मात् कल्पतरोः
अभीष्टं साधयामि” इति।
(घ) हितैषिणः मन्त्रिणः जीमूतवाहनं उक्तवन्त:-“युवराज! योऽयं सर्वकामदः कल्पतरुः तवोद्याने तिष्ठति स तव सदा पुज्यः। अस्मिन् अनुकूले स्थिते सति शक्रोऽपि अस्मान् बाधितुं न शक्नुयात्।”
(ङ) जीमूतवाहन: कल्पतरुम् उपगम्य उवाच-“देव! त्वया अस्मत्पूर्वेषाम् अभीष्टाः कामाः पूरिताः तन्ममैक कामं पूरय। यथापृथिवीम् अदरिद्राम् पश्यामि तथा करोतु देव” इति।

प्रश्न 3.
अधोलिखितवाक्येषु स्थूलपदानि कस्मै प्रयुक्तानि?

(क) तस्य सानोरुपरि विभाति कञ्चनपुरं नाम नगरम्।
(ख) राजा सम्प्राप्तयौवनं तं यौवराज्ये अभिषिक्तवान्?
(ग) अयं तव सदा पूज्यः।
(घ) तात! त्वं तु जानासि यत् धनं वीचिवच्चञ्चलम्।
उत्तर:
(क) हिमवते (हिमालयाय)
(ख) राजपुत्राय (जीमूतवाहनाय)
(ग) कल्पतरवे
(घ) पित्रे (जीमूतकेतवे राज्ञे)

प्रश्न 4.
अधोलिखितानां पदानां पर्यायपदं पाठात् चित्वा लिखत –

(क) पर्वतः – ………………
(ख) भूपतिः – ………………
(ग) इन्द्रः – ………………
(घ) धनम् – ………………
(ङ) इच्छितम् – ………………
(च) समीपम् – ………………
(छ) धरित्रीम् – ………………
(ज) कल्याणम् – ………………
(झ) वाणी – ………………
(ज) वृक्षः – ………………
उत्तर:
(क) पर्वतः – नगेन्द्रः
(ख) भूपतिः – राजा
(ग) इन्द्रः – शक्रः
(घ) धनम् – अर्थः
(ङ) इच्छितम् – अभीष्टम्/अर्थितः
(च) समीपम् – अन्तिकम्
(छ) धरित्रीम् – पृथ्वीम्
(ज) कल्याणम् – स्वस्ति/सुखम्
(झ) वाणी – वाक
(ञ) वृक्षः – तरुः

प्रश्न 5.
‘क’ स्तम्भे विशेषणानि ‘ख’ स्तम्भे च विशेष्याणि दत्तानि। तानि समुचित योजयत –

‘क’ स्तम्भ – ‘ख’ स्तम्भ
कुलक्रमागतः – परोपकारः
दानवीरः – मन्त्रिभिः
हितैषिभिः – जीमूतवाहनः
वीचिवच्चञ्चलम् – कल्पतरुः
अनश्वरः – धनम्
उत्तर:
‘क’ स्तम्भः – ‘ख’ स्तम्भः
कुलक्रमागत: – कल्पतरु:
दानवीर: – जीमूतवाहनः
हितैषिभिः – मन्त्रिभिः
वीचिवच्चञ्चलम् – धनम्
अनश्वरः – परोपकारः

प्रश्न 6.
स्थूलपदान्यधिकृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत –

(क) तरोः कृपया सः पुत्रम् अप्राप्नोत्।
(ख) सः कल्पतरवे न्यवेदयत्।
(ग) धनवृष्ट्या कोऽपि दरिद्रः नातिष्ठत्।
(घ) कल्पतरुः पृथिव्यां धनानि अवर्षत्।
(ङ) जीवानुकम्पया जीमूतवाहनस्य यशः प्रासरत्।
उत्तर:
(क) कस्य
(ख) कस्मै
(ग) कया
(घ) कस्याम्
(ङ) कया

प्रश्न 7.
(अ) “स्वस्ति तुभ्यम्” स्वस्ति शब्दस्य योगे चतुर्थी विभक्तिः भवति। इत्यनेन नियमेन अत्र चतुर्थी विभक्तिः
प्रयुक्ता एवमेव (कोष्ठकगतेषु पदेषु) चतुर्थी विभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत –

(क) स्वस्ति …………… (राजा)
(ख) स्वस्ति …….. (प्रजा)
(ग) स्वस्ति ……………… (छात्र)
(घ) स्वस्ति ………. (सर्वजन)
उत्तर:
(क) राज्ञे।
(ख) प्रजाभ्यः प्रजाये।
(ग) छात्राय/छात्रेभ्यः।
(घ) सर्वजनेभ्यः ।

प्रश्न 7.
(आ) कोष्ठकगतेषु पदेषु षष्ठी विभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत –

(क) तस्य ……… उद्याने कल्पतरुः आसीत्। (गृह)
(ख) सः ……………….. अन्तिकम् अगच्छत्।
(ग) ……………… सर्वत्र यशः प्रथितम्
(जीमूतवाहन)
(घ) अयं ………………” तरु:?(किम्)
उत्तर:
(क) गृहस्य
(ख) पितुः
(ग) जीमूतवाहनस्य
(घ) कस्य

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 4 कल्पतरूः Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त कार्यम्

प्रश्न 1.
निम्नलिखितम् अनुच्छेद पठित्वा तदाधारितानां प्रश्नानाम् उत्तर: लिखत –

1. अस्ति हिमवान् नाम सर्वरलभूमिः नगेन्द्रः। तस्य सानोः उपरि विभाति कञ्चनपुर नाम नगरम्। तत्र जीमूतकेतुः इति श्रीमान् विद्याधरपतिः वसति स्म। तस्य गृहोद्याने कुलक्रमागतः कल्पतरुः स्थितः। स राजा जीमूतकेतुः तं कल्पतरुम् आराध्य तत्प्रसादात् च बोधिसत्वांशसम्भवं जीमूतवाहनं नाम पुत्रं प्राप्नोत्। सः जीमूतवाहनः महान् दानवीरः सर्वभूतानुकम्पी च अभवत्। तस्य गुणः प्रसन्नः स्वसचिवैश्च प्रेरितः राजा कालेन सम्प्राप्तयौवनं तं यौवराज्ये अभिषिक्तवान्। कदाचित् हितैषिणः पितृमन्त्रिणः यौवराज्ये स्थितं तं जीमूतवाहनं उक्तवन्त:-“युवराज! योऽयं सर्वकामदः कल्पतरुः तवोद्याने तिष्ठति स तव सदा पूज्यः। अस्मिन् अनुकूले स्थिते सति शक्रोऽपि अस्मान् बाधितुं न शक्नुयात्” इति।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. श्रीमतः विद्याधरपतेः किं नाम आसीत्?
2. स राजा कीदृशं पुत्रं प्राप्नोत्?
3. जीमूतकेतोः उद्याने कीदृशः कल्पतरुः स्थितः आसीत्?

उत्तर:

1. जीमूतकेतुः
2. बोधिसत्त्वांशसम्भवम्
3. कुलक्रमागतः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. नृपस्य गृहीद्याने कः स्थितः आसीत्?
2. पुत्रः कीदृशः अभवत्?

उत्तर:

1. नृपस्य गृहोद्याने कुलक्रमागतः कल्पतरुः स्थितः आसीत्।
2. पुत्रः महान् दानवीरः सर्वभूतानुकम्पी च अभवत्।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अनुच्छेदे ‘सम्पूज्य’ इति पदस्य कः पर्याय: लिखितः?
2. अनुच्छेदे ‘स राजा जीमूतकेतुः’ इत्यस्य कर्तृपदस्य क्रियापदं किं वर्तते?
3. ‘हितैषिभिः पितृमन्त्रिभिः’ अनयोः पदयोः विशेषणपदं किम्?
4. अवसत्’ इति पदस्य अर्थ किं पदं प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. आराध्य
2. प्राप्नोत्
3. हितैषिभिः
4. वसति स्म

2. एतत् आकण्यं जीमूतवाहनः अचिन्तयत्-“अहो ईदशम् अमरपादपं प्राप्यापि पूर्वः पुरुषैः अस्माकं तादशं फलं किमपि न प्राप्तम्। किन्तु केवलं कैश्चिदेव कृपणैः कश्चिदपि अर्थ: अर्थितः। तदहम् अस्मात् कल्पतरोः अभीष्ट साधयामि” इति। एवम् आलोच्य सः पितुः अन्तिकम् आगच्छत्। आगत्य च सुखमासीनं पितरम् एकान्ते न्यवेदयत्- “तात! त्वं तु जानासि एव बदस्मिन् संसारसागरे आशरीरम् इदं सर्व धनं वीचिवत् चञ्चलम्। एकः परोपकार एव अस्मिन् संसारे अनश्वरः यो युगान्तपर्यन्तं यशः प्रसूते। तद् अस्माभिः ईदृशः कल्पतरुः किमर्थ रक्ष्यते? पैश्च पूर्वरयं ‘मम मम’ इति आग्रहेण रक्षितः, ते इदानीं कुछ गताः? तेषां कस्यायम्? अस्य वा के ते? तस्मात् परोपकारैकफलसिद्धये त्वदाजया इमं कल्पपावपम् आराधयामि।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. कः अन्तः अचिन्तयत्?
2. आशरीरमिदं सर्वधनं कीदृशं चञ्चलं वर्तते?
3. जीमूतवाहनः कस्य अन्तिकम् आगच्छत?

उत्तर:

1. जीमूतवाहनः
2. वीचिवत्
3. पितुः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. तस्मात् कस्मै/किमर्थं नृपस्य आज्ञया जीमूतवाहनः कल्पपादपम् आराधयति?
2. कः एवास्मिन् संसारेऽनश्वरः यो युगान्तपर्यन्तं यशः प्रसूते।

उत्तर:

1. तस्मात् मनोरथम् अभीष्टम् साधयितुं नृपस्य आज्ञया जीमूतवाहनः कल्पपादपम् आराधयति।
2. परोपकारः एवास्मिन् संसारेऽनश्वरः यो युगान्तपर्यन्तं यशः प्रसूते।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अनुच्छेदे ‘वृक्षम्’ इत्यस्य पदस्य कः पर्यायः आगतः?
2. एतत् आकर्ण्य जीमूतवाहनः अचिन्तयत!।’ अत्र कर्तृपदं किम्?
3. अनुच्छेदे ‘गत्वा’ इति पदस्य कः विपर्ययः लिखितः?
4. श्रुत्वा’ ‘इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. पादपम्
2. जीमूतवाहनः
3. आगत्य
4. आकर्ण्य

3. अथ पित्रा ‘तथा’ इति अभ्यनुज्ञातः स जीमूतवाहनः कल्पतरुम् उपगम्य उवाच-‘देव! त्वया अस्मत्पूर्वेषाम् अभीष्टाः कामाः पूरिताः, तन्ममैक काम पूरया यथा पृथिवीम् अवरिताम् पश्यामि तथा करोतु देव” इति। एवं वादिनि जीमूतवाहने “त्यक्तस्त्वया एषोऽहं यातोऽस्मि” इति वाक् तस्मात् तरोः उवभूत्। क्षणेन च स कल्पतरुः दिवं समुत्पत्य भुवि तथा वसूनि अवर्षत् यथा न कोऽपि दुर्गत आसीत्। ततस्तस्य जीमूतवाहनस्य सर्वजीवानुकम्पया सर्वत्र यशः प्रथितम्।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. कः कल्पतरुम् उपगम्य उवाच?
2. क्षणेन सः कल्पतरुः किम् अवर्ष?
3. सः पृथिवी कीदृशीम् पश्यति?

उत्तर:

1. जीमूतवाहन:
2. वसूनि
3. अदरिद्राम्

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. जीमूतवाहने एवं वादिनि कीदृशी/का वाक् तस्मात् तरोः उदभूत?
2. जीमूतवाहनस्य सर्वजीवानुकम्पया किं अभवत्?

उत्तर:

1. जीमूतवाहने एवं वादिनि “त्यक्तस्त्वया एषोऽहं यातोऽस्मि” इति वाक् तस्मात् तरोः उदभूत्।
2. जीमूतवाहनस्य सर्वजीवानुकम्पया सर्वत्र यशः प्रथितम्।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘अभीष्टाः कामाः’ अनयोः पदयोः विशेष्यपदं किमस्ति?
2. अनुच्छेदे ‘वृक्षात्’ इत्यस्य पदस्य कः पर्यायः आगतः?
3. अनुच्छेदे ‘अवर्षत्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किमत्र प्रयुक्तम्?
4. ‘अकथयत्’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. कामाः
2. तरोः
3. कल्पतरुः
4. उवाच

प्रश्न 2.
निम्नवाक्येषु रेखाङ्कित-पदानां स्थानेषु प्रश्नवाचकं पदं लिखत –

प्रश्न 1.
हिमवान् नाम सर्वरलभूमिः नगेन्द्रः अस्ति।
(क) क
(ख) केन
(ग) किम्
(घ) का
उत्तर:
(ग) किम्

प्रश्न 2.
तत्र जीमूतकेतुः इति विद्याधरः वसति स्म।
(क) कः
(ख) के
(ग) कानि
(घ) किम्
उत्तर:
(क) कः

प्रश्न 3.
तस्य गृहोद्याने कुलक्रमागतः कल्पतरुः स्थितः।
(क) कः
(ख) कथम्
(ग) कीदृशः
(घ) काः
उत्तर:
(ग) कीदृशः

प्रश्न 4.
सः महान् दानवीरः सर्वभूतानुकम्पी च अभवत्।
(क) का
(ख) कदा
(ग) काः
(घ) कस्मिन्
उत्तर:
(घ) कस्मिन्

प्रश्न 5.
तस्य गुणैः प्रसन्नः राजा तं यौवराज्ये अभिषिक्तवान्।
(क) कुत्र
(ख) के
(ग) क:
(घ) कदा
उत्तर:
(घ) कदा

प्रश्न 6.
स जीमूतवाहनः पितृमन्त्रिभिः उक्तः।
(क) केन
(ख) कैः
(ग) काभि
(घ) कीदृशः
उत्तर:
(ख) कैः

प्रश्न 7.
अयं कल्पतरुः तव सदा पूज्य:।
(क) कः
(ख) काः
(ग) का
(घ) किम्
उत्तर:
(घ) किम्

प्रश्न 8.
एतत् आकर्ण्य जीमूतवाहनः अन्तः अचिन्तयत्।
(क) कुत्र
(ख) कः
(ग) केन
(घ) कान्
उत्तर:
(क) कुत्र

प्रश्न 9.
किन्तु केवलं कैश्चिदेव कृपणैः कश्चिदपि अर्थः अर्थितः।
(क) काः
(ख) का
(ग) क;
(घ) काः
उत्तर:
(ग) क;

प्रश्न 10.
तद् अहम् अस्मात् अभीष्टं मनोरथं साधयामि।
(क) किम्
(ख) कम्
(ग) काम्
उत्तर:
(ख) कम्

प्रश्न 11.
एवम् आलोच्य सः पितुः अन्तिकम् आगच्छत्।
(क) कस्य
(ख) का
(ग) कदा
(घ) कः
उत्तर:
(क) कस्य

प्रश्न 12.
अस्मिन् संसारसागरे सर्वधनं वीचिवत् चञ्चलम्।
(क) कुत्र
(ख) किम्
(ग) केन
(घ) कान्
उत्तर:
(ख) किम्

प्रश्न 13.
सः जीमूतवाहनः कल्पतरुम् उपगम्य उवाच।
(क) किम्
(ख) कीदृशः
(ग) कम्
(घ) कः
उत्तर:
(ग) कम्

प्रश्न 14.
यथा पृथ्वीम् अदरिद्रां पश्यामि।
(क) काम्
ख) केन
(ग) का
(घ) कीदृशः
उत्तर:
(क) काम्

प्रश्न 15.
इति वाक् तस्मात् तरोः उदभूत्।
(क) कस्मात्/कुत:
(ख) किम्
(ग) कथम्
(घ) कुत्र/कस्याम्
उत्तर:
(क) कस्मात्/कुत:

प्रश्न 16.
सः कल्पतरुः दिवं समुत्पत्य भुवि वसूनि अवर्षत्।
(क) केन
(ख) कानि
(ग) के
(घ) कुत्र/कस्याम्
उत्तर:
(घ) कुत्र/कस्याम्

प्रश्न 17.
तस्य सर्वजीवानुकम्पया सर्वत्र यशः प्रथितम्।
(क) कया
(ख) कः
(ग) किम्
(घ) काभि
उत्तर:
(क) कया

प्रश्न 18.
त्वया अस्मात् पूर्वेषाम् अभीष्टाः कामाः पूरिताः।
(क) कान्
(ख) केषाम्
(ग) कदा
(घ) केन
उत्तर:
(ख) केषाम्

प्रश्न 19.
त्वया त्यक्तः एषोऽहं यातोऽस्मि।
(क) कीदृशः
(ख) कैः
(ग) किम्
(घ) केन
उत्तर:
(घ) केन

प्रश्न 3.
निम्नवाक्यानि घटनाक्रमानुसार पुनर्लिखत –

प्रश्न 1.

1. कञ्चनपुरस्य नगरस्य राजा जीमूतकेतुः आसीत्।
2. एकदा तस्य नृपस्य मन्त्रिणः कथितवन्तः।
3. हे युवराज! अयं कामदः कल्पतरुः सर्वैः फूज्यः वर्तते।
4. नृपस्य पुत्र: जीमूतवाहनः महान् दानवीरः सर्वभूतानुकम्पी च अभवत्।
5. एकदा सः पितरम् उपगम्य अवदत्-हे पितः! अहम् एतं कल्पतरूं परोपकाराय आराधयामि।
6. नृपः सचिवानां परामर्शण पुत्रं यौवराज्येऽभिषिक्तवान्।
7. अस्मिन् अनुकूले स्थिते शक्रोऽपि अस्मान् बाधितुं न शक्यते।
8. तस्य गृहोद्याने कुलक्रमागतः एकः कल्पतरुः स्थितः आसीत्।

उत्तर:

1. कञ्चनपुरस्य नगरस्य राजा जीमूतकेतुः आसीत्।
2. तस्य गृहोद्याने कुलक्रमागतः एकः कल्पतरुः स्थितः आसीत्।
3. नृपस्य पुत्रः जीमूतवाहनः महान् दानवीरः सर्वभूतानुकम्पी च अभवत्।
4. नृपः सचिवानां परामर्शण पुत्रं यौवराज्येऽभिषिक्तवान्।
5. एकदा तस्य नृपस्य मन्त्रिणः कथितवन्तः।
6. हे युवराज! अयं कामदः कल्पतरुः सर्वैः पूज्यः वर्तते।
7. अस्मिन् अनुकूले स्थिते शक्रोऽपि अस्मान् बाधितुं न शक्यते।
8. एकदा सः पितरम् उपगम्य अवदत्-हे पितः! अहम् एतं कल्पतरूं परोपकाराय आराधयामि।

प्रश्न 2.

1. पुत्रः जीमूतवाहनः कल्पतरुम् आराध्य अकथयत्।
2. क्षणेन सः कल्पतरुः दिवम् उत्पत्य भुवि वसूनि अवर्षत्।।
3. हे देव! यथा पृथ्वीम् अदरिद्रां पश्यामि तथा भवान् करोतु इति।
4. त्वया अस्मत् पूर्वेषाम् अभीष्टाः कामाः पूरिताः तत् मम अपि एका कामना पूरय।
5. तरु: जीमूतवाहनम् अवदत्-” त्वया त्यक्तः अहं गच्छामि इति”।
6. जीमूतवाहनस्य यशः सर्वत्र प्रथितम्।
7. तस्य पुत्रः जीमूतवाहनः अतीव महान् दानवीरः सर्वभूतानुकम्पी च आसीत्।
8. हिमालये कञ्चनपुर नगरस्य राजा जीमूतकेतुः विद्याधरपतिः आसीत्।

उत्तर:

1. हिमालये कञ्चनपुर नगरस्य राजा जीमूतकेतुः विद्याधरपतिः आसीत्।
2. तस्य पुत्रः जीमूतवाहनः अतीव महान् दानवीरः सर्वभूतानुकम्पी च आसीत्।
3. पुत्रः जीमूतवाहनः कल्पतरुम् आराध्य अकथयत्।
4. हे देव! यथा पृथ्वीम् अदरिद्रां पश्यामि तथा भवान् करोतु इति।
5. त्वया अस्मत् पूर्वेषाम् अभीष्टाः कामाः पूरिताः तत् मम अपि एका कामना पूरय।
6. तरु: जीमूतवाहनम् अवदत्-“त्वया त्यक्तः अहं गच्छामि इति”।
7. क्षणेन सः कल्पतरुः दिवम् उत्पत्य भुवि वसूनि अवर्षत्।
8. जीमूतवाहनस्य यशः सर्वत्र प्रथितम्।

प्रश्न 3.
निम्न ‘क’ वर्गीय पदानाम् ‘ख’ वर्गीय पदेषु पर्यायमेलनम् –

‘क’ वर्ग: – ‘ख’ वर्ग:

1. सानोः – प्रसिद्धम्
2. प्रथितम् – याचितः
3. वसूनि – समीपम्
4. अर्थितः – इन्द्रः
5. अन्तिकम् – अनुमतः
6. शक्रः – धनानि
7. यौवराज्ये – शिखरस्य
8. अभ्यनुज्ञातः – युवराजपदे

उत्तर:

1.  – शिखरस्य
2.  – प्रसिद्धम्
3. – धनानि
4.  – याचितः
5.  – समीपम्
6. – इन्द्रः
7.  – युवराजपदे
8.  – अनुमतः

प्रश्न 4.
‘क’ स्तम्भे विशेषणानि ‘ख’ स्तम्भे विशेष्याणि दत्तानि। तानि समुचित योजयत –

‘क’ स्तम्भ – ‘ख’ स्तम्भ

1. अभीष्टाः – पृथ्वीम्
2. अदरिद्राम् – कामम्
3. एकम् – राजा
4. प्रसन्नः – सः
5. पूज्यः – कल्पतरु:
6. सर्वकामदः – कामाः
7. वादिनि – तरोः
8. तस्मात् – जीमूतवाहने

उत्तर:

1.  – कामाः
2.  – पृथ्वीम्
3. – कामम्
4.  – राजा
5.  – सः
6.  – कल्पतरुः
7.  – जीमूतवाहने
8.  – तरोः

प्रश्न 5.

निम्न ‘क’ वर्गीय पदानां ‘ख’ वर्गीय पदेषु विपर्ययचयनं कुरुत –

‘क’ पदानि – ‘ख’ विपर्ययाः

(क) अधः – अपूज्य:
(ख) तिरस्कृत्य – प्रतिकुले
(ग) राजा – बहिः
(घ) अकामाः – दुर्गम्य
(ङ) अनश्वरः – प्रजा
(च) प्रसन्नः – अपयशः
(छ) दानवीरः – पतित्वा
(ज) अदरिद्राम् – उपरि
(झ) उपगम्य – दरिद्राम्
(ञ) अनुकूले – मातरम्
(ट) समुत्पत्य – कामा:
(ठ) पितरम् – आराध्य
(ड) अन्तः – नश्वरः
(ढ) यशः – दुःखी
(ण) पूज्य – कृपणः
उत्तर:
(क) – उपरि
(ख) – आराध्य
(ग) – प्रजा
(घ) – कामाः
(ङ) – नश्वरः
(च) – दुःखी
(छ) – कृपणः
(ज) – दरिद्राम्
(झ) – दुर्गम्य
(ञ) – प्रतिकुले
(ट) – पतित्वा
(ठ) – मातरम्
(ड) – बहिः
(ङ) – अपयशः
(ण) – अपूज्यः

We have given detailed NCERT Solutions for Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 3 गोदोहनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 9 Solutions Chapter 3 गोदोहनम्

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 3 गोदोहनम् Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत –

(क) मल्लिका पूजार्थं सखीभिः सह कुत्र गच्छति स्म?
(ख) उमायाः पितामहेन कति सेटकमितं दुग्धम् अपेक्ष्यते स्म?
(ग) कुम्भकारः घटान् किमर्थ रचयति?
(घ) कानि चन्दनस्य जिह्वालोलुपतां वर्धन्ते स्म?
(ङ) नन्दिन्याः पादप्रहारैः कः रक्तरञ्जितः अभवत्?
उत्तर:
(क) काशीविश्वनाथमन्दिरम्
(ख) त्रिशत/त्रिशतम्
(ग) जीविकाहेतोः
(घ) मोदकानि
(छ) चन्दनः

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरं लिखत –

(क) मल्लिका चन्दनश्च मासपर्यन्तं धेनोः कथम् अकुरुताम्?
(ख) कालः कस्य रसं पिबति?
(ग) घटमूल्यार्थं यदा मल्लिका स्वाभूषणं दातुं प्रयतते तदा कुम्भकारः किं वदति?
(घ) मल्लिकया किं दृष्ट्वा धेनो: ताडनस्य वास्तविक कारणं ज्ञातम्?
(ङ) मासपर्यन्तं धेनोः अदोहनस्य किं कारणमासीत्?
उत्तर:
(क) मल्लिका चन्दनश्च मासपर्यन्तं धेनु घासादिकं गडादिकं च भोजयतः। कदाचित् विषाणयोः तैलं लेपयतः तिलक धारयतः रात्रौ नीराजनेनापि तोषयतः।
(ख) कालः क्षिप्रमक्रियमाणस्य आदानस्य प्रदानस्य कर्तव्यस्य च कर्मणः रसं पिबति।
(ग) पुत्रिके। नाह पापकर्म करोमि। कथमपि नेच्छामि त्वाम् आभूषणविहीनां कर्तुम्। नयतु यथाभिलषितान् घटान्। दुग्धं विक्रीय एव घटमूल्यम् ददातु।
(घ) मल्लिकया दुग्धहीनताम् दृष्ट्वा धेनोः ताडनस्य वास्तविकं कारणं ज्ञातम्।
(ङ) मासपर्यन्तं धेनोः अदोहनस्य ग्रामप्रमुखस्य गृहे त्रिशत सेटकमितं दुग्धप्रदानस्य लोभः कारणमासीत्।

प्रश्न 3.
रेखाङ्कितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत –

(क) मल्लिका सखीभिः सह धर्मयात्रायै गच्छति स्म।
(ख) चन्दनः दुग्धदोहनं कृत्वा एव स्वप्रातराशस्य प्रबन्धम् अकरोत्।
(ग) मोदकानि पूजानिमित्तानि रचितानि आसन्।
(घ) मल्लिका स्वपतिं चतुरतमं मन्यते।
(ङ) नन्दिनी पादाभ्यां ताडयित्वा चन्दनं रक्तरञ्जितं करोति।
उत्तर:
(क) मल्लिका काभिः सह धर्मयात्रायै गच्छति स्म?
(ख) चन्दनः दुग्धदोहनं कृत्वा एव कस्य प्रबन्धम् अकरोत्?
(ग) कानि पूजानिमित्तानि रचितानि आसन्? ।
(घ) मल्लिका स्वपति कीदृशम् मन्यते?
(ङ) का पादाभ्यां ताडयित्वा चन्दनं रक्तरञ्जितं करोति?

प्रश्न 4.
मञ्जूषायाः सहायतया भावार्थे रिक्तस्थानानि पूरयत –

गृहव्यवस्थायै, उत्पादयेत्, समर्थकः, धर्मयात्रायाः, मङ्गलकामनाम्, कल्याणकारिणः।

यदा चन्दनः स्वपल्या काशीविश्वनाथं प्रति ……….. विषये जानाति तदा सः क्रोधितः न भवति यत तस्याः पत्नी तं ……….. कथयित्वा सखीभिः सह भ्रमणाय गच्छति अपि तु तस्याः यात्रायाः कृते …………. कुर्वन् कथयति यत् तव मार्गाः शिवाः अर्थात् ……….. भवन्तु। मार्गे काचिदपि बाधाः तव कृते समस्यां न ……….. । एतेन सिध्यति यत् चन्दनः नारीस्वतन्त्रतायाः ………… आसीत्।
उत्तर:
क्रमश:- धर्मयात्रायाः
गृहव्यवस्थाये
मङ्गलकामनाम्
कल्याणकारिणः
उत्पादयेत्
समर्थकः।

प्रश्न 5.
घटनाक्रमानुसारं लिखत –

(क) सा सखीभिः सह तीर्थयात्रायै काशीविश्वनाथमन्दिरं प्रति गच्छति।
(ख) उभौ नन्दिन्याः सर्वविधपरिचर्या कुरुतः।
(ग) उमा मासान्ते उत्सवार्थं दुग्धस्य आवश्यकताविषये चन्दनं सूचयति।
(घ) मल्लिका पूजार्थ मोदकानि रचयति।
(ङ) उत्सवदिने यदा दोग्धुं प्रयत्नं करोति तदा नन्दिनी पादेन प्रहरति।
(च) कार्याणि समये करणीयानि इति चन्दनः नन्दिन्याः पादप्रहारेण अवगच्छति।
(छ) चन्दनः उत्सवसमये अधिकं प्राप्तुं मासपर्यन्तं दोहनं न करोति।
(ज) चन्दनस्य पत्नी तीर्थयात्रा समाप्य गृहं प्रत्यागच्छति।
उत्तर:
(क) मल्लिका पूजार्थं मोदकानि रचयति।
(ख) सा सखीभिः सह तीर्थयात्रायै काशीविश्वनाथमन्दिर प्रति गच्छति।
(ग) उमा मासान्ते उत्सवार्थं दुग्धस्य आवश्यकताविषये चन्दनं सूचयति।
(घ) चन्दनः उत्सवसमये अधिक प्राप्तुं मासपर्यन्तं दोहन न करोति।
(ङ) चन्दनस्य पत्नी तीर्थयात्रा समाप्य गृह प्रत्यागच्छति।
(च) उभौ नन्दिन्याः सर्वविधपरिचर्या कुरुतः।
(छ) उत्सवदिने यदा दोग्धुं प्रयत्नं करोति तदा नन्दिनी पादेन प्रहरति।
(ज) कार्याणि समये करणीयानि इति चन्दनः नन्दिन्याः पादप्रहारेण अवगच्छति।

प्रश्न 6.
अधोलिखितानि वाक्यानि कः के प्रति कथयति इति प्रदत्तस्थाने लिखत –

उदाहरणम् – कः/का – कं/काम् स्वामिन् ।
प्रत्यागता अहम्। – आस्वादय प्रसादम्। – मल्लिका – चन्दनं प्रति

(क) धन्यवाद मातुल! याम्यधुना।
(ख) त्रिशतसेटकमितं दुग्धम्। शोभनम्। व्यवस्था भविष्यति।
(ग) मूल्यं तु दुग्धं विक्रीयैव दातुं शक्यते।
(घ) पुत्रिके! नाहं पापकर्म करोमि।
(ङ) देवि! मयापि ज्ञातं यदस्माभिः सर्वथानुचितं कृतम्।
उत्तर:
(क) उमा, चन्दनं प्रति
(ख) चन्दनः, उमा प्रति
(ग) चन्दनः, देवेशं प्रति
(घ) देवेशः, मल्लिका प्रति
(ङ) चन्दनः, मल्लिका प्रति।

प्रश्न 7.
पाठस्य आधारेण प्रदत्तपदानां सन्धि/सन्धिच्छेदं वा कुरुत –

(क) शिवास्ते – ………….. + …………….
(ख) मनोहरः – ………….. + …………….
(ग) सप्ताहान्ते – ………….. + …………….
(घ) नेच्छामि – ………….. + …………….
(ङ) अत्युत्तमः – ………….. + …………….
उत्तर:
(क) शिवाः + ते
(ख) मनः + हरः
(ग) सप्ताह + अन्ते
(घ) न + इच्छामि
(ङ) अति + उत्तमः

प्रश्न 7.
(अ) पाठाधारेण अधोलिखितपदानां प्रकृति-प्रत्ययं च संयोज्य/विभज्य वा लिखत –

(क) करणीयम् – …………. + …………….
(ख) वि + क्री + ल्यप् – ……………………
(ग) पठितम् – …………. + …………….
(घ) ताडय् + क्त्वा – ……………….
(ङ) दोग्धुम् – …………. + …………….
उत्तर:
(क) कृ + अनीयर्
(ख) विक्रीय
(ग) पठ् + क्त
(घ) ताडयित्वा
(छ) दुह + तुमुन्

Class 9 Sanskrit Shemushi Chapter 3 गोदोहनम् Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्तम् कार्यम्

प्रश्न 1.
निम्नलिखितं संवादं पठित्वा तदाधारितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत –

1. (प्रथमं दृश्यम्)
(मल्लिका मोदकानि रचयन्ती मन्दस्वरेण शिवस्तुतिं करोति)
(ततः प्रविशति मोदकगन्धम् अनुभवन् प्रसन्नमना चन्दनः।)
चन्दनः – अहा! सुगन्धस्तु मनोहरः (विलोक्य ) अये मोदकानि रच्यन्ते? (प्रसन्नः भूत्वा) आस्वादयामि तावत्। (मोदकं गृहीतुमिच्छति)
मल्लिका – (सक्रोधम् ) विरम। विरम। मा स्पृश! एतानि मोदकानि।
चन्दनः – किमर्थं क्रुध्यसि! तव हस्तनिर्मितानि मोदकानि दृष्ट्वा अहं जिह्वालोलुपता नियन्त्रयितुम् अक्षमः अस्मि, किं न जानासि त्वमिदम्?
मल्लिका – सम्यग् जानामि नाथ! परम् एतानि मोदकानि पूजानिमित्लानि सन्ति।
चन्दनः – तर्हि, शीघ्रमेव पूजनं सम्पादय। प्रसादं च देहि।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. ततः कीदृशः चन्दनः प्रविशति?
2. मल्लिका कानि अरचय?
3. मल्लिका मन्दस्वरेण किं करोति स्म?

उत्तर:

1. प्रसन्नमना
2. मोदकानि
3. शिवस्तुति

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. चन्दनः कानि दृष्ट्वा स्वजिह्वालोलुपतां नियन्त्रयितुम् अक्षमः आसीत्?
2. एतानि मोदकानि कस्याः निमित्तानि सन्ति?

उत्तर:

1. चन्दन: मल्लिकायाः हस्तनिर्मितानि मोदकानि दृष्ट्वा स्वजिह्वालोलुपत्ता नियन्त्रयितुम् अक्षमः आसीत्।
2. एतानि मोदकानि पूजायाः निमित्तानि सन्ति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘हस्तनिर्मितानि मोदकानि’ अनयोः पदयोः विशेषणपदं किम्?
2. ‘कि न जानासि त्वमिदम्’ अत्र वाक्ये क्रियापदं किमस्ति?
3. संवादे ‘दृष्ट्वा’ इत्यस्य पदस्य कः पर्यायः प्रयुक्तोऽस्ति?
4. ‘अये मोदकानि रच्यन्ते’ आस्मिन वाक्ये कर्तृपदं किम्?

उत्तर:

1. हस्तनिर्मितानि
2. जानासि
3. विलोक्य
4. मोदकानि

2. मल्लिका – भो! अत्र पूजनं न भविष्यति। अहं स्वसखिभिः सह श्वः प्रातः काशीविश्वनाथमन्दिरं प्रति गमिष्या. मि, तत्र गङ्गास्नानं धर्मयात्राञ्च वयं करिष्यामः।
चन्दनः – सखिभिः सह! न मया सह! (विषावं नाटयति)
मल्लिका – आम्। चम्पा, गौरी, माया, मोहिनी, कपिलायाः सर्वाः गच्छन्ति। अतः, मया सह तवागमनस्य औचित्यं नास्ति। वयं सप्ताहान्ते प्रत्यागमिष्यामः। तावत्, गृह व्यवस्था, धेनोः दुग्धदोहनव्यवस्थाञ्च परिपालय।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवल प्रश्नद्वयमेव)

1. मल्लिका काभिः सह धर्मयात्रां गच्छति?
2. मल्लिकाया: अनुपस्थितौ गृहव्यवस्था क: परिपालयिष्यति?
3. सा स्वसखिभिः सह कुत्र गमिष्यति?

उत्तर:

1. स्वसखिभिः
2. चन्दनः
3. काशीविश्वनाथमन्दिरम।

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. मल्लिकया सह काशीविश्वनाथमन्दिर प्रति काः गच्छन्ति?
2. मल्लिका सखिभिः सह तत्र किं करिष्यति?

उत्तर:

1. मल्लिकथा सह काशीविश्वनाथमन्दिरं प्रति चम्पा, गौरी, माया, मोहिनी, कपिलायाः सर्वाः गच्छन्ति।
2. मल्लिका सखिभिः सह तत्र गङ्गास्नानं धर्मयात्राज्य करिष्यति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. संवादे ‘गमिष्यामि’ क्रियापदस्य कर्तृपदं कि वर्तते?
2. संवाद ‘पूजा’ पदस्य कः पर्यायः आगतः?
3. अत्र संवादे ‘प्रसन्नताम्’ इत्यस्य पदस्य कः विपर्ययः आगतः?
4. ‘एषा व्यवस्था भवद्भिः करणीया।’ अत्र भवद्भिः इति कर्तृपदस्य कियापदं किमस्ति?

उत्तर:

1. अहम्
2. पूजनम्
3. विषादम्
4. करणीया

3. चन्दनः – अस्तु। गच्छ। सखिभिः सह धर्मयात्रया आनन्दिता च भव। अहं सर्वमपि परिपालयिष्यामि। शिवास्ते सन्तु पन्थानः।
चन्दनः – मल्लिका तु धर्मयात्रायै गता। अस्तु। दुग्धदोहनं कृत्वा ततः स्वप्रातराशस्य प्रबन्ध करिष्यामि। (स्त्रीवेषं धृत्वा, दुग्धपात्रहस्त: नन्दिन्याः समीपं गच्छति)
उमा – मातुलानि! मातुलानि!
चन्दनः – उमे! अहं तु मातुलः। तव मातुलनी तु गङ्गास्नानार्थ काशीं गता अस्ति। कथय! कि ते प्रियं करवाणि?
उमा – मातुल! पितामहः कथयति, मासानन्तरम् अस्मत् गृहे महोत्सवः भविष्यति। तत्र त्रिशत-सेटकमितं दुग्धम् अपेक्षते। एषा व्यवस्था भवद्भिः करणीया।
चन्दनः – (प्रसन्नमनसा) त्रिशत-सेटककपरिमितं दुग्धम्! शोभनम्। दुग्धव्यवस्था भविष्यति एव इति पितामह प्रति त्वया वक्तव्यम्।
उमा – धन्यवादः मातुल! याम्यधुना। (सा निर्गता)

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. कीदृशः चन्दनः नन्दिन्याः समीपं गच्छति?
2. तत्र कति मात्र दुग्धम् अपेक्षते?
3. कः सर्वमपि परिपालयिष्यति?

उत्तर:

1. दुग्धपात्रहस्तः
2. त्रिशत-सेटकमितम्
3. चन्दनः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवल प्रश्नमेकमेव)

1. मासान्तरम् उमायाः गृहे कः भविष्यति?
2. धर्मयात्राय का गता?

उत्तर:

1. मासानन्तम् अस्यत् गृहे महोत्सवः भविष्यति।
2. मल्लिका तु धर्मयात्रायै गता।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. संवादे ‘त्वया’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
2. “शिवास्ते सन्तु पन्थानः’ अत्र विशेषणपदं किमस्ति?
3. संवादे ‘मार्गा;’ इत्यस्य पदस्य कः पर्यायः आगतः?
4. नाट्यांशे ‘दूरम्’ इत्यस्य पदस्य कः विपर्ययः लिखितः?

उत्तर:

1. वक्तव्यम्
2. शिवाः
3. पन्थान:
4. समीपम्

4. चन्दनः – (प्रसन्नो भूत्वा, अङ्गलिषु गणयन्) अहो! सेटक-त्रिशतकानि पयांसि! अनेन तु बहुधनं लपये। (नन्दिनीं दृष्ट्वा ) भो नन्दिनि! तव कृपया तु अहं धनिकः भविष्यामि। (प्रसन्नः सः धेनोः बहुसेवा करोति)
चन्दनः – (चिन्तयति) मासान्ते एव दुग्धस्य आवश्यकता भवति। यदि प्रतिदिन दोहन करोमि तर्हि दुग्धं सुरक्षित ङ्केत तिष्ठाि इवाना कि फरशाणा? अवतु नाम मासान्ते सम्पूर्णतया पधवोहम करोमि। (एवं क्रमेण सप्तदिनानि व्यतीतानि। सप्ताहान्ते मल्लिका प्रत्यागच्छति)
मल्लिका – (प्रविश्य) स्वामिन्! प्रत्यागता अहम्। आस्वादय प्रसादम्।(चन्दन: मोदकानि खादति वदति च)
चन्दनः – मल्लिके! तव यात्रा तु सम्यक सफला जाता? काशीविश्वनाथस्य कपया प्रियं निवेदयामि।
मल्लिका – (सा चर्यम्) एवम्। धर्मयात्रातिरिक्तं प्रियतरं किम्?

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. मासान्त कस्य आवश्यकता भवति?
2. एवं क्रमेण कानि व्यतीतानि?
3. चन्दनः कस्याः बहुसेवां करोति?

उत्तर:

1. दुग्धस्य
2. सप्तदिनानि
3. धेनोः।

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. कस्याः कृपया तु चन्दनः धनिको भविष्यति?
2. दुग्धं कदां सुरक्षित न भविष्यति?

उत्तर:

1. नन्दिन्याः कृपया तु चन्दनः धनिको भविष्यति।
2. यदा सः प्रतिदिनं दुग्धदोहनं करिष्यतिर्तदा दुग्धं सुरक्षितं न भविष्यति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘तव कृपया तु अहं धनिकः भविष्यामि।’ अत्र विशेषणपदं किम्?
2. ‘प्रसन्नः सन् सः धेनोः बहुसेवां करोति’। अत्र वाक्ये कर्तृपदं किम् अस्ति?
3. संवादे ‘गोः’ इति पदस्य कः पर्यायः आगतः?
4. “निस्सृत्य’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम् आगतम् अस्ति?

उत्तर:

1. धनिकः
2. सः
3. धेनोः
4. प्रविश्य

5. चन्दनः – ग्रामप्रमुखस्य गृहे महोत्सवः मासान्ते भविष्यति। तत्र त्रिशत-सेटकमित दुग्धम् अस्माभिः दातव्यम् अस्तिा
मल्लिका – किन्तु एतावन्मानं दुग्धं कुतः प्राफ्यामः।
चन्दनः – विचारय मल्लिके! प्रतिदिनं दोहनं कृत्वा दुग्धं स्थापयामः चेत् तत् सुरक्षितं न तिष्ठति। अत एव दुग्धदोहनं न क्रियते। उत्सवदिने एव समग्रं दुग्धं धोक्ष्यावः।
मल्लिका – स्वामिन्! त्वं तु चतुरतमः। अत्युत्तमः विचारः। अधुना दुग्धदोहनं विहाय केवलं नन्दिन्याः सेवाम् एव करिष्याव:। अनेन अधिकाधिकं दुग्धं मासान्ते प्राप्स्यावः।। (द्वावेव धेनोः सेवायां निरतौ भवतः। अस्मिन् क्रमे घासादिकं गुडादिकं च भोजयतः। कदाचित् विषाणयोः तैलं लेपयतः तिलकं धारयतः, रात्रौ नीराजनेनापि तोषयतः)
चन्दनः – मल्लिके! आगच्छ। कुम्भकारं प्रति चलावः। दुग्धार्थ पात्रप्रबन्धोऽपि करणीयः। (द्वावेव निर्गतौ)

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. ग्रामप्रमखस्य गृहे महोत्सवः कदा भविष्यति?
2. मल्लिकायाः दृष्टौ चन्दनस्य विचारः कीदृशः अस्ति?
3. द्वावेव कस्याः सेवायां निरतौ भवतः?

उत्तर:

1. मासान्ते
2. अत्युत्तमः
3. धेनोः।

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. अधुना तौ दुग्धदोहनं विहाय किं करिष्यतः?
2. तौ धेनोः सेवायां किम् भोजयतः?

उत्तर:

1. अधुना तौ दुग्धदोहनं विहाय केवलं नन्दिन्याः सेवाम् एव करिष्यतः।
2. तौ धेनोः सेवायां घासादिकं गुडादिकं च भोजयतः।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. संवादे ‘भवतः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
2. ‘त्वं तु चतुरतमः’ अत्र विशेष्यपदं किमस्ति?
3. अत्र संवादे ‘कदाचित्’ इत्यस्य पदस्य कः विपर्ययः आगतः?
4. ‘दिवसे’ इति पदस्य विपर्ययपदं किं आगतम्?

उत्तर:

1. द्वौ
2. त्वम्
3. प्रतिदिनम्
4. रात्रौ

6. चन्दनः – नमस्करोमि तात! पञ्चदश घटान् इच्छामि। किं दास्यसि?
देवेश – कथं न? विक्रयणाय एव एते। गृहाण घटान्। पञ्चशतोत्तर-रूप्यकाणि च देहि।
चन्दनः – साधु। परं मूल्य तु दुग्धं विक्रीय एव वातुं शक्यते।
देवेशः – क्षम्यतां पुत्र! मूल्यं विना तु एकमपि घटं न दास्यामि।
मल्लिका – (स्वाभूषणं दातुमिच्छति ) तात! यदि अधुनैव मूल्यम् आवश्यक तहि, गृहाण एतत् आभूषणम्।
देवेशः – पुत्रिके! नाहं पापकर्म करोमि। कथमपि नेच्छामि त्वाम् आभूषणविहीनां कर्तुम्। नयतु यथाभिलषितान् घटान्। दुग्धं विक्रीय एव घटमूल्यम् ददातु।
उभौ – धन्योऽसि तात! धन्योऽसि।

(i) एकपवेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. का स्वाभूषणं दातुम् इच्छति?
2. चन्दनः कति घटान् इच्छति?
3. ‘नाहं पापकर्म करोमि’ इति कः कथयति?

उत्तर:

1. मल्लिका
2. पञ्चदश
3. देवेशः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. देवेशः मल्लिकां किं वदति?
2. घटान् मूल्यं किं आसीत्?

उत्तर:

1. देवेश मल्लिका वदति-‘पुत्रिके! नाहं पापकर्म करोमि। कथमपि नेच्छामि त्वाम् आभूषणविहीनां कर्तुम्। नयतु यथाभिलषितान् घटान्। दुग्धं विक्रीय एव घटमूल्यम् ददातु।
2. पञ्चशतोत्तर रुप्यकाणि घटान् मूल्यम् आसीत्।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘नयतु यथाभिलषितान् घटान्’। अत्र विशेषणं किम्?
2. ‘दुग्धं विक्रीय एव घट मूल्यं ददातु।’ अत्र क्रियापदं किम्?
3. नाटयांशे ‘कुम्भान्’ इति पदस्य कः पर्यायः अत्र लिखितः?
4. ‘करोमि’ इति क्रिया पदस्य कर्तृपदं किम्?

उत्तर:

1. यथाभिलषितान्
2. ददातु
3. घटान्।
4. अहम्।

7. (मासानन्तरं सन्ध्याकालः। एकत्र रिक्ता: नूतनघटाः सन्ति। दुग्धक्रेतारः अन्ये च ग्रामवासिनः अपरत्र आसीनाः)
चन्दनः – (धेनुं प्रणम्य, मङ्गलाचरणं विधाय, मल्लिकाम् आह्वयति) मल्लिके! सत्वरम् आगच्छ।
मल्लिका – आयामि नाथ! दोहनम् आरभस्व तावत्।
चन्दनः – (यदा धेनोः समीपं गत्वा दोग्धुम् इच्छति, तदा धेनुः पृष्ठपादेन प्रहरति। चन्दन व पात्रेण सह पतति ) नन्दिनि! दुग्धं देहि। किं जातं ते? (पुनः प्रयासं करोति) (नन्दिनी च पुनः पुनः पावप्रहारेण ताडयित्वा चन्दनं रक्तरञ्जितं करोति) हा! हतोऽस्मि। (चीत्कार कुर्वन् पतति) (सर्वे आ अर्येण चन्दनम् अन्योन्यं च पश्यन्ति)

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. एकत्र रिक्ताः के सन्ति?
2. नन्दिनी केन ताडयित्वा चन्दनं रक्तरञ्जितं करोति?
3. मासानन्तरं कीदृशः कालः अस्ति?

उत्तर:

1. नूतनघटाः
2. पादप्रहारेण
3. सन्ध्याकाल:

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. धेनुः कदा चन्दनं पृष्ठपादेन प्रहरति?
2. चन्दनः काम् आह्वयति?

उत्तर:

1. यदा चन्दनः धेनोः समीपं गत्वा दोग्धुम् इच्छति, तदा धेनुः चन्दनं पृष्ठपादेन प्रहरति।
2. चन्दन: मल्लिकाम् आह्वयति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. संवादे ‘निकटम्’ इति पदस्य कः पर्यायः लिखितः?
2. ‘नाथ! दोहनम् आरभस्व तावत्।’ अत्र क्रियापद किम्?
3. ‘नन्दिनी च पुनः पुनः ……… रक्तरञ्जितं करोति’ अत्र कर्तृपदं किमस्ति?
4. ‘प्रहरति’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?

उत्तर:

1. समीपम्
2. आरभस्व
3. नन्दिनी
4. धेनुः।

8. मल्लिका – चीत्कार श्रुत्वा, झटिति प्रविश्य) नाथ! किं जातम्? कथं त्वं रक्तरञ्जितः?
चन्दनः – धेनुः दोग्धुम् अनुमतिम् एव न ददाति। दोहनप्रक्रियाम् आरभमाणम् एव ताडयति माम्। (मल्लिका धेनु स्नेहेन वात्सल्येन च आकार्य दोग्धं प्रयतते। किन्तु, धेनुः दुग्धहीना एव इति
अवगच्छति।)
मल्लिका – (चन्दन प्रति) नाथ! अत्यनुचितं कृतम् आवाभ्याम् यत्, मासपर्यन्त धेनोः दोहनं कृतम्। सा पीडम् अनुभवति। अत एव ताडयति।
चन्दनः – देवि! मयापि ज्ञात यत्, अस्माभिः सर्वथा अनुचितमेव कृतं यत्, पूर्णमासपर्यन्त दोहन न कृतम्। अत एव, दुग्धं शुष्कं जातम्। सत्यमेव उक्तम् कार्यमद्यतनीयं यत् तदद्यैव विधीयताम्। विपरीते गतिर्यस्य स कष्टं लभते ध्रुवम्।।
मल्लिका – आम् भर्तः! सत्यमेव। मयापि पठितं यत् सुविचार्य विधातव्यं कार्य कल्याणकाविणा। यः करोत्यविचार्यैतत् स विषीदति मानवः॥
किन्तु प्रत्यक्षतया अद्य एव अनुभूतम् एतत्।
सर्वे – दिनस्य कार्य तस्मिन्नेव दिने कर्तव्यम्। यः एवं न करोति सः कष्ट लभते ध्रुवम्।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. धेनुः किमर्थम् अनुमतिम् एव न ददाति?
2. दिनस्य कार्य कदा (कस्मिन्नेव दिने) कर्तव्यम्?
3. अस्माभिः कीदृशं कार्य कृतम्?

उत्तर:

1. दोग्धुम्
2. तस्मिन्नेव
3. अनुचितम्।

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. धेनु: चन्दनं कदा एवं ताडयति?
2. धेनोः दुग्धम् कीदृशम् जातम्?

उत्तर:

1. यदा चन्दनः दोहनप्रक्रियाम आरभति तदा धेनः चन्दनम् एव ताडयति।
2. धेनोः दुग्धम् शुष्कं जातम्।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘कष्टम्’ इत्यस्य पदस्य कः पर्यायः अत्र संवादे लिखितः?
2. ‘मयापि पठितं यत्। अत्र कर्तृपदं किमस्ति?
3. संवादे ‘उचितम्’ इत्यस्य पदस्य कः विपर्ययः आगतः?
4. ‘शीघ्रम्’ इत्यर्थे संवादे कि पदं प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. पीडाम
2. मया
3. अनुचितम्
4. झटिति

प्रश्न 2.
निम्नश्लोकानि पठित्वा तदाधारितान् प्रश्नान् उत्तरत

1. ज्ञात्वाऽपि जीविकाहेतोः रचयामि घटानहम्।
जीवनं भङ्गुरं सर्वं यथैष मृत्तिकाघटः॥

(i) एकपवेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. कुम्भकारः कान् रचयति?
2. सर्व जीवन कीदृशम् अस्ति?
3. जीवनं भङ्गरं कीदृशः इव?

उत्तर:

1. घटान्
2. भङ्गुरम्
3. मृत्तिकाघटः

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. कुम्भकारः कथं घटान् रचयति?
2. मृत्तिका घटस्य जीवन कीदृशम् अस्ति?

उत्तर:

1. कुम्भकारः जीविकाहेतोः सर्व जीवनं भङ्गुरम् इति ज्ञात्वा अपि घटान् रचयति।
2. मृत्तिकाघटस्य जीवनम् भङ्गुरम् अस्ति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. श्लोके ‘रचयामि’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
2. ‘जीवनं भगुरं सर्वम्’ अत्र विशेष्यः कः?
3. अत्र श्लोके “विज्ञाय’ इति पदस्य कः पर्यायः आगतः?
4. ‘नश्वरम्’ इत्यर्थे किं पदं प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. अहम्
2. जीवनम्
3. ज्ञात्वा
4. भङ्गुरम्

2. कार्यमद्यतनीयं यत् तदद्यैव विधीयताम्।
विपरीते गतिर्यस्य स कष्ट लभते ध्रुवम्॥

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. कीदृशं कार्यम् अद्यैव विधीयताम्?
2. अद्यतनीयं किम् अद्यैव कर्तव्यम्?
3. यस्य गतिः विपरीते सः किम् लभते?

उत्तर:

1. अद्यतनीयम्
2. कार्यम्
3. कष्टम्।

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. क: ध्रुवं कष्टं लभते?
2. यस्य जनस्य कर्यस्य गतिः विपरीता भवति सः किं लभते?

उत्तर:

1. यस्य गतिः विपरीते अस्ति (भवति) सः ध्रुवं कष्टं लभते।
2. यस्य जनस्य कार्यस्य गतिः विपरीता भवति स: ध्रुवं कष्ट लभते।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘कार्यम् अद्यतनीयम्’ अनयोः पदयोः विशेषणपदं किम्?
2. ‘स कष्टं लभते ध्रुवम्’। अत्र क्रियापदं किम्?
3. श्लोके ‘लभते’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किमस्ति?
4. “प्राप्यते’ इतिपदस्य पर्यायपदं किम्?

उत्तर:

1. अद्यतनीयम्
2. लभते
3. सः
4. लभते।

3. सुविचार्य विधातव्यं कार्य कल्याणकाङ्गिणा।
यः करोत्यविचार्यैतत् स विषीदति मानवः।।

(i) एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. कः विषीदति?
2. कार्यम् कदा कर्तव्यम्?
3. सुविचार्य किं कर्त्तव्यम्?

उत्तर:

1. मानव:
2. सुविचार्य
3. कार्यम्।

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. कः मानवः विषीदति?
2. कल्याणकाक्षिणा मानवेन कथं कार्य कर्त्तव्यम्?

उत्तर:

1. यः मानवः अविचार्य कार्य करोति स: मानवः विषीदति।
2. कल्याणकाक्षिणा मानवेन सुविचार्य एवं कार्य कर्त्तव्यम्।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. श्लोके ‘विधातव्यम्’ इति क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
2. ‘स विषीदति मानवः’। अत्र क्रियापदं किम् वर्तते?
3. श्लोके ‘अविचार्य’ इति पदस्य क: विपर्ययः लिखित:?
4. ‘कर्तव्यम्’ इत्यर्थ कि पदं प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. कल्याणकाक्षिणा
2. विषीदति
3. सुविचार्य
4. विधातव्यम्

4. आदानस्य प्रदानस्य कर्तव्यस्य च कर्मणः।
क्षिप्रमक्रियमाणस्य कालः पिबति तद्रसम्॥

(i) एकपवेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. क: रसं पिबति?
2. कदा अक्रियमाणस्य रसं कालः पिबति?
3. कालः कस्य रसं पिबति?

उत्तर:

1. कालः
2. क्षिप्रम्
3. क्षिप्रमक्रियमाणस्य।

(ii) पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नएकमेव)

1. कौदृशस्य कर्तव्यस्य रसं काल: पिबति?
2. काल: किं पिबति?

उत्तर:

1. क्षिप्रमक्रियमाणस्य आदानस्य, प्रदानस्य कर्तव्यस्य च कर्मणः रसं काल: पियति।
2. कालः आदानस्य प्रदानस्य कर्त्तव्यस्य च कर्मणः क्षिप्रमक्रियमाणस्य रस पिबति।

(iii) भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. श्लोके ‘आदानस्य’ इति पदस्य कः विपर्ययः लिखितः?
2. श्लोके ‘पिबति’ इति क्रियायाः कर्तृपदं किम्?
3. अत्र ‘शीघ्रम्’ इति पदस्य कः पर्यायः आगतः?
4. श्लोके ‘कर्मणः’ इत्यस्य पदस्य किं विशेषणं प्रयुक्तम्?

उत्तर:

1. प्रदानस्य
2. कालः
3. क्षिप्रम्
4. कर्तव्यस्य

प्रश्न 3.
रेखाङ्कित आधृत्य प्रश्ननिर्माणम् कुरुत –

प्रश्न 1.
मल्लिका मोदकानि रचयन्ति मन्दस्वरेण शिवस्तुतिं करोति।
(क) कः
(ख) किम्
(ग) कम्
(घ) का
उत्तर:
मल्लिका मोदकानि रचयन्ति मन्दस्वरेण (ख) किम् करोति?

प्रश्न 2.
मोदकगन्धम् अनुभषन् चन्दनः प्रसन्नमनाः प्रविशति।
(क) का
(ख) किम्
(ग) कः
(घ) कथम्
उत्तर:
मोदकगन्धम् अनुभवन् (ग) कः प्रसन्नमनाः प्रविशति?

प्रश्न 3.
हस्तनिर्मितानि मोदकानि दृष्ट्वा चन्दनः जिह्वालोलुपता नियन्त्रयितुम् अक्षमः आसीत्।
(क) किम्
(ख) कानि
(ग) का
(घ) कः
उत्तर:
(ख) कानि दृष्ट्वा चन्दनः जिह्वालोलुपता नियन्त्रयितुम् अक्षमः आसीत्?

प्रश्न 4.
एतानि मोदकानि पूजानिमित्तानि सन्ति।
(क) कथम्
(ख) कानि
(ग) कान्
(घ) किमर्थम्
उत्तर:
एतानि मोदकानि (घ) किमर्थम् सन्ति?

प्रश्न 5.
मल्लिका स्वसखिभिः सह काशीविश्वनाथमन्दिरं गन्तुम् इच्छति।
(क) काभिः
(ख) कैः
(ग) कया
(घ) केन
उत्तर:
मल्लिका (क) काभिः सह काशीविश्वनाथमन्दिरं गन्तुम् इच्छति?

प्रश्न 6.
तया सह. चम्पा, गौरी, माया, मोहिमी, कपिलायाः सर्वाः गच्छन्ति।
(क) के
(ख) का
(ग) कः
(घ) काः
उत्तर:
तया सह (घ) का: गच्छन्ति?

प्रश्न 7.
सखिभिः सह धर्मयात्रया आनन्दिता च भव।
(क) कै
(ख) काभिः
(ग) केन
(घ) कया
उत्तर:
(ख) काभिः सह धर्मयात्रया आनन्दिता च भव?

प्रश्न 8.
मल्लिका तु धर्मयात्रायै गता।
(क) के
(ख) कः
(ग) का
(घ) काः
उत्तर:
(ग) का तु धर्मयात्रायै गता?

प्रश्न 9.
दुग्धदोहनं कृत्वा ततः प्रातराशस्य प्रबन्धं करिष्यामि।
(क) किम्
(ख) कम्
(ग) काम्
(घ) कथम्
उत्तर:
(क) किम् कृत्वा ततः प्रातराशस्य प्रबन्धं करिष्यामि?

प्रश्न 10.
तव मातुलानी तु गङ्गास्नानार्थं काशी गता अस्ति।
(क) का
(ख) का:
(ग) के
(घ) क:
उत्तर:
तव (ग) का तु गङ्गास्नानार्थ काशी गता अस्ति?

प्रश्न 11.
मासानन्तरं गृहे महोत्सवः भविष्यति।
(क) कुत्र
(ख) कति
(घ) किम्
उत्तर:
(ग) कदा गृहे महोत्सवः भविष्यति?

प्रश्न 12.
तत्र त्रिशत-सेटकमितं दुग्धम् अपेक्षते।
(क) का
(ख) कति
(ग) कः
(घ) किम्
उत्तर:
तत्र (ख) कति सेटकमितं दुग्धम् अपेक्षते?

प्रश्न 13.
मासान्ते एव दुग्धस्य आवश्यकता भवति।
(क) कदा
(ख) किम्
(ग) कुत्र
(घ) के
उत्तर:
(क) कदा दुग्धस्य आवश्यकता भवति?

प्रश्न 14.
ग्रामप्रमुखस्य गृहे महोत्सव: मासान्त भविष्यति।
(क) कस्य
(ख) कः
(ग) किम्
(घ) कस्याः
उत्तर:
(क) कस्य गृहे महोत्सव: मासान्ते भविष्यति?

प्रश्न 15.
उत्सवदिने एव समग्रं दुग्धं धोक्ष्यावः।
(क) कस्य
(ख) कस्मिन्
(ग) कदा
(घ) कः
उत्तर:
(ग) कदा एव समग्रं दुग्धं धोक्ष्याव:?

प्रश्न 16.
अधुना दुग्धदोहनम् विहाय केवलं नन्दिन्याः सेवाम एव करिष्यावः।
(क) कः
(ख) काम्
(ग) किम्
(घ) कम्
उत्तर:
अधुना दुग्धदोहनम् विहाय केवलं (ग) किम् एवं करिष्याव:?

प्रश्न 17.
द्वावेव धेनोः सेवायां निरतौ भवतः।
(क) कः
(ख) कस्य
(ग) कस्याः
(घ) कस्मिन्
उत्तर:
द्वावेव (ग) कस्याः धेनोः सेवायां निरतौ भक्तः?

प्रश्न 18.
दुग्धार्थं पात्र प्रबन्धोऽपि करणीयः।
(क) का:
(ख) किम्
(ग) का
(घ) काम्
उत्तर:
दुग्धार्थ (क) का: अपि करणीयः?

प्रश्न 19.
सर्व जीवनं भरं ज्ञात्वा अपि कुम्भकार: घटान् रचयति।
(क) कान्
(ख) काम्
(ग) किम्
(घ) कम्
उत्तर:
सर्व जीवनं भङ्गुरं ज्ञात्वा अपि कुम्भकारः (क) कान् रचयति?

प्रश्न 20.
मूल्यं विना तु एकमपि घटं न दास्यामि।
(क) कः
(ख) कम्
(ग) किम्
(घ) काम्
उत्तर:
मूल्यं विना तु एकमपि (ख) कम् दास्यामि?

प्रश्न 21.
दुग्ध विक्रीय एव घटमूल्यम् ददातु।
(क) कदा
(ख) कथम्
(ग) कम्
(घ) किम्
उत्तर:
(क) कदा एव घटमूल्यम् ददातु?

प्रश्न 22.
यदा धेनोः समीपं गत्वा दोग्धुम् इच्छति, तदा धेनुः पृष्ठपादेन प्रहरति।
(क) कः
(ख) केन
(ग) कथम्
(घ) का
उत्तर:
यदा धेनोः समीपं गत्वा दोग्धुम् इच्छति, तदा धेनुः (ख) केन प्रहरति?

प्रश्न 23.
दोहन प्रक्रियाम् आरभमाणम् एवं धेनुः ताडयति।
(क) किम्
(ख) कम्
(ग) केन
(घ) कदा
उत्तर:
(क) किम् आरभमाणम् एव धेनुः ताडयति?

प्रश्न 24.
दिनस्य कार्य तस्मिन्नेव दिने कर्त्तव्यम्।
(क) किम्
(ख) के
(ग) कथम्
(घ) कदा
उत्तर:
दिनस्य कार्य (घ) कदा कर्त्तव्यम्?

प्रश्न 4.
निम्नलिखितानि श्लोकानि पठित्वा तेषाम् अन्वय-लेखनेन रिक्तस्थानानि सम्पूरयत

1. ज्ञात्वाऽपि जीविकाहेतोः रचयामि घटानहम्।
जीवनं भङ्गुरं सर्वं यथैष मृत्तिकाघटः।।
अन्वयः- अहम् ज्ञात्वा अपि

1. ………… घटान्
2. …………. यथा
3. …………. मृत्तिकाघटः (क्षणभङ्गुरः वर्तते) (तथैव) सर्व
4. …………. (अपि) भगुरम् अस्ति।

मञ्जूषा – जीवन, एषः, जीविकाहेतोः, रचयामि
उत्तर:

1. जीविकाहेतोः
2. रचयामि
3. एषः
4. जीवन।

2. कार्यमद्यतनीयं यत् तदद्यैव विधीयताम्।
विपरीते गतिर्यस्य स कष्ट लभते ध्रुवम्॥
अन्वयः- यत्

1. ………… कायम् (अस्ति) तत्
2. ……….. विधीयताम्। यस्य गतिः
3. ……….. (भवति) सः ध्रुवम्
4. …………… लभते।

मञ्जूषा – विपरीते, अद्यैव, कष्ट, अद्यतनीयं |
उत्तर:

1. अद्यतनीयं
2. अद्यैव
3. विपरीते
4. कष्टं।

3. सुविचार्य विधातव्यं कार्यं कल्याणकाङ्गिणा।
यः करोत्यविचार्यैतत् स विषीदति मानवः॥
अन्वयः-

1. ……… (जनेन) कार्य
2. ………….. (एव) विधातव्यम्। यः
3. ………… एतत् अविचार्य करोति
4. ……………. (नून) विषीदति।

मञ्जूषा – सः, कल्याणकाक्षिणा, सुविचार्य, मानवः
उत्तर:

1. कल्याणकाक्षिणा
2. सुविचार्य
3. मानवः
4. सः।

4. आदानस्य प्रदानस्य कर्तव्यस्य च कर्मणः।
क्षिप्रमक्रियमाणस्य कालः पिबति तद्रसम्॥
अन्वयः- क्षिप्रम् अक्रियमाणस्य

1. ………. प्रदानस्य
2. च ………..
3. ………. तसं
4. …… पिबति।

मञ्जूषा – आदानस्य, कालः, कर्तव्यस्य, कर्मणः
उत्तर:

1. आदानस्य
2. कर्तव्यस्य
3. कर्मण:
4. कालः।

प्रश्न 5.
निम्न श्लोकान् पठित्वा तेषां भावार्थं मञ्जूषायाः सहायतया लिखत –

ज्ञात्वाऽपि जीविकाहेतोः रचयामि घटानहम्।
जीवन भङ्गुरं सर्वं यथैष मृत्तिकाघटः॥
भावार्थ- अस्य भावोऽस्ति यत् अहम्

1. ………….. जीवनं ज्ञात्वा अपि केवल
2. ………. कर्तुम् एतान् घटान् रचयामि। यतः
3. …………. जीवनम् एतेषां मृत्तिकायाः
4. …………..” इव नष्टव्यम् अस्ति।

मञ्जूषा – सम्पूर्ण, उत्तमरीत्या, घटानाम्, जीविकोपार्जनम् |
उत्तर:

1. उत्तमरीत्या
2. जीविकोपार्जनम्
3. सम्पूर्ण
4. घटानाम्।

कार्यमद्यतनीयं यत् तदद्यैव विधीयताम्।
विपरीते गतिर्यस्य स कष्टं लभते ध्रुवम्॥
भावार्थ- अद्य

1. ……………. कार्यम् अद्यैव जनेन कर्तव्यम् तदैव तस्य
2. ………… समुचितं फलं तेन प्राप्यते। परं यः जनः
3. …………. समये कार्य न करोति सः जनः निश्चितरूपेण
4. …………… प्राप्नोति एव।

मञ्जूषा – कार्यस्य, उचिते, करणीयं, दुखम्
उत्तर:

1. करणीयं
2. कार्यस्य
3. उचिते
4. दुःखम्।

3. सुविचार्य विधातव्यं कार्य कल्याणकाङ्गिणा।
यः करोत्यविचार्यैतत् स विषीदति मानवः॥
भावार्थ- अस्य श्लोकस्य भावोऽस्ति यत् जनेन कार्य सदैव पूर्णतया

1. ……… एव करणीयम्। यः जनः मजला चिन्तनपूर्वक
2. ……….. करोति सः सदैव कल्याणं प्राप्नोति, परं यः
3. ……….. करोति सः तु
4. ………….. एव विन्दति।।

मञ्जूषा – जन:, दुःखम्, चिन्तयित्वा, कार्यम् |
उत्तर:

1. चिन्तयित्वा
2. कार्यम्
3. जनः
4. दु:खम्।

आदानस्य प्रदानस्य कर्तव्यस्य च कर्मणः।
क्षिप्रमक्रियमाणस्य कालः पिबति तवसम्।।
भावार्थ- यः मनुष्यः शीघ्रम् एव

1. ……………. प्रदानस्य अथवा अन्यः
2. …………… कार्यस्य आरम्भणं न करोति; तस्य
3. …………..” यदपि फल सफलता वा भवति तस्य नाशं
4. …………. करोति एव।

मञ्जूषा – कर्मणः, आदानस्य, कालः, कर्तव्यस्य |
उत्तर:

1. आदानस्य
2. कर्तव्यस्य
3. कर्मणः
4. कालः

प्रश्न 6.
कथाक्रम लेखनम् अधोलिखितानि वाक्यानि कथाक्रमानुसारेण पुनः लिखत

प्रश्न 1.

1. चम्पा, गौरी, माया, मोहिनी, कपिलाद्याः सर्वाः गच्छन्ति।
2. परम् एतानि मोदकानि पूजानिमित्तानि सन्ति।
3. तर्हि, शीघ्रमेव पूजन सम्पादय।
4. विरम। विरम। मा स्पृश! एतानि मोदकानि।
5. ततः प्रविशति मोदकगन्धम् अनुभवन् प्रसन्नमना चन्दनः।
6. तावत् गृह व्यवस्था, धेनोः दुग्धदोहनव्यवस्थाञ्च परिपालय।
7. अहं स्वसखिभिः सह श्वः प्रातः काशीविश्वनाथमन्दिरम् प्रति गमिष्यामि।
8. तव हस्तनिर्मितानि मोदकानि दृष्ट्वा अहं जिह्वालोलुपतां नियन्त्रितुम् अक्षमः अस्मि।

उत्तर:

1. ततः प्रविशति मोदकगन्धम् अनुभवन् प्रसन्नमना चन्दनः।
2. विरम। विरमा मा स्पृश! एतानि मोदकानि।
3. तव हस्तनिर्मितानि मोदकानि दृष्ट्वा अहं जिह्वालोलुपता नियन्त्रितुम् अक्षमः अस्मि।
4. परम् एतानि मोदकानि पूजानिमित्तानि निसन्ति।
5. तर्हि, शीघ्रमेव पूजनं सम्पादय।
6. अहं स्वसखिभिः सह श्वः प्रातः काशीविश्वनाथमन्दिरं प्रति गमिष्यामि।
7. चम्पा, गौरी, माया, मोहिनी, कपिलाद्याः सर्वाः गच्छन्ति।
8. तावत् गृहव्यवस्था, धेनोः दुग्धदोहनव्यवस्थाञ्च परिपालय।

प्रश्न 2.

1. मातुलानि तु गङ्गास्नानार्थ काशी गता अस्ति।
2. धन्यवादः मातुल! याम्यधुना।
3. सखिभि सह धर्मयात्रया आनन्दिता च भव।
4. मातुल! पितामहः कथयति, मासानत्तरम् अस्मत् गृहे महोत्सवः भविष्यति।
5. दुग्धदोहनं कृत्वा ततः स्वप्रातराशस्य प्रबन्ध करिष्यामि।
6. दुग्धव्यवस्था भविष्यति एव इति पितामह प्रति त्वया वक्तव्यम्।
7. एषा व्यवस्था भवदृभिः करणीया।
8. मल्लिका तु धर्मयात्रायै गता।

उत्तर:

1. सखिभिः सह धर्मयात्रया आनन्दिता च भव।
2. मल्लिका तु धर्मयात्रायै गता।
3. दुग्धदोहनं कृत्वा तत: स्वप्रातराशस्य प्रबन्धं करिष्यामि।
4. तव मातुलानि तु गङ्गास्नाकार्थ काशी गता अस्ति।
5. मातुल। पिता महः कथयति, मासानन्तरम् अस्मत् गृहे महोत्सवः भविष्यति।
6. एषा व्यवस्था भवद्धिः करणीया।
7. दुग्धव्यवस्था भविष्यति एव इति पितामहं प्रति त्वया वक्तव्यम्।
8. धन्यवादः मातुल! याम्यधुना।

प्रश्न 3.

1. प्रतिदिनं दोहनं कृत्वा दुग्धं स्थापयामः चेत् तत् सुरक्षितं न तिष्ठति।
2. तव यात्रा तु सम्यक् सफला जाता?
3. अनेन अधिकाधिकं दुग्धं मासान्ते प्राप्स्यावः।
4. तव कृपया तु अहं धनिकः भविष्यामि।
5. मासान्ते एव दुग्धस्य आवश्यकता भवति।
6. ग्रामप्रमुखस्य गृहे महोत्सव: मासान्ते भविष्यति।
7. दुग्धार्थं पात्र प्रबन्धोऽपि करणीयः।
8. भवतु नाम मासान्ते एव सम्पूर्णतया दुग्धदोहनं करोमि।

उत्तर:

1. तव कृपया तु अहं धनिकः भविष्यामि।
2. मासान्ते एव दुग्धस्य आवश्यकता भवति।
3. भवतु नाम मासान्ते एव सम्पूर्णतया दुग्धदोहनं करोमि।
4. तव यात्रा तु सम्यक् सफला जाता?
5. ग्रामप्रमुखस्य गृहे महोत्सवः मासान्ते भविष्यति।
6. प्रतिदिनं दोहनं कृत्वा दुग्धं स्थापयामः चेत् तत् सुरक्षितं न तिष्ठति।
7. अनेन अधिकाधिक दुग्धं मासान्ते प्राप्स्यावः।
8. दुग्धार्थ पात्रप्रबन्धोऽपि करणीयः।

प्रश्न 4.

1. मयापि ज्ञातं यत्, अस्माभिः सर्वथा अनुचितमेव कृतं यत् पूर्णमासपर्यन्तं दोहनं न कृतम्।
2. दोहनप्रक्रियाम् आरभमाणम् एव ताडयति माम।
3. नन्दिनी च पुनः पुनः पादप्रहारेष ताडयित्वा चन्दनं रक्तरञ्जितं करोति।
4. परं मूल्यं तु दुग्धं विक्रीय एवं दातुं शक्यते।
5. कथमपि नेच्छामि त्वाम् आभूषणविहीनां कर्तुम्।
6. दिनस्य कार्य तस्मिन्नेव दिने कर्तव्यम्।
7. मूल्यं विना तु एकमपि घटं न दास्यामि।
8. यदि अधुनैव मूल्यम् आवश्यकं तर्हि ग्रहण एतत् आभूषणम्।

उत्तर:

1. परम् मूल्यं तू दुग्धं विक्रीय एव दातुम शक्यते।
2. मूल्यं विना तु एकमपि घटं न दास्यामि।
3. यदि अधुनैव मूल्यम् आवश्यक तर्हि; गृहाण एतत् आभूषणम्।
4. कथमपि नेच्छामि त्वाम् आभूषणविहीनां कर्तुम्।
5. नन्दिनी पुनः पुनः पादप्रहरेण ताडयित्वा चन्दनं रक्तरञ्जितं करोति।
6. दोहन प्रक्रियाम् आरभमाणम् एव ताडयति माम्।
7. मयापि ज्ञातम् यत्, अस्माभिः सर्वथा अनुचितमेव कृतं यत्, पूर्णमासपर्यन्तं दोहनं न कृतम्।
8. दिनस्य कार्य तस्मिन्नेव दिने कर्त्तव्यम्।

प्रश्न 5.

उचित पर्यायपदानि मेलयत –

उत्तर:

प्रश्न 6.
‘क’ स्तम्भे विशेषणानि ‘ख’ स्तम्भे विशेष्याणि दत्तानि। तानि समुचितं योजयत

‘क’ स्तम्भ – ‘ख’ स्तम्भ

1. दुग्धपात्रहस्तः – यात्रा
2. सुरक्षितम् – अहम्
3. सफला – सः
4. धनिकः – त्वम्
5. प्रसन्नः – क्रमे
6. चतुरतमः – मृत्तिकाघटः
7. अस्मिन् – दुग्धम्
8. अत्युत्तमः – विचारः
9. निरतौ – चन्दनः
10. एषः – घटान्
11. सर्वम् – द्वौ
12. पञ्चदश – जीवनम्

उत्तर:

1. – चन्दनः
2. – दुग्धम्
3. – यात्रा
4. – अहम्
5. – सः
6. – त्वम्
7. – क्रमे
8. – विचारः
9. – द्वौ
10. – मृत्तिकाघटः
11. – जीवनम्
12. – घटान्

प्रश्न 7.
उचितानि विपर्ययपदानि मेलनं कुरुत –

उत्तर: