Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions प्रत्ययाः

We have given detailed NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book प्रत्ययाः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions प्रत्ययाः

अभ्यासः

प्रश्न 1.
परस्परं मेलयत। (परस्पर मेल कीजिए। Match the following.)

(क)
(i) खादित्वा – दा + क्त्वा
(ii) पीत्वा – स्मृ + तुमुन्
(iii) कर्तुम् – रक्ष् + तुमुन्
(iv) स्थित्वा – स्था + क्त्वा
(v) स्मर्तुम् – पी + क्त्वा
(vi) दत्त्वा – खाद + क्त्वा
(vii) रक्षितुम् – कृ + तुमुन्
उत्तर:
(i) खादित्वा – खाद + क्त्वा
(ii) पीत्वा – पी + क्त्वा
(iii) कर्तुम् – कृ + तुमुन्
(iv) स्थित्वा – स्था + क्त्वा स्मृ + तुमुन्
(vi) दत्त्वा – दा + क्त्वा
(vii) रक्षितुम् – रक्ष् + तुमुन्

(ख)
(i) गंतुम् – जाकर
(ii) गत्वा – याद करके
(iii) लिखित्वा – करके
(iv) लेखितुम् – जाने के लिए
(v) स्मृत्वा – याद करने के लिए
(vi) स्मर्तुम् – लिखने के लिए
(vii) कृत्वा – लिखकर
उत्तर:
(i) गंतुम् – जाने के लिए
(ii) गत्वा – जाकर
(iii) लिखित्वा – लिखकर
(iv) लेखितुम् – लिखने के लिए
(v) स्मृत्वा – याद करके
(vi) स्मर्तुम् – याद करने के लिए
(vii) कृत्वा – करके

प्रश्न 2.
उचितं विकल्पं चित्वा वाक्यपूर्ति कुरुत। (उचित विकल्प चुनकर वाक्यपूर्ति कीजिए। Pick out the correct option and complete the sentences.)

(क) अहम् विद्यालयं …………………. पठामि। (गमित्वा, गच्छित्वा, गत्वा)
(ख) किं त्वम् अधुना ………………. इच्छसि? (खेलतुम्, खेलितुम्, खेलतुम्)
(ग) वयं पुत्तलिकाखेलं ……………………. सज्जा: स्मः। (द्रष्टुम्, दृष्टुम्, दृष्ट्वा )
(घ) खेलम् ……………… सर्वे प्रसन्नाः सन्ति। (द्रष्ट्वा, दृष्टवा, दृष्ट्वा)
(ङ) बालक: आम्रम् ……………. इच्छति। (खाद्तुम्, खादतुम्, खादितुम्)
उत्तर:
(क) गत्वा
(ख) खेलितुम्
(ग) द्रष्टुम्
(घ) दृष्ट्वा
(ङ) खादितुम् ।

तुमुन् तथा क्त्वा

अधोदत्तानि वाक्यानि अवलोकयत। (नीचे दिए गए वाक्यों को देखिए। Look at the following sentences.)

1. राहुल: पठितुम् विद्यालयम् गच्छति।
राहुल पढ़ने के लिए स्कूल जाता है। Rahul goes to school to study.

2. तत्र पठित्वा सः गृहम् आगच्छति।
वहाँ पढ़कर वह घर आता है। Having studied there he comes home.

1. पठितुम् = पठ् + तुमुन्
2. पठित्वा = पठ् + क्त्वा

उपर्युक्त दोनों शब्द ‘पठ्’ धातु में क्रमशः तुमुन् और क्त्वा प्रत्यय जोड़कर बने हैं। इस प्रकार अन्य धातुओं से भी शब्द बनते हैं। (Both these words पठितुम् and पठित्वा are formed by adding तुमुन् and क्त्वा suffixes respectively to the root 4 Similarly other words are formed.)
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions प्रत्ययाः 1

तुमुन् प्रत्ययान्त शब्दाः

अवधेयम्-‘क्त्वा’ और ‘तुमुन्’ प्रत्ययान्त शब्द अव्यय होते हैं । अतः वाक्य-प्रयोग के समय इनमें कोई रूपान्तर नहीं आता। (Words ending in क्त्वा and तुमुन् are not declined. Hence there is no change in their form when used in a sentence.)

उदाहरणत:
(क)
1. सः पठितुम् गच्छति।
2. अहम् पठितुम् गच्छामि।
3. ते पठितुम् गच्छन्ति ।

(ख)
1. सः खेलित्वा आगच्छति।
2. त्वम् खेलित्वा आगच्छसि।
3. वयम् खेलित्वा आगच्छामः।

स्मरणीयम्- क्त्वा तथा तुमुन् प्रत्यय का प्रयोग दो वाक्यों को जोड़ने के लिए किया जाता है। यथा

क्त्वा प्रयोग

छात्रः पठति। तत्पश्चात् सः गृहम्
आगच्छति। = छात्रः पठित्वा गृहम् आगच्छति।

प्रस्तुत उदाहरण में ‘पठति’ क्रियापद की पठ् धातु में क्त्वा जोड़कर दो वाक्यों का एक वाक्य बना दिया गया है।

तुमुन् प्रयोग

छात्रः पठति। अतः विद्यालयम् गच्छति। = छात्रः पठितुम् विद्यालयम् गच्छति।

इसी प्रकार

सः खेलति। सः क्रीडाक्षेत्रम् गच्छति। – सः खेलितुम क्रीडाक्षेत्रं गच्छति।
सः तत्र खेलति। ततः सः गृहम् आगच्छति = सः तत्र खेलित्वा गृहम् आगच्छति।

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions अव्ययपदानि

We have given detailed NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book अव्ययपदानि Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions अव्ययपदानि

अभ्यासः

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions अव्ययपदानि 1
उत्तर:
(क) कुत्र
(ख) कदा
(ग) यदा-तदा
(घ) अद्य
(ङ) बहिः
(च) श्वः
(छ) सह
(ज) अधुना
(झ) प्रति
(ब) आम् ।अपि

प्रश्नः 2.
उचितेन अव्ययपदेन रिक्तस्थानपूर्तिं कुरुत। (उचित अव्यय-पद से रिक्त स्थान की पूर्ति कीजिए। Fill in the blanks with the suitable Indeclinable.)

प्रतिदिनम्, सायम्, श्वः।

(क)

(i) जनाः ……………….. भ्रमन्ति ।
(ii) अहं ……. ……. जन्तुशालाम् गमिष्यामि ।
(iii) किम् त्वम् …………………. खेलसि?
उत्तर:
(i) सायम्
(ii) श्वः
(iii) प्रतिदिनम्

शीघ्रम्, उच्चैः, शनैः-शनैः।

(ख)
(i) सिंहः …………………. गर्जति।
(ii) वृद्धः ……………….. चलति ।
(iii) अहम् ……………….. लिखामि।
उत्तर:
(i) उच्चैः
(ii) शनैः-शनैः
(iii) शीघ्रम्

नहि, आम्, च।

(ग)
(i) बालकाः बालिकाः …………. खेलन्ति।
(ii) …………..अहम् अपि खेलामि।
(iii) ………. अहं बहिः न गमिष्यामि।
उत्तर:
(i) च
(ii) आम्
(iii) नहि

प्रश्न: 3.
कोष्ठकात् उचितं विकल्पं चित्वा वाक्यपूर्तिं कुरुत। (कोष्ठक से उचित विकल्प चुनकर वाक्यों की पूर्ति कीजिए। Pick out the correct option from the bracket and complete the sentences.)

(i) यूयम् खेलितुम् ……………. गच्छथ? (कुतः, कुत्र, किम्)
(ii) ……….. प्रातः भवति खगाः …………. कूजन्ति। (यदा-तदा, यत्र-तत्र, शनैः-शनैः)
(iii) पितामही देवालयं ……………….. अगच्छत्। (विना, सह, प्रति)
(iv) आकाशे मेघाः ………….. गर्जन्ति। (उच्चैः , तीव्रम्, परस्परम्)
(v) ……. जनकः कार्यालयम् न गच्छति। (अद्य, हयः, श्वः)
उत्तर:
(i) कुत्र
(ii) यदा-तदा
(iii) प्रति
(iv) उच्चैः
(v) अद्य

एतानि वाक्यानि अवलोकयत। (इन वाक्यों को देखिए। Look at these sentences.)

1. किम् त्वम् अधुना संस्कृतम् पठसि?
2. आम्, अहम् अधुना संस्कृतम् पठामि।
3. छात्रा: कदा विद्यालयम् गच्छन्ति?
4. ते प्रातः विद्यालयम् गच्छन्ति ।
5. किम् त्वम् सायम् पठसि ?
6. नहि, अहम् सायम् क्रीडामि। उपर्युक्त वाक्यों में स्थूलाक्षरों में आए पद-अधुना, आम्, कदा, प्रातः, सायम्, नहि अव्यय हैं।

अव्यय वे पद होते हैं जिनका वाक्य-प्रयोग के समय रूप नहीं बदलता।

In the sentences given above the words in bold letters viz. अधुना, आम्, कदा, प्रातः, सायम्, नहि are all अव्यय-the Indeclinables. अव्यय are those words that do not change their form when used in a sentence. कुछ सामान्यतः प्रयोग में आने वाले अव्यय तथा उनका वाक्य-प्रयोग। (A few commonly used Indeclinables and their usage.)

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions अव्ययपदानि 2
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions अव्ययपदानि 3
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions अव्ययपदानि 4

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions अव्ययपदानि 5

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions क्रियापदानि तथा धातुरूपाणि

We have given detailed NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book क्रियापदानि तथा धातुरूपाणि Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions क्रियापदानि तथा धातुरूपाणि

अभ्यासः

प्रश्न 1.
(क) तालिकां पूरयत। (तालिका पूरी कीजिए। Complete the table.)
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions क्रियापदानि तथा धातुरूपाणि 15
उत्तर:
प्रथम पुरुषः-धावति, धावन्ति, मध्यम पुरुष:धावसि, धावथ, उत्तम पुरुष:-धावामि, धावामः।

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions क्रियापदानि तथा धातुरूपाणि 16
उत्तर:
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions क्रियापदानि तथा धातुरूपाणि 24

(ख) रिक्तस्थानानि पूरयत। (रिक्त स्थान भरिए। Fill in the blanks.)
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions क्रियापदानि तथा धातुरूपाणि 17

प्रश्न 2.
उदाहरणानुसारम् रिक्तस्थानानि पूरयत। (उदाहरण के अनुसार रिक्त स्थान भरिए। Fill in the blanks as per the example.)
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions क्रियापदानि तथा धातुरूपाणि 18
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions क्रियापदानि तथा धातुरूपाणि 19

प्रश्न 3.
रिक (रिक्त स्थान भरिए- Fill in the blanks.)
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions क्रियापदानि तथा धातुरूपाणि 20
उत्तर:
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions क्रियापदानि तथा धातुरूपाणि 21

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions क्रियापदानि तथा धातुरूपाणि 23
उत्तर:
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions क्रियापदानि तथा धातुरूपाणि 22

प्रश्न 4.
रेखाङ्कितक्रियापदम् संशोधयत- (रेखांकित क्रिया-पदों को शुद्ध कीजिए- Correct the underlined verbs.)

(क) सा दुग्धम् पिबिष्यति।। ……………….
(ख) अहम् बहिः खेलिष्यति। ……………
(ग) अहम् क्रीडितुम् गच्छिष्यामि। …………………..
(घ) त्वम् किं खादिष्यति? …………………..
(ङ) छात्र: लेखम् लिखिष्यति। …………………..
उत्तर:
(क) पास्यति
(ख) खेलिष्यामि
(ग) गमिष्यामि
(घ) खादिष्यसि
(ङ) लेखिष्यति प्रश्नः

प्रश्न 5.
उदाहरणम् अनुसृत्य वाक्यानि पुनः लिखत। (उदाहरण के अनुसार वाक्य को पुनः लिखिए। Rewrite the sentences as per the example.)

उदाहरणम् – बालकः खेलति। बालकः खेलिष्यति।

(क)
(i) सः किम् करोति? …………………..
(ii) अम्बा पचति। …………………..
(iii) अहम् नमामि। …………………..
(iv) वयम् धावामः। …………………..
(v) यूयम् क्रीडथ। …………………..
उत्तर:
(i) सः किम् करिष्यति?
(ii) अम्बा पक्ष्यति ।
(iii) अहम् नस्यामि ।
(vi) वयम् धाविष्यामः।
(v) यूयम् क्रीडिष्यथ।

(ख) उदाहरणम्- बालक: सत्यम् वदति। — बालकः सत्यम् अवदत् ।

(i) सा भोजनम् पचति । — ……………..
(ii) अजीजः गच्छति। — ……………..
(iii) सः मह्यम् यच्छति। — ……………..
(iv) सा त्वाम् वदति। — ……………..
(v) स्वामी सेवकम् पृच्छति। — ……………..
उत्तर:
(i) सा भोजनम् अपचत्।
(ii) अजीज: अगच्छत् ।
(iii) सः मह्यम् अयच्छत्।
(iv) सा त्वाम् अवदत् ।
(v) स्वामी सेवकम् अपृच्छत् ।

(ग) उदाहरणम् – बालक: खादतु। — बालकः खादति।

(i) सा लिखतु। — ……………..
(ii) छात्रः पठतु। — ……………..
(iii) बालिका क्रीडतु। — ……………..
(iv) अजीजः गच्छतु। — ……………..
(v) सः नमतु। — ……………..
उत्तर:
(i) सा लिखति।
(ii) छात्रः पठति।
(iii) बालिका क्रीडति ।
(iv) अजीजः गच्छति।
(v) सः नमति।

प्रश्न: 6.
निर्देशानुसारम् परिवर्तनम् कुरुत। (निर्देश के अनुसार परिवर्तन कीजिए ।Change as directed.)

उदाहरणम् – स: नमति। ( उ०पु०) अहम् नमामि।
(क) यूयम् धावथ। — (एकवचने) — ……………..
(ख) अहम् नमामि। — (द्विवचने) — ……………..
(ग) त्वम् वदसि। — (प्रथमपुरुषे) — ……………..
(घ) वयम् क्रीडिष्यामः। — (लट्लकारे) — ……………..
(ङ) युवाम् पठथः। — (लुट्लकारे) — ……………..
उत्तर:
(क) त्वम् धावसि।
(ख) आवाम् नमावः।
(ग) सः वदति।
(घ) वयम् क्रीडामः।
(ङ) युवाम् पठिष्यथः।

क्रियापदानि

अधोदत्तानि वाक्यानि अवलोकयत। (नीचे दिए गए वाक्यों को देखिए। Examine the sentences given below.)
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions क्रियापदानि तथा धातुरूपाणि 1
उपरिलिखित वाक्यों में स्थूल शब्द क्रियापद हैं।
क्रियापद वे शब्द होते हैं जो क्रिया का बोध कराते हैं। प्रत्येक वाक्य में एक क्रियापद होता है। प्रत्येक क्रियापद धातु से बनता है और क्रिया के मूल रूप को धातु कहते हैं।
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions क्रियापदानि तथा धातुरूपाणि 2

(In the sentences given at the beginning of the chapter the words in bold are verbs. The words which tell us about an action are called verbs. Simply put verbs are ‘doing’ words. Each sentence has a verb. Each verb is formed from a root.)

धातुरूपाणि

प्रत्येक धातु से अनेक क्रियापद बनते हैं। इसी को धातुरूप कहते हैं। नीचे ‘पठ्’ धातु के लट् लकार में रूप दिए गए हैं। लट् लकार का प्रयोग वर्तमान काल की क्रिया को दर्शाने के लिए किया जाता है।

(Many verb forms can be formed from a single root. This is called conjugation. Below are given the forms of the root पठ् in लट् लकार। लट् लकार is used to denote action in Present.
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions क्रियापदानि तथा धातुरूपाणि 3
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions क्रियापदानि तथा धातुरूपाणि 4

परिवर्तनशील-धातवः

(परिवर्तनशील धातुएँ, Roots that undergo a change.)

कुछ धातुएँ परिवर्तनशील होती हैं अर्थात् रूप चलाते समय उनमें परिवर्तन आता है; जैसे-गम् धातु का रूप चलाते समय ‘गच्छ्’ हो जाता है। (Some roots undergo a change, when they are conjugated e.g. the root गम् changes into गच्छ when conjugated.)
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions क्रियापदानि तथा धातुरूपाणि 5Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions क्रियापदानि तथा धातुरूपाणि 6

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions क्रियापदानि तथा धातुरूपाणि 7

अवधेयम् – अंग्रेजी भाषा की तरह संस्कृत भाषा में भी कर्त्ता में लिङ्ग-भेद होने से क्रियापद में लिङ्ग भेद नहीं होता। (हिन्दी भाषा में क्रियापद में लिङ्ग-भेद होता है।)
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions क्रियापदानि तथा धातुरूपाणि 8
(As in English, so also in Sanskrit there is no difference in the verb form whether the subject of the sentence is in Masculine or Feminine Gender.)

लट्लकारः
भविष्यत् काल-Future Tense

लृट् लकार का प्रयोग भविष्यत् काल की क्रिया को दर्शाने के लिए होता है। (लट् लकार is used to denote action in the future.)
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions क्रियापदानि तथा धातुरूपाणि 9

उपर्युक्त वाक्यों में आए स्थूल पद-पठिष्यति, लेखिष्यति, खेलिष्यति-लृट् लकार के क्रियापद हैं जो क्रमश: पठ्, लिखु, खेल धातु से बने हैं। The words in bold are verbs of Future Tense (लुट्लकार)।

अवधेयम्-लुट लंकार में धातु के आगे लगने वाले प्रत्यय-ति, तः, अन्ति आदि वही होते हैं जो लट् लकार में धातु में जोड़े जाते हैं, किन्तु लृट् लकार में धातु और प्रत्यय के बीच ‘स्य’ अथवा ‘ष्य’ आ जाता है; यथा दा + स्य + ति = दास्यति; लिख + ष्य + ति = लेखिष्यति इत्यादि। (In लृट् लकार the root takes the same suffixes ति, तः, अन्ति etc., that are added in लट् लकार. But in लृट् लकार ‘स्य’ or ‘ष्य’ is inserted between the root and the suffix, when the root is conjugated.) नीचें कुछ धातुओं के लृट् लकार के रूप दिए गए हैं। (Given below is the conjugation of a few roots in लृट् लकार.)

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions क्रियापदानि तथा धातुरूपाणि 10
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions क्रियापदानि तथा धातुरूपाणि 11
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions क्रियापदानि तथा धातुरूपाणि 12

उपर्युक्त वाक्यों में आए स्थूलपद-लङ्लकार के क्रियापद हैं जो क्रमशः गम्, पत्, खेल धातु से बने हैं। लङ्लकार का प्रयोग भूत काल की क्रिया को दर्शाने के लिए किया जाता है। लङ्लकार में धातु से पहले ‘अ’ जोड़ा जाता है। यथा- अवदत्, अनमत्, अलिखत् इत्यादि। उदाहरण रूप दिए गए क्रियापद प्रथम पुरुष एकवचन में हैं। अवलोकन हेतु लङ्लकार में पठ् धातु के तीनों पुरुषों के रूप नीचे दिए गए हैं यद्यपि इस कक्षा में प्रथम पुरुष, एकवचन के रूप पर ही ध्यान केंद्रित किया गया है।Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions क्रियापदानि तथा धातुरूपाणि 13

उपर्युक्त वाक्यों में ‘पठ’, ‘आनय’, ‘लिख’ लोट् लकार, मध्यम पुरुष, एकवचन के रूप हैं। लोट्लकार का अधिकतम प्रयोग मध्यम पुरुष, एकवचन में होता है; कर्त्ता ‘त्वम्’ प्रायः लुप्त रहता है। अवलोकन हेतु पठ् धातु के लोट् लकार के रूप नीचे दिए गए हैं, यद्यपि सविस्तार चर्चा अगली कक्षाओं में होगी।

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions क्रियापदानि तथा धातुरूपाणि 14

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः

We have given detailed NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book सर्वनाम शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions सर्वनाम शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः

अभ्यासः

प्रश्न 1.
‘तत्’ सर्वनाम-शब्दस्य उचितेन रूपेण वाक्यानि पूरयत। (तत् सर्वनाम के उचित रूप द्वारा वाक्य पूरे कीजिए। Complete the sentences with the appropriate form of the pronoun तत्..)

उदाहरणम्-सुनील: धावति। —- सः पतति।

(क) सुदीप्तिः क्रीडति। ……. न पतति। (सः, सा, तत्)
(ख) बालकाः खादन्ति। …………………… हसन्ति अपि। (ते, ताः, सः)
(ग) फलम् पतति। ………………….. मधरम अस्ति । (सः, तत्, तम्)
(घ) छात्रौ गच्छतः। (ते, तौ, सा)
(ङ) बालिकाः गच्छन्ति। …………………. बसयानेन गच्छन्ति। (ते, सा, ता:)
उत्तर:
(क) सा
(ख) ते
(ग) तत्
(घ) तौ
(ङ) ताः

प्रश्न 2.
उदाहरणानुसारं सर्वनामपदं संशोध्य वाक्यानि पुनः लिखत। (उदाहरण के अनुसार सर्वनाम-पद शुद्ध करके वाक्य को पुनः लिखिए। Correct the pronoun and rewrite the sentences as per the example.)

उदाहरणम् – एषः कमलानि। — एतानि कमलानि।
(क) एतत् वृक्षः। — ………….
(ख) एषा पुस्तकम्। — ………….
(ग) एतत् बालिके। — ………….
(घ) एषः बालकाः। — ………….
(ङ) एषा: अध्यापिकाः। — ………….
उत्तर:
(क) एषः वृक्षः
(ख) एतत् पुस्तकम्,
(ग) एते बालिके
(घ) एते
(ङ) एषा अध्यापिका।

प्रश्न 3.
किम् सर्वनाम-शब्दरूप-सहायतया प्रश्नान् पूरयत। (किम् सर्वनाम शब्दरूप की सहायता से प्रश्न पूरे कीजिए। Complete the following questions with the help of किम् शब्दरूप.)
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 1
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 2
उत्तर:
(क) के, (ख) कम्, (ग) केन, (घ) कस्मै (ङ) कस्मात् (च) कस्य (छ) कस्मिन्

प्रश्न 4.
प्रदत्त सर्वनामपदेभ्यः उचितं विकल्पं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत। (दिए गए सर्वनाम पदों में से उचित विकल्प चुनकर रिक्त स्थान भरिए। Fick out the appropriate option from among the pronouns given and fill in the blanks.)

(क)
(i) ………. छात्रस्य नाम तन्मयः अस्ति। (सः, तम्, तस्य)
(ii) गुरुः ………. छात्रम् वदति। (सा, तम्, तेन)
(ii) …………. छात्रात् कलमम् आनय। (तस्मात्, तेन, तस्मै)
(iv) ………. गृहे अहम् वसामि। (ते, तम्, तस्मिन्)
(v) …………. छात्राय पुस्तकम् यच्छ। (तस्मिन्, कस्मै, तस्मै)
उत्तर:
(i) तस्य
(ii) तम्
(iii) तस्मात्
(iv) तस्मिन्
(v) तस्मै

(ख)
(i) एतत् ………. गृहम्। (मम्, माम्, मम)
(ii) किम् एतत् ………. पुस्तकम्? (त्वम्, त्वाम्, तव)
(iii) त्वम् ………. मित्राय उपहारम् आनेष्यसि? (कम्, किम्, कस्मै)
(iv) सः बालकः ………. वृक्षात् अपतत्? (कः, कस्मात्, केन)
(v) व्याघ्राः …………. वने सन्ति? (के, किम्, कस्मिन्)
उत्तर:
(i) मम
(ii) तव
(iii) कस्मै
(iv) कस्मात्
(v) कस्मिन्

प्रश्न: 5.
अधोदत्तायां तालिकायां उचित सर्वनामपदैः रिक्तस्थानपूर्ति कुरुत। (निम्नलिखित तालिका में उचित सर्वनामपद द्वारा रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए॥ Fill in the blanks in the table given below with the appropriate pronoun forms.)

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 3

बालक शब्द- संज्ञापद (पुंल्लिग) एकवचन रूपाणि निर्देशानुसार पूरयत
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 4
उत्तर:
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 5

अधोदत्तानि वाक्यानि अवलोकयत। (नीचे दिए गए वाक्यों को देखिए । Examine the sentences given below.)

1. विभा पठति । सा न लिखति।
2. अरविन्दः लिखति। सः न पठति ।
3. तत् फलम् मधुरम्।
4. एषः वृक्षः।
5. एषा वाटिका।
3. तत् फलम् मधुरम्।
6. एतत् फलम्।
उपर्युक्त वाक्यों में स्थूल अक्षरों में आए शब्द सर्वनाम हैं।

सर्वनाम वे शब्द होते हैं जो संज्ञा के स्थान पर प्रयोग में लाए जाते हैं।

अवधेयम् – संस्कृत में सर्वनाम शब्द का पूर्व निर्धारित लिङ्ग नहीं होता है। सर्वनाम शब्द जिस शब्द के साथ प्रयुक्त होता है उसी का लिङ्ग अपना लेता है। अतः सर्वनाम शब्दों के रूप तीनों लिङ्गों में चलते हैं। संज्ञा
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 6
In the sentences given at the beginning of the chapter the words in bold letters are Pronouns. Pronouns are words which are used in place of nouns. In San skrit, the pronoun takes the gender of the word with which it is used. Therefore, Pronouns are declined in all three genders.

शब्दरूप-सर्वनाम

तत्, एतत्, किम् सर्वनाम हैं। नीचे इनके रूप दिए गए हैं।Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 7
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 8
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 9
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 10
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 11
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 12
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 13

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions सर्वनाम शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 14

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions संज्ञा शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः

We have given detailed NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book संज्ञा शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions संज्ञा शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः

अभ्यासः

प्रश्न: 1.
रिक्तस्थानानि पूरयत। (रिक्त स्थान भरिए Fill in the blanks.)
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions संज्ञा शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 1
उत्तर:
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions संज्ञा शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 3

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions संज्ञा शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 4
उत्तर:
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions संज्ञा शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 5

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions संज्ञा शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 6
उत्तर:
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions संज्ञा शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 7

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions संज्ञा शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 8
उत्तर:
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions संज्ञा शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 10

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions संज्ञा शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 11
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions संज्ञा शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 12
उत्तर:
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions संज्ञा शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 13

प्रश्न: 2.
कोष्ठकात् उचितं रूपं चित्वा रिक्तस्थाने लिखत। (कोष्ठक से उचित रूप चुनकर रिक्त स्थान में लिखिए | Fill in the blanks with correct form of the word from the bracket.)

उदाहरणम्- छात्रा: विद्यालयम् गच्छन्ति । (छात्रः, छात्रौ, छात्राः)

(क)
(i) छात्रः ………………….. सह पठति। (छात्रस्य, छात्रः, छात्रेण)
(ii) बालकः ………………… पश्यति। (गजः, गजम्, गजेन)
(iii) उद्याने ………………… सन्ति । (वृक्षः, वृक्षौ, वृक्षाः)
(iv) ……………….. फलानि सन्ति। (वृक्षेषु, वृक्षेषू, वृक्षस्य)
(v) अम्बा ……………… पुस्तकम् यच्छति। (पुत्रम्, पुत्रे, पुत्राय)
(vi) सैनिक: …………………. न पतति । (अश्वम्, अश्वात्, अश्वेन)
(vii) बालकः……….. विद्यालयम् गच्छति। (बसयानम्, बसयानेन, बसयानेन्)
(viii) स: …………………. तिष्ठति। (बसयानम्, बसयाने, बसयानात्)
उत्तर:
(i) छात्रेण
(ii) गजम्
(iii) वृक्षाः
(iv) वृक्षेषु
(v) पुत्राय
(vi) अश्वात्
(vii) बसयानेन
(vii) बसयाने

(ख)
(i) छात्राः ………… नमन्ति। (प्रधानाचार्या, प्रधानाचार्याम्, प्रधानाचार्यायै)
(ii) प्रधानाचार्या ………………. पुरस्कारं यच्छति। (बालिकाम्, बालिकायै, बालिकायाम्)
(iii) एतत् …………………. गृहम्। (राधा, राधाम्, राधायाः)
(iv) वृक्षस्य ………… खगाः कूजन्ति। (शाखा, शाखायाम्, शाखाम्)
(v) …………………. पुष्पाणि विकसन्ति। (लताः, लतानाम्, लतासु)
उत्तर:
(i) प्रधानाचार्याम्
(ii) बालिकायै
(iii) राधायाः
(iv) शाखायाम्
(v) लतासु

(ग) कोष्ठकात् शुद्धं विकल्पं चिनुत रिक्तस्थानानि च पूरयत। (कोष्ठक में से शुद्ध विकल्प चुनिए और रिक्त स्थान भरिए। Pick out the correct option and fill in the blanks from the bracket.)

उदाहरणम् – पुष्पाणि विकसन्ति । ( पुष्याः, पुष्पाणि, पुष्पम्)

(i) ………………….. पतन्ति । (पत्रम्, पत्राः, पत्राणि)
(ii) किं त्वम् ………………… खादसि? (आम्रान्, आम्राः, आम्राणि)
(iii) मातुल: ……………….. आनयति। (फल, फलानि, फलान्)
(iv) मालाकार: ……………… आनयति। (पुष्पान्, पुष्प, पुष्पाणि)
(v) सरोवरे ………………… विकसन्ति । (कमलम्, कमला:, कमलानि)
(vi) मम …………………. समीपे अस्ति। (गृहः, गृहम्, ग्रहम्)
उत्तर:
(i) पत्राणि
(ii) आम्राणि
(iii) फलानि
(iv) पुष्पाणि
(v) कमलानि
(vi) गृहम्

प्रश्नः 3.
उदाहरणम् अनुसृत्य रिक्तस्थानानि पूरयत। (उदाहरण के अनुसार रिक्त स्थान भरिए। Fill in the blanks as per the example.)
उदाहरणम्- अन्नम् अन्ने अन्नानि

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions संज्ञा शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 14
उत्तर:
(i) चक्रम् – चक्राणि
(ii) क्षेत्रे, क्षेत्राणि
(iii) वाहनम् – वाहनानि
(iv) पुस्तके – पुस्तकानि
(v) वस्त्रम् – वस्त्राणि

प्रश्न: 4.
उचितंविकल्पं चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत। (उचित विकल्प चुनकर रिक्त स्थान भरिए। Pick out the correct option and fill in the blanks.)

(क)
(i) हे …………………. ! (माला, माले, मालाम्)
(ii) हे ………… (गुरु, गुरुः, गुरो)
(iii) हे …………………. । (रविः, रवे, रवि)
(vi) हे …………. (फल, फलम्, फलः)
(vii) हे ……………… । (नदी, नदि, नदी:)
उत्तर:
(i) माले
(ii) गुरो
(ii) रवे
(iv) फल
(v) नदि

(ख)
(i) वृक्षाः …………………. फलानि यच्छन्ति। (सर्वभ्यः, सवेभ्यः, सर्वे)
(ii) शिक्षिका ……………… वृत्तांत कथयति ।( बालिकेभ्यः, बालिकाभ्यः, बालिका)
(iii) सा पुष्पैः ………………… रचयति। (माला, मालाः, मालान्)
(iv) खगाः …………………. उपविशन्ति। (शाखे, शाखाषु, शाखायाम्)
(v) ………….. कमलानि विकसन्ति। (सरोवरेषू, सरोवरेसु, सरोवरेषु)
उत्तर:
(i) सर्वेभ्यः
(ii) बालिकाभ्यः
(iii) माला:
(iv) शाखायाम्
(v) सरोवरेषु

अधोदत्तानि वाक्यानि अवलोकयत।

(नीचे दिए गए वाक्यों को देखिए। Look at the sentences given below.)

1. छात्रः पठति। – छात्र पढ़ता है। – (The student reads.)
2. अध्यापिका छात्रम् वदति। – अध्यापिका छात्र को कहती है। – (The teacher says to the student.)
3. एषः छात्रस्य कलमः। – यह छात्र की कलम है। – (This is the student’s pen.)

उपरिलिखित वाक्यों में स्थूलाक्षरों में आए शब्द ‘छात्रः, छात्रम्, छात्रस्य’ मूल शब्द ‘छात्र’ के विभिन्न रूप हैं। वाक्य-प्रयोग के अनुसार मूल शब्द में अंतर आ गया है  हम हिन्दी भाषा में ने, को, के लिए, का, में, पर, आदि परसर्गों का प्रयोग करते हैं; जैसे–’छात्र ने’, ‘छात्र को’, ‘छात्र के लिए’, ‘छात्र का’ इत्यादि। ये परसर्ग शब्द से पृथक् रहते हैं, किन्तु संस्कृत भाषा में उसी अर्थ को दर्शाने के लिए विभिन्न शब्द-रूपों का प्रयोग किया जाता है। उदाहरणतः-‘छात्र को’ इस अर्थ को दर्शाने के लिए ‘छात्रम्’ केवल एक शब्द प्रयोग में आता है। इसी प्रकार ‘छात्र का’ के अर्थ में ‘छात्रस्य’ केवल एक ही शब्द प्रयुक्त होता है।

[In the sentences given above all the words in bold letters-‘छात्रः, छात्रम्, छात्रस्य’ have originated from the basic word (मूल शब्द) छात्र which has undergone changes according to its use in the sentence.]

(In English, we use prepositions viz. to, for, with, of, in, on etc, which stand separate from the word with which they are used. In Sanskrit language, different forms of the word are used to convey that meaning e.g. to express ‘of a student’, we use just one-word ‘छात्रस्य’. Similarly to express to a student’, one-word ‘छात्रम्’ is used.)

अवधेयम्-संस्कृत भाषा में कोई भी शब्द अपने मूल रूप में वाक्य में प्रयुक्त नहीं होता। वाक्य-प्रयोग के समय उसमें रूपान्तर आता है। इसी को शब्द-रूप कहते हैं। (In Sanskrit no word can be used in a sentence in its basic form. The basic word undergoes a change. This is called Declension.)

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions संज्ञा शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 1

ये सब ‘छात्र’ शब्द के एकवचन के रूप हैं। छात्र शब्द पुँल्लिङ्ग है। यह अकारान्त शब्द है। बालक, कलम, विद्यालय, अध्यापक, जनक, वृक्ष, पादप, वानर, सिंह, गज, शुक, मयूर आदि सभी अकारान्त पुँल्लिङ्ग शब्दों के रूप इसी प्रकार होते हैं।

[All these are different forms, (singular) of the word, ‘917’ which is masculine in gender. It is an अकारान्त word i.e. it has ‘अ’ as the last letter. All masculine अकारान्त words as the ones listed above like बालक, कलम, विद्यालय etc. are declined in the same way.]
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions संज्ञा शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 2
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions संज्ञा शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 3
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions संज्ञा शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 4

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions संज्ञा शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 5

अधोदत्तानि वाक्यानि अवलोकयत। (नीचे दिए गए वाक्यों को देखिए। Examine the sentences given below.)

1. पत्राणि वृक्षात् पतन्ति।
2. उद्याने पुष्पाणि विकसन्ति ।
3 एतत् मम पुस्तकम्।
4. एतत् मम गृहम्।
5. आम्रफलम् मधुरम् अस्ति।

उपरिलिखित वाक्यों में पत्राणि, पुष्पाणि, पुस्तकम्, गृहम्, आम्रफलम् नपुंसकलिङ्ग शब्द हैं। यहाँ मूल शब्द क्रमशः पत्र, पुष्प, पुस्तक, गृह, आम्रफल हैं, जो अकारान्त हैं।

[In the sentences given above the words in bold letters viz. पत्राणि, पुष्पाणि etc. are words in neuter gender. The basic word in each of these (पत्र, पुष्प etc.) is अकारान्त.]

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions संज्ञा शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 6

शेष रूप अकारान्त पुंल्लिङ्ग की भाँति। The remaining forms as in अकारान्त (Mas.)
पत्र, पुष्प, गृह, वस्त्र, पुस्तक, क्षेत्र, धन, कमल, आम्र आदि अकारान्त (नपुं०) शब्दों के रूप भी फल की भाँति होते हैं। (Words like पत्र, पुष्प, गृह etc. are in neuter gender and are declined like फल.)

अवधेयम्-नपुंसकलिङ्ग शब्दों के रूप प्रथमा तथा द्वितीया में एक समान होते हैं। (Words in neuter have the same form in Nominative and Accusative Case.)

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions संज्ञा शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 7
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions संज्ञा शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 8
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions संज्ञा शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 9

बाला, माला, लता, शाखा, वाटिका, अध्यापिका, पाठशाला, मञ्जूषा आदि आकारान्त (स्त्री०) शब्दों के रूप ‘बालिका’ की भाँति होते हैं। (Words ending in ‘आ’ are feminine in gender and are declined like बालिका.)

Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions संज्ञा शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 10
Class 6 Sanskrit Grammar Book Solutions संज्ञा शब्द-रूपाणि तथा वाक्यप्रयोगः 11

एवमेव मुनि, रवि, हरि, कपि, इत्यादीनाम् इकारान्त पुंल्लिङ्ग शब्दानां रूपाणि भवन्ति। (इसी प्रकार मुनि, रवि, हरि, कपि इत्यादि इकारांत पुल्लिंग शब्दों के रूप होते हैं।)