CBSE Class 6

We have given detailed NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book अपठित गद्यांश Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions अपठित गद्यांश

अधोलिखितम् अनुच्छेदान् पठित्वा प्रदत्त-प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत- (नीचे दिए गए अनुच्छेदों को पढ़कर दिए गए प्रश्नों के उत्तर लिखिए- Read the following paragraphs and answer the questions.)

1. पितामही शयन-कक्षे गच्छति। सा ईश्वरं स्मरति। तत्पश्चात् सा शयनं करोति। प्रातः सा पञ्चवादने उत्तिष्ठति। सा स्नानं करोति। स्नानस्य पश्चात् सा देवस्य पूजनं करोति। सा भक्ति-गानं गायति। सा सूर्यम् नमति। सा वदति-‘सूर्याय नमः।’ सूर्यः संसाराय जीवनं ददाति, अतः सः पूज्यः अस्ति।

I. एकपदेन उत्तरत। (एक पद में उत्तर दीजिए। Answer in one word.)

(क) पितामही कुत्र गच्छति?
(ख) सा कदा उत्तिष्ठति?
(ग) सा कम् नमति?
(घ) कः संसाराय जीवनं ददाति?
उत्तर:
(क) शयन कक्षे
(ख) पञ्चवादने
(ग) सूर्यम्
(घ) सूर्यः

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (संपूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए। Answer in sentences.)

(क) पितामही कदा पूजनम् करोति?
(ख) सूर्यः किमर्थं पूज्यः अस्ति? ।
उत्तर:
(क) पितामही प्रातः स्नानस्य पश्चात् देवस्य पूजनं करोति।
(ख) सूर्यः संसाराय जीवनं ददाति, अतः सः पूज्यः अस्ति।

III. भाषाकार्यम्-निर्देशानुसार उत्तरत। (भाषाकार्य-निर्देशानुसार उत्तर दीजिए। Answer as per directions.)

(क) ‘स्नानम्’ इति अस्य समविभक्तिपदम् (कर्मकारकम्) लिखत। यथा
ईश्वरम् (i) ………….. (ii) ………….. (ii) ………….. (iv) …………..
उत्तर:
(i) शयनम्
(ii) स्नानम्
(iii) पूजनम्
(iv) सूर्यम् अथवा जीवनम्।

(ख) ‘गच्छति’ इति सम-पुरुष-वचन-क्रियापदं लिखत। यथा
भजति (i) ………. (ii) ………….. (iii) …………….(iv) …………..
उत्तर:
(i) करोति
(ii) नमति
(iii) वदति
(iv) ददाति अथवा अस्ति।

(ग) ‘सूर्याय नमः’ इति प्रयोगम् अनुसृत्य रिक्तस्थानानि पूरयत। यथा
गणेशाय (गणेश) नमः (i) ………….. (अध्यापक) (ii) ……….. (पितामह) नमः।
उत्तर:
(i) अध्यापकाय
(ii) पितामहाय

2. राहुल: जंतुशालाम् गच्छति। सः जनकेन सह गच्छति। तत्र सः सिंहम् पश्यति। सिंहः उच्चैः गर्जति। ततः सः मयूरं पश्यति। मयूरः उपवने शोभनं नृत्यति। सः वृक्षे वानरं दृष्ट्वां भयभीतः अस्ति। वानरः कदलीफलं खादति। एकः अन्यः वानरः अपि तत्र कूर्दति। जंतुशालायाम् अनेके मृगाः सन्ति। राहुलः सर्वान् मृगान् पश्यति प्रसन्नः च भवति। ततः सः गृहम् आगच्छति।

I. एकपदेन उत्तरत। (एक पद में उत्तर दीजिए। Answer in one word.)

(क) राहुलः कुत्र गच्छति?
(ख) स: केन सह गच्छति?
(ग) क: उच्चैः गर्जति?
(घ) वानरः किम् खादति?
उत्तर:
(क) जंतुशालाम्
(ख) जनकेन
(ग) सिंहः
(घ) कदलीफलम्

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (संपूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए। Answer in sentences.)

(क) मयूरः किं करोति?
(ख) राहुलः कदा भयभीतः अस्ति?
उत्तर:
(क) मयूरः उपवने शोभनं नृत्यति।
(ख) राहुलः वृक्षे वानरं दृष्ट्वा भयभीतः अस्ति।

III. भाषाकार्यम् निर्देशानुसार उत्तरत। (भाषाकार्य-निर्देशानुसार उत्तर दीजिए। Answer as per directions.)

उत्तर:

2. कर्तृपदम् बहुवचने परिवर्तय वाक्यं पुनः लिखत।
यथा- सः सिंहम् पश्यति – ते सिंहम् पश्यन्ति।

(i) सिंहः उच्चैः गर्जति।
(ii) वानरः अपि तत्र कूर्दति।
उत्तरम्-
(i) सिंहाः उच्चैः गर्जन्ति।
(ii) वानराः अपि तत्र कूर्दन्ति।

3. यथानिर्देशनम् रिक्तस्थानपूर्ति कुरुत।

(i) उपवने ………… (द्विवचन) ………… (बहुवचन)
(ii) कदलीफलम् ………… (द्विवचन) ………… (बहुवचन)
(iii) भवति ………… (द्विवचन) ………… (बहुवचन)
(iv) अस्ति …………. (द्विवचन) ………… (बहुवचन)
उत्तर:
(i) उपवनयोः, उपवनेषु
(ii) कदलीफले, कदलीफलानि
(iii) भवतः, भवन्ति
(iv) स्तः, सन्ति।

3. ऋषि: वाल्मीकिः महाकविः आसीत्। सः रामायणम् अरचयत्। वाल्मीकिः आदिकविः मन्यते। रामायणम् आदिकाव्यम् अस्ति। रामायणे श्रीरामस्य कथा अस्ति। श्रीरामः स्वजनकस्य दशरथस्य आज्ञाम् अपालयत्। सः सीतालक्ष्मणभ्यां सह वने अवसत्। सः रावणम् अमारयत्। रामराज्ये सर्वे धर्मस्य मार्गेण चलन्ति स्म। श्रीरामः आदर्शः पुत्रः आदर्शः राजा च आसीत्। तस्य राज्ये जनाः सुखिनः आसन्।

I. एकपदेन उत्तरत। (एक पद में उत्तर दीजिए। Answer in one word.)

(क) कः ऋषि महाकविः आसीत्?
(ख) किम् आदिकाव्यम् अस्ति?
(ग) रामायणे कस्य कथा अस्ति?
(घ) रामः सीतालक्ष्मणांभ्याम् सह कुत्र अवसत्?
उत्तर:
(क) वाल्मीकिः
(ख) रामायणम्
(ग) श्रीरामस्य
(घ) वने

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (संपूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए। Answer in sentences.)

(क) रामराज्ये सर्वे कथं चलन्ति स्म? ।
(ख) श्रीरामः काम् अपालयत्?
उत्तर:
(क) रामराज्ये सर्वे धर्मस्य मार्गेण चलन्ति स्म।
(ख) श्रीरामः स्वजनकस्य दशरथस्य आज्ञा अपालयत्।

III. भाषाकार्यम्-यथानिर्देशम् उत्तरत। (भाषाकार्य-निर्देशानुसार उत्तर दीजिए। Answer as per directions.)

(क)
(i) अस्ति – धातुः – …………. लकार: – …………. पुरुषः वचनम्
(ii) मार्गेण – …………. विभक्ति – …………. वचनम्
(iii) कथा – …………. (द्विवचन) – …………. (बहुवचन)
(iv) मार्गेण – …………. (द्विवचन) – …………. (बहुवचन)
उत्तर:
(i) अस्, लट्, प्रथमः, एक
(ii) तृतीया एक
(iii) कथे, कथाः
(iv) मार्गाभ्याम्, मार्ग:

(ख) यथा- आसीत् – अस्ति
(i) अरचयत् – ………….
(ii) अपालयत् – ………….
उत्तर:
(i) रचयति
(ii) पालयति

(ग) यथा- आसीत् – अस् धातुः
(i) अवसत् – धातुः ………….
(ii) अपालयत् – धातुः ………….
उत्तर:
(i) वस्
(ii) पाल्

(घ) कर्तृपदं बहुवचने परिवर्त्य वाक्यं पुनः लिखत।
स: रावणम् मारयति स्म। ………………..
उत्तर:
ते रावणं मारयन्ति स्म।

प्रश्न 4. अद्य विद्यालये अवकाशः अस्ति। राघवः पाठं न पठति। सः दूरदर्शनेन क्रिकेट प्रतियोगितां पश्यति। राघवस्य मित्रं रोहणः अपि विद्यालय-कार्यम् न करोति। रोहणः पुत्तलिका खेलं द्रष्टुम् गच्छति। सः मित्रैः सह खेलम् पश्यति। पुत्तलिका खेल: अतीव रोचकः अस्ति। पुत्तलिकाः नृत्यन्ति। सूत्रधारः खेलं करोति। खेलं दृष्ट्वा सर्वे प्रमुदिताः सन्ति।

I. एकपदेन उत्तरत। (एक पद में उत्तर दीजिए। Answer in one word.)

(क) अवकाशः कुत्र अस्ति?
(ख) क: पाठं न पठति?
(ग) रोहणः कस्य मित्रम्?
(घ) रोहणः किं न करोति?
उत्तर:
(क) विद्यालये
(ख) राघवः
(ग) राघवस्य
(घ) विद्यालय-कार्यम्

II. पूर्णवाक्येन उत्तरत। (संपूर्ण वाक्य में उत्तर दीजिए। Answer in sentences.)

(क) रोहण: किमर्थं गच्छति?
(ख) सूत्रधारः किं करोति, पुत्तलिकाः च किं कुर्वन्ति?
उत्तर:
(क) रोहणः पुत्तलिका खेलं द्रष्टुम् गच्छति।
(ख) सूत्रधारः खेलं करोति, पुत्तालिकाः च नृत्यन्ति।

III. भाषाकार्यम्-निर्देशानुसार उत्तरत। (भाषाकार्य-निर्देशानुसार उत्तर दीजिए। Answer as per Directions.)

1.’पुत्तलिकाखेलः’ इति पदस्य किं विशेषणम् अत्र प्रयुक्तम्?
(i) अतीव
(ii) रोचकः
(iii) अस्ति
उत्तर:
(i) रोचकः

2.’रोहण: पुत्तलिकाखेलं द्रष्टुम् गच्छति’ इति वाक्ये ‘गच्छति’ इति क्रियापदस्य
(क) कः कर्ता?
(i) रोहणः
(ii) पुत्तलिकाखेलम्
(iii) दुष्टुम्

(ख) किम्-कर्मपदम्?
(i) पुत्तलिका खेलम्
(i) द्रष्टुम्
उत्तर:
(i) रोहणः
(ii) पुत्तलिकाखेलम्

3.(क) सः ‘मित्रैः सह खेलम् पश्यति’। इति वाक्यं बहुवचने परिवर्तय पुनः लिखत।
उत्तर:
ते मित्रैः सह खेलान् पश्यन्ति।

(ख) “पुत्तलिकाः नृत्यन्ति’ इति वाक्यम् एकवचने परिवर्त्य लिखत।
उत्तर:
पुत्तलिका नृत्यति।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book रचनात्मक-कार्यम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions रचनात्मक-कार्यम्

अनुच्छेद-पूर्तिः

प्रश्न 1.
मञ्जूषायाः सहायतया अधोदत्तम् प्रत्येकम् अनुच्छेदम् पूरयत।(मञ्जूषा की सहायता से नीचे दिए गए प्रत्येक अनुच्छेद को पूरा कीजिए। Complete each para given below with the help of the words in the box.)

(क) प्रातःकाल:

भ्रमणाय, समाचार-पत्रम्, विद्यालयम्, प्रात:कालः, कूजन्ति। यदा ………………….. भवति तदा प्रकाशः भवति। खगाः ……… “”””। जनाः गच्छन्ति। जनकः …………………. पठति। अहम् । ………………….. गच्छामि।
उत्तर:
प्रात:कालः, कूजन्ति, भ्रमणाय, समाचारपत्रं, विद्यालयम्।

(ख) सायंकाल:

प्रसन्नाः, मिष्टान्नम्, दूरदर्शनम्, भोजनम्, सायंकालः।

यदा ……………………… भवति, जनकः आगच्छति। सः ……………………….. आनयति। वयम् ………………….. खादामः ………… पश्यामः । वयम ………………….. भवामः।
उत्तर:
सायंकालः, मिष्टान्नम्, भोजनम्, दूरदर्शनम्, प्रसन्नाः।

(ग) विद्यालयः क्रीडाकालांशः

छात्राः, विद्यालयः, अल्पाहारम्, मध्यावकाशः।। एषः …………. । विद्यालये अनेके …………. भवति ते क्रीडाक्षेत्रे क्रीडन्ति। यदा ………………….. पठन्ति। यदा …………… भवति ते ………………. खादन्ति।
उत्तर:
विद्यालयः, छात्राः, क्रीडाकालांश, मध्यावकाशः, अल्पाहारम्।

(घ) एतत् गृहम्

उद्यानम्, शयनकक्षः, गृहम्, पाकशालायाम्, दूरदर्शनम्।।

एतत् रोहितस्य ……….. अस्ति । सः आवास-कक्षे ………….. पश्यति। ……….. अम्बा पचति । एषः रोहितस्य …………….. । अत्र सः शयनम् करोति । एतत् गृहस्य ………………….।
उत्तर:
गृहम्, दूरदर्शनम्, पाकशालायाम्, शयनकक्षः, उद्यानम्।

(ङ) पितामही भक्तिगीतम्

देवस्य, सूर्यम्, नमः, पितामही। …………. प्रातः उत्तिष्ठति। सा …………. पूजनम् करोति। सा वदति ‘सूर्याय …………….’। सा …………………… नमति। सा …………. गायति।
उत्तर:
पितामही, देवस्य नमः, सूर्यम्, भक्तिगीतम्।

(च) आम्रवृक्षः

कोकिलः, आम्रवृक्षे, आम्राणि, जलेन, आम्रवृक्षः, फलम्।। उद्याने एकः …………… अस्ति। अहम् ……………. वृक्षं सिञ्चामि। ग्रीष्मकाले ……… आम्रणि भवन्ति। …………….. मधुराणि सन्ति। आम्रम् मम प्रियं …………. अस्ति। वृक्षे ……………… कूजति।
उत्तर:
आम्रवृक्षः, जलेन, आम्रवृक्षे, आम्रणि, फलम्, कोकिलः।

संवाद-पूर्तिः

मञ्जूषायाः सहायतया अधोदत्तं प्रत्येकम् संवादं पूरयत। (मञ्जूषा की सहायता से नीचे दिए गए प्रत्येकसंवाद को पूरा कीजिए। Complete each dialogue given below with the help of words in the box.)

उदाहरणम्- उच्चैः, सिंहः, वने, गर्जामि।

प्रथमः – त्वम् कः असि?
द्वितीयः – ‘अहम् ……….. अस्मि ।
प्रथमः – त्वम् किम् करोषि?
द्वितीयः अहम् ………… |
पथमः , – त्वम् कथम् गर्जसि?
द्वितीयः – अहम् ………… गर्जामि।
प्रथमः – त्वम् कुत्र वससि?
द्वितीयः – अहम् ………. वसामि।
उत्तर:
सिंहः, गर्जामि, उच्चैः, वने

(क) मधुरम्, नीडे, खगः, कूजामि।

प्रथमः – त्वम् कः असि?
द्वितीयः – अहम् …………… अस्मि
प्रथमः – त्वम् किम् करोषि?
द्वितीयः – अहम् ……………
प्रथमः – त्वम् कथम् कूजसि?
द्वितीयः – अहम् …………… कूजसि
प्रथमः – त्वम् कुत्र वससि?
द्वितीयः – अहम् …………… वससि
उत्तर:
खगः, कूजामि, मधुरम्, नीडे।

(ख) सेवम्, मित्रैः सह, फलरसम्, क्रीडाक्षेत्रम्।

प्रथमः – त्वम् किं करोषि?
द्वितीयः – अहम् …………… खादामि। त्वम् किम् करोषि?
प्रथमः – अहम् ………………. पिबामि।
द्वितीयः – किं त्वम् ……………. आगच्छसि?
प्रथमः – तत्र त्वम् किं करोषि?
द्वितीयः – तत्र अहम् ……………. क्रीडामि।
उत्तर:
सेवम्, फलरसम्, क्रीडाक्षेत्रम्, मित्रैः सह।

(ग) फलानि, छायाम्, परोपकाराय, परोपकारम्, वृक्षः।।

प्रथमः – त्वम् कः असि?
द्वितीयः – अहम् ……….. अस्मि ।
प्रथमः – त्वम् किं करोषि?
द्वितीयः – अहम् ……….. यच्छामि।
प्रथमः – त्वम् किमर्थं फलसि?
द्वितीयः – अहम् ……………………….. फलामि।
प्रथमः – अहं सर्वेभ्यः ……………….. यच्छामि। अहं छायावृक्षः अस्मि।
द्वितीयः – शोभनम् ! त्वम् अपि ………………………. करोषि।
उत्तर:
वृक्षः, फलानि, परोपकाराय, छायाम्, परोपकारम्।

(घ) जनाः, उद्यानम्, प्रतिदिनम्, गच्छति, व्यायामम्, भ्रमणाय।

पौत्रः – पितामहः प्रातः कुत्र ………………..?
पितामही – तव पितामहः प्रातः …………………………. गच्छति?
पौत्रः – किं सः ………………………….. गच्छति?
पितामही – आम् सः
प्रतिदिनम् ……………….. गच्छति।
पौत्रः – किं सः एकाकी गच्छति?
पितामही – नहि, अन्ये …………… अपि आगच्छन्ति।
पौत्रः – तत्र ते किं कुर्वन्ति?
पितामही – ते ” ………….. कुर्वन्ति।
उत्तर:
गच्छति, उद्यानम्, प्रतिदिनम्, भ्रमणाय, जनाः, व्यायामम्

(ङ)

• तत्र अहम् क्रिकेटखेल खेलिष्यामि। त्वं कुत्र गच्छसि?
• आम् मम गृहकार्य संपन्नम्।
• अहम् क्रीडाक्षेत्रं गच्छामि।
• किं त्वम् अद्य खेलनाय न आगमिष्यसि?

रविः – मित्र! कुत्र गच्छसि?
भानुः – ……………..
रविः – तत्र त्वं कं खेलं खेलिष्यसि?
भानुः ……………..
रविः – अहम् कलमाय आपणं गच्छामि।
भानुः ……………..
रविः – नहि, मम विद्यालय कार्य न पूर्णम्।
किं तव गृहकार्य सम्पन्नम्?
भानुः – ……………..
उत्तर:
अहम् क्रीडाक्षेत्रं गच्छामि।
तत्र अहम् क्रिकेटखेल खेलिष्यामि। त्वं कुत्र गच्छसि?
किं त्वम् अद्य खेलनाय न आगमिष्यसि?
आम् मम गृहकार्य संपन्नम्।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book चित्रवर्णनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions चित्रवर्णनम्

प्रश्न 1.
प्रत्येकं चित्रं पश्यत। मुख्यवाक्यं पठित्वा मञ्जूषायाः सहायतया चतुर्पु वाक्येषु चित्रवर्णनम् कुरुत। (Look at the picture. Read the principal sentences and describe the picture in your sentences with help from the box.)

(क) एतत् वाटिकायाः चित्रम् अस्ति।

(पुष्पाणि, वृक्षाः, बालकाः, जनाः, चटकाः, वृक्षेषु, विकसन्ति, वाटिकायाम्, कूजन्ति, भ्रमणाय, अत्र वाटिकायाम्)
(i) ………..
(ii) ………..
(iii) ………….
(iv) ……….
(v) ……….
उत्तर:
(i) वाटिकायाम् पुष्पाणि विकसन्ति।
(ii) अत्र अनेके वृक्षाः सन्ति।
(iii) वृक्षेषु चटकाः कूजन्ति।
(iv) जनाः भ्रमणाय आगच्छन्ति।

(ख) एतत् क्रीडाक्षेत्रस्य चित्रम् अस्ति।

(क्रीडाक्षेत्रे, कंदुकेन, पादकंदुकखेलम्, पादेन. क्षिपति, बालकाः, क्षिपति, खेलन्ति, कंदुकम्, प्रसन्नाः,सन्ति।)
(i) ……………….
(ii) ……………..
(iii) …………….
(iv) ………………
उत्तर:
(i) क्रीडाक्षेत्रे बालकाः खेलन्ति।
(ii) ते पादकंदुकखेलं खेलन्ति।
(iii) एक: बालकः पादेन कंदुकं क्षिपति।
(iv) बालकाः प्रसन्नाः सन्ति।

(ग) एतत् जंतुशालायाः चित्रम् अस्ति।

(व्याघ्राः, भल्लूकाः, चित्रकाः, मृगाः, मयूरः, सिंह, नृत्यति, गर्जति, जलचराः, उपवने, पञ्जरे, उच्चैः)
(i) ……………….
(ii) ……………..
(iii) …………….
(iv) ………………
उत्तर:
(i) जंतुशालायाम् व्याघ्राः, चित्रकाः, भल्लूकाः वानराः च सन्ति।
(ii) पञ्जरे सिंहः उच्चैः गर्जति।
(iii) उपवने मयूरः नृत्यति।
(iv) अत्र जलचराः अपि सन्ति।

प्रश्न 2.
एकेन वाक्येन प्रत्येकम् चित्रं वर्णयत। (एक वाक्य में प्रत्येक चित्र का वर्णन कीजिए। Describe each picture in one sentence.)

उदाहरणम्-सिंहाः गर्जन्ति।

उत्तर:
(क) अश्वौ धावतः।
(ख) गजाः चलन्ति।
(ग) छात्रः पठति।
(घ) बालकः खेलति।
(ङ) वृदध/पितामहः भ्रमति।
(च) वानरः खादति।

प्रश्न 3.
मञ्जूषातः उचितम् पदम् आदाय चित्रवर्णनम् पूरयत। (मञ्जूषा से उचित पद लेकर चित्र-वर्णन पूरा कीजिए। Complete the picture’s description with the help of words given in the box.)

(क) भोजनम्, चमसेन, बालिका, चषकः।

उत्तरम्-
(i) बालिका, (ii) भोजनम्, (iii) चमसेन, (iv) चषक:

(ख) नमति, बालिका, हस्ताभ्याम्, पितामहम्।

उत्तर:
(i) बालिकाः (ii) नमति (iii) पितामहम् (iv) हस्ताभ्याम्

(ग) दण्डेन, उपवनस्य, भ्रमति, वृक्षाः।

उत्तर:
(i) उपवनस्य (ii) वृक्षाः (iii) भ्रमति (iv) दण्डेन ।

We have given detailed NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book वाक्य रचना एवं अशुद्धि-शोधनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions वाक्य रचना एवं अशुद्धि-शोधनम्

प्रश्न 1.
अधोदत्तेषु वाक्येषु रेखांकितानि पदानि संशोध्य समक्षं रिक्तस्थाने लिखत। (निम्नलिखित वाक्यों में रेखांकित पद शुद्ध करके सामने रिक्त स्थान में लिखिए। Correct the underlined words in the following sentences and write them in the blank spaces given below.)

(क) कर्ता-क्रियापद-समन्वयः — उत्तरम्
(i) त्वं किम् पठति? — …………
(ii) अहं संस्कृतं पठति। — …………
(iii) ते भ्रमणाय गच्छति। — …………
(iv) यूयम् कुत्र गच्छति? — …………
(v) वयम् क्रीडाक्षेत्रम् गच्छन्ति। — …………
(vi) युवाम् किम् कुरुथ? — …………
(vii) आवाम् खेलामः। — …………
उत्तर:
(i) पठसि
(ii) पठामि
(iii) गच्छन्ति
(iv) गच्छथ
(v) गच्छामः
(vi) कुरुथः
(vii) खेलावः

(ख) संज्ञा-सर्वनाम-समन्वयः — उत्तरम्
(i) उद्याने लताः सन्ति। ते फलन्ति। — ……………
(ii) पर्यटकाः आगच्छन्ति। ताः इस्ततः भ्रमन्ति। — ……………
(iii) सरोवरे कमले स्तः। तौ विकसतः।। — ……………
(iv) आम्रम् पक्वम् अस्ति। एषः मधुरं भवेत्। — ……………
(v) बालिके खेलतः। तौ हसतः अपि। — ……………
(vi) यः समाचार-पत्रं पठति, तत् मम पितामहः। — ……………
(vii) वस्त्राणि अत्र सन्ति। एते मालिनानि सन्ति। — ……………
उत्तर:
(i) ताः
(ii) ते
(iii) ते
(iv) एतत्
(v) ते
(vi) सः
(vii) एतानि

(ग) शुद्ध-लिंग प्रयोगः — उत्तरम्
(i) सरोवरे कमला: विकसन्ति। — ………….
(ii) सः फलान् खादति स्वस्थः च भवति। — ………….
(iii) वृक्षात् पत्रः पतति। — ………….
(iv) अत्र पुस्तकालयम् अपि सन्ति। — ………….
(v) यदा चक्राः भ्रमन्ति, वाहनम् चलति। — ………….
(vi) किम् एतत् तव गृहः ? — ………….
(vii) दुग्धम्: स्वास्थ्याय भवति। — ………….
उत्तर:
(i) कमलानि
(ii) फलानि
(iii) पत्रम्
(iv) पुस्तकालयाः
(v) चक्राणि,
(vi) गृहम्,
(vii) दुग्धम्

(घ) शुद्ध विभक्ति प्रयोगः
उत्तरम्
(अ)
(i) जनाः प्रातः व्यायामः कुर्वन्ति। — ………….
(ii) अहम् लेख लेखिष्यामि। — ………….
(iii) कृषकाः अन्न उत्पादयन्ति। — ………….
(iv) शिक्षक: छात्रम् प्रश्नः पृच्छति। — ………….
(v) आवाम् विदेश गमिष्यावः। — ………….
उत्तर:
(i) व्यायामम्
(ii) लेखम्
(iii) अन्नम्
(iv) प्रश्नम्
(v) विदेशम्

(आ)
(i) छात्राः बसयानं विद्यालयं गच्छन्ति। — ………….
(ii) वयम् मुखात् वदामः। — ………….
(iii) जनाः पादैः चलन्ति। — ………….
(iv) बालकः कन्दुकं खेलति। — ………….
(v) अहं ध्यानं पाठं पठिष्यामि। — ………….
उत्तर:
(i) बसयानेन
(ii) मुखेन
(iii) पादाभ्याम्
(iv) कन्दुकेन
(v) ध्यानेन

(इ)
(i) सज्जनाः परोपकारेण जीवन्ति। — ………….
(ii) पितामही पूजनम् देवालयम् अगच्छत्। — ………….
(iii) बालकाः खेलने क्रीडाक्षेत्रे गच्छन्ति। — ………….
(iv) दीपकः प्रकाशः भवति। — ………….
(v) जनाः पर्यटनम् अत्र आगच्छन्ति। — ………….
उत्तर:
(i) परोपकाराय
(ii) पूजनाय
(iii) खेलनाय
(iv) प्रकाशाय
(v) पर्यटनाय

(ई)
(i) कृषकाः सायं क्षेत्रैः आगच्छन्ति। — ………….
(ii) छात्रः विद्यालयेन गृहम् आगच्छत्। — ………….
(iii) पुस्तकं हस्तम् पतति। — ………….
(iv) महिला कूपम् जलम् आनयति। — ………….
(v) गङ्गा हिमालये निर्गच्छति। — ………….
उत्तर:
(i) क्षेत्रेभ्यः
(ii) विद्यालयात्
(iii) हस्तात्
(iv) कूपात्
(v) हिमालयात्

(उ)
(i) रविवासरं विद्यालये अवकाशः भवति।
(ii) सायंकालम् अहं भ्रमणाय गमिष्यामि।
(iii) पितामही. पञ्चावदनम् शयनात् उत्तिष्ठति।
(iv) घटम् अल्पम् जलम् आसीत्।
(v) हस्तः पञ्च अंगुलयः सन्ति।
उत्तर:
(i) रविवासरे
(ii) सायंकाले
(iii) पञ्चवादने
(iv) घटे
(v) हस्ते

प्रश्न 2.
उचितं विकल्पं चित्वा वाक्यपूर्तिं कुरुत। (उचित विकल्प चुनकर वाक्यों की पूर्ति कीजिए। Pick out the correct option and fill in the blanks.)

(क) (i) किं त्वं वृक्षान् ……… ? (पश्यसि, पश्यथः, पश्यथ)
(ii) अहं मित्रैः सह ………….. (खेलामि, खेलामः, खेलन्ति)
(iii) अध्यापिका कक्षायाम् ……… (आगमिष्यन्ति, आगच्छति, आगच्छन्ति)
(iv) श्वः जनकः मुम्बई नगरं ………. (गच्छति, गमिष्यन्ति, गमिष्यति)
(v) ……… मम संस्कृत परीक्षा आसीत्। (श्वः, ह्यः, अद्यः)
(vi) किम् ……… तव पुस्तकम्? (एषः, एषा, एतत्)
(vii) अधुना वयम् किम् ………? (करोमि, करिष्यामि, करिष्यामः)
उत्तर:
(i) पश्यसि
(ii) खेलामि
(iii) आगच्छति
(iv) गमिष्यति
(vi) एतत्
(vii) करिष्यामः

(ख)
(i) …………….. नमः। (सूर्यः, सूर्यम्, सूर्याय)
(ii) पिता ……… शतरुप्यकाणि यच्छति। (पुत्रः, पुत्राय, पुत्रम्)
(iii) वयम् ……………… संस्कृतं पठामः। (अध्यापकम्, अध्यापकेन, अध्यापकात्)
(iv) …………….. उभयतः वृक्षाः सन्ति। (मार्गम्, मार्गस्य, मार्गः)
(v) राजा दुष्यन्तः ……………… प्रति अगच्छत्। (आश्रमस्य, आश्रमः, आश्रमम्)
(vi) गुरुः …………….. प्रश्नम् अपृच्छत्। (शिष्यम्, शिष्येन, शिष्यात्)
(vii) मृगाः …………….. सह चरन्ति। (मृगाः, मृगाणाम्, मृगैः)
उत्तर:
(i) सूर्याय
(ii) पुत्राय
(ii) अध्यापकात्
(iv) मार्गम्
(v) आश्रमम्
(vi) शिष्यम्
(vii) मृगैः

(ग)
(i) मम विद्यालयः …………….. अस्ति। (विशालम्, विशालः, विशाल)
(ii) एषा वाटिका …………….. अस्ति। (रमणीयम्, रमणीया, रमणीयः)
(iii) जलम् …………….. अस्ति । (शीतलः, शीतलम्, शीतल)
(iv) आम्रणि …………….. सन्ति। (मधुर, मधुरम्, मधुराणि)
(v) मोहितः …………….. छात्रः अस्ति। (योग्य, योग्यम्, योग्यः)
उत्तर:
(i) विशालः
(ii) रमणीया
(iii) शीतलम्
(iv) मधुराणि
(v) योग्यः

We have given detailed NCERT Solutions for Class 6 Sanskrit Grammar Book अनुवाद विधिः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 6 Solutions अनुवाद विधिः

प्रश्न 1.
संस्कृत-पर्यायम् लिखत- (संस्कृत पर्याय लिखिए- write the Sanskrit equivalent.)

यथा-घर = गृहम्

(क)
(i) भवन = ………….
(ii) बाग़ = ………….
(iii) मोर = ………….
(iv) कबूतर = ……………..
(v) केले = ……………..
(vi) मंदिर = ……………..
(vii) दुकान = ……………..
(viii) गेंद = ……………..
(ix) फूलमालाएँ = ……………..
(x) नारियल = ……………..
उत्तर:
(i) भवनम्
(ii) उद्यानम्
(iii) मयूरः
(iv) कपोतः
(v) कदलीफलानि
(vi) मंदिरम्
(vii) आपणः
(viii) कंदुकम्
(ix) पुष्पमालाः
(x) नारिकेलम्

उत्तर:

(ग)
(i) पेड़ों को – …………..
(ii) बालक के लिए – …………..
(iii) पुत्र का – …………..
(iv) दो पैरों से – …………..
(v) फूलों का – …………..
(vi) बादल में – …………..
(vii) दो घोंसलों में – …………..
(viii) गाँव से (अलग) – …………..
उत्तर:
(i) वृक्षान्
(ii) बालकाय
(iii) पुत्रस्य
(iv) पादाभ्याम्
(v) पुष्पाणाम्
(vi) मेघेषु
(vii) नीड़योः
(viii) ग्रामात्

(घ)
(i) हँसता है = ……………
(ii) नमस्कार करती है = ………..
(iii) गिरते हैं (दो) = ……………
(iv) जाएँगे (हम) = …………
(v) दौड़ता है (वह) = …………
(vi) चरते हैं (वे) = …………….
(vii) खेलोगे (तुम) = ………………..
(viii) तैरता है (वह) = ………………..
उत्तर:
(i) हसति
(ii) नमति
(iii) पततः
(iv) गामष्यामः
(v) धावति
(vi) चरन्ति
(vii) खेलिष्यसि
(viii) तरति

प्रश्न 2.
अधोदत्तानि वाक्यानि संस्कृतेन लिखत- (निम्नलिखित वाक्यों को संस्कृत में लिखिए– Write the following sentences in Sanskrit.)

उत्तर:
(क) वानरः कदलीफलम् खादति।
(ख) यूयम् कुत्र गच्छथ?
(ग) वयम् पादाभ्याम् चलामः।
(घ) छात्रा: पठनाय विद्यालयम् गच्छन्ति।
(ङ) सर्पः बिलात् निस्सरति।।
(च) उद्याने शोभनानि पुष्पाणि सन्ति।
(छ) पर्णानाम् वर्णः हरितः भवति।
(ज) भो मित्र! त्वम् कदा आगमिष्यसि?

प्रश्न 3.
परस्परं मेलयत। (परस्पर मेल कीजिए। Match the following.)

(क) वाहनेषु – दो घोंसलों में
(ख) नीडे – मुख से (अलग)
(ग) मुखेन – हिरणों का
(घ) मुखात् – वाहन द्वारा
(ङ) नीड़योः – घोंसले में
(च) मृगैः – गाड़ियों/वाहनों में
(छ) मृगाणाम् – मुख द्वारा/ से
(ज) वाहनेन – हिरणों द्वारा
उत्तर:
(क) वाहनेषु – गाड़ियों/वाहनों में
(ख) नीडे – घोंसले में
(ग) मुखेन – मुख द्वारा/से
(घ) मुखात् – मुख से (अलग)
(ङ) नीडयोः – दो घोंसलों में
(च) मृगैः – हिरणों द्वारा
(छ) मृगाणाम् – हिरणों का
(ज) वाहनेन – वाहन द्वारा

अधोदत्तानि वाक्यानि अवलोकयत अनुवाद विधिं च अवगच्छत। (निम्नलिखित वाक्यों को देखिए और अनुवाद-विधि को समझिए। Look at the sentences given below and understand the rules of translation.)

संज्ञा-सर्वनाम का समन्वय (तालमेल) संज्ञा के लिंग व वचन के अनुसार सर्वनाम का रूप प्रयोग में आता है

कर्ता-क्रियापद का समन्वय

कर्ता के पुरुष व वचन के अनुसार क्रियापद का रूप निर्धारित होता है

अवधेयम्हिं

दी भाषा में ‘को’, ‘द्वारा’, ‘से’, ‘के लिए’, ‘का’/’की’ आदि परसर्ग शब्द से पृथक रहते हैं, किंतु संस्कृत में शब्द के साथ जुड़ जाते हैं और शब्द में रूपांतर आ जाता है। यथा- बालक का = बालकस्य, बालक को = बालकम् इत्यादि।

विशेष्यपद (संज्ञा) के लिंग व वचन के अनुसार विशेषण शब्द का रूप प्रयोग में लाया जाता है

धातुरूप का प्रयोग

वाक्य में आई हुई क्रिया के कालानुसार धातुरूप (लकार) का प्रयोग किया जाता है

इस प्रकार-वर्तमान काल की क्रिया दर्शाने के लिए लट्, भविष्यत् के लिए लृट् तथा भूतकाल के लिए ललकार के धातुरूप का प्रयोग होता है।

अव्ययपद का प्रयोग

संस्कृत भाषा में अव्ययपद ही ऐसे पद हैं जिनमें लिंग, पुरुष, वचन, काल आदि के प्रभाव से कोई रूपांतर नहीं आता

अनुवाद करते समय

सर्वप्रथम वाक्य के कर्ता को पहचानें। तदनुसार क्रियापद का रूप निर्धारित कर लें। वाक्य के शेष शब्दों में प्रयोगानुसार विभक्ति लगाएँ। शब्दरूप निर्धारित करते समय शब्द के
अंतिम अक्षर/स्वर तथा लिंग के अनुसार शब्द रूप चलाएँ। यथा

(क) विद्यालय में – विद्यालये – (विद्यालय शब्द अकारांत पुल्लिग)
पाठशाला में – पाठशालायाम् – (पाठशाला शब्द आकारांत स्त्रीलिंग)

(ख) पौधे – पादपाः – (पादप शब्द पुल्लिग)
पुस्तकें – पुस्तकानि – (पुस्तक शब्द नपुंसकलिंग) इत्यादि।

प्रारंभिक अवस्था में छात्र पाठ्यपुस्तक के व्याकरण भाग में शब्द रूप देख सकते हैं, ठीक वैसे ही जैसे आंग्ल (अंग्रेजी) भाषा का प्रयोग करते समय वर्तनी आदि के लिए शब्द कोष की सहायता ली जाती है। अभ्यास होने पर सहज ही शुद्ध प्रयोग करने लगेंगे।