CBSE Class 10

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 2 बुद्धिर्बलवती सदा Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 2 बुद्धिर्बलवती सदा

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 2 बुद्धिर्बलवती सदा Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत-

(क) बुद्धिमती कुत्र व्याघ्र ददर्श?
उत्तराणि:
गहनकानने

(ख) भामिनी कया विमुक्ता?
उत्तराणि:
निजबुद्ध्या

(ग) सर्वदा सर्वकार्येषु का बलवती?
उत्तराणि:
बुद्धिः

(घ) व्याघ्रः कस्मात् बिभोति?
उत्तराणि:
मानुषात्

(ङ) प्रत्युपन्नमतिः बुद्धिमती किम् आक्षिपन्ती उवाच?
उत्तराणि:
शृगालम्

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत-

(क) बुद्धिमती केन उपेता पितुहं प्रति चलिता?
उत्तराणि:
बुद्धिमती पुत्रद्वयोपेता पितृर्गह प्रति चलिता।

(ख) व्याघ्रः किं विचार्य पलायित:?
उत्तराणि:
काचित् इयम् व्याघ्रमारी इति मत्वा (विचार्य) पलायितः।

(ग) लोके महतो भयात् कः मुच्यते?
उत्तराणि:
लोके महतो भयात् बुद्धिमान् मुच्यते।

(घ) जम्बुकः किं वदन् व्याघ्रस्य उपहासं करोति?
उत्तराणि:
यत् मानुषादपि बिभेषि इति वदन् जम्बुक: व्याघ्रस्य उपहास कराति।

(ङ) बुद्धिमती शृगालं किम् उक्तवती?
उत्तराणि:
बुद्धिमती शृगाल उक्त्वती-“रे रे धूर्त! त्वया मह्यम् पुरा व्याघ्रत्रयं दत्तम्। विश्वास्य अपि अद्य एकम् आनीय कथं यासि इति अधुना वद।

प्रश्न 3.
स्थूलपदमाधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(क) तत्र राजसिंहो नाम राजपुत्रः वसति स्म।
उत्तराणि:
तत्र किम् नाम राजपुत्रः वसति स्म?

(ख) बुद्धिमती चपेटया पुत्रौ प्रहृतवती।
उत्तराणि:
बुद्धिमती कया पुत्रौ प्रहृतवती?

(ग) व्याघ्रं दृष्ट्वा धूर्तः शृगालः अवदत्।
उत्तराणि:
कम् दृष्ट्वा धूर्तः शृगालः अवदत्?

(घ) त्वं मानुषात् विभषि।
उत्तराणि:
त्वम् कस्मात् विभेषि?

(ङ) पुरा त्वया मह्यं व्याघ्रत्रयं दत्तम्।
उत्तराणि:
पुरा त्वया कस्मै व्याघ्रत्रय दत्तम्?

प्रश्न 4.
अधोलिखितानि वाक्यानि घटनाक्रमानुसारेण योजयत-

(क) व्याघ्रः व्याघ्रमारी इयमिति मत्वा पलायितः।
उत्तराणि:
बुद्धिमती पुत्रद्वयेन उपेता पितृर्गृह प्रति चलिता।

(ख) प्रत्युत्पन्नमतिः सा शृगालं आक्षिपन्ती उवाच।
उत्तराणि:
मोर्गे सा एकं व्याघ्रम् अपश्यत्।

(ग) जम्बुककृतोत्साहः व्याघ्रः पुनः काननम् आगच्छत्।
उत्तराणि:
व्याघ्रं दृष्ट्वा सा पुत्रौ ताडयन्ती उवाच-अधुना एकमेव व्याघ्रं विभज्य भुज्यताम्।

(घ) मोर्गे सा एकं व्याघ्रम् अपश्यत्।
उत्तराणि:
व्याघ्रः व्याघ्रमारी इयमिति मत्वा पलायितः।

(ङ) व्याघ्रं दृष्ट्वा सा पुत्रौ ताडयन्ती उवाच-अधुना एकमेव व्याघ्र विभज्य भुज्यताम्।
उत्तराणि:
जम्बुककृतोत्साहः व्याघ्रः पुनः काननम् आगच्छत्।

(च) बुद्धिमती पुत्रद्वयेन उपेता पितृह प्रति चलिता।
उत्तराणि:
प्रत्युत्पन्नमतिः सा शृगालं आक्षिपन्ती उवाच।

(छ) ‘त्वं व्याघ्रत्रयम् आनेतुं’ प्रतिज्ञाय एकमेव आनीतवान्।
उत्तराणि:
‘त्वं व्याघ्रत्रयम् आनेतुं’ प्रतिज्ञाय एकमेव आनीतवान्।

(ज) गलबद्ध शृगालक: व्याघ्रः पुनः पलायितः।
उत्तराणि:
गलबद्धशृगालक: व्याघ्रः पुनः पलायितः।

प्रश्न 5.
सन्धिं / सन्धिविच्छेदं व कुरुत-

(क) पितुर्गृहम् – ______ + ________
(ख) एकैक: – ______ + ________
(ग) ______ – अन्यः + अपि
(घ) ______ – इति + उक्त्वा
(ङ) ______ – यत्र + आस्ते
उत्तराणि:
(क) पितुहम् – पितुः + गृहम्
(ख) एकैकः – एक + एकः
(ग) अन्योऽपि – अन्यः + अपि
(घ) इत्युक्त्वा – इति + उक्त्वा
(ङ) यत्रास्ते – यत्र + आस्ते

प्रश्न 6.
अधोलिखितानां पदानाम् अर्थः कोष्ठकात् चित्वा लिखत-

(क) ददर्श – (दर्शितवान्, दृष्टवान्)
(ख) जगाद – (अकथयत्, अगच्छत्)
(ग) ययौ – (याचितवान्, गतवान्)
(घ) अत्तुम् – (खादितुम्, आविष्कर्तुम्)
(ङ) मुच्यते – (मुक्तो भवति, मग्नो भवति)
(च) ईक्षते – (पश्यति, इच्छति)
उत्तराणि:
(क) ददर्श – दृष्टवान्
(ग) जगाद – अकथयत्
(ङ) ययौ – गतवान्
(छ) अत्तुम् – खादितुम्
(झ) मुच्यते – मुक्तो भवति
(ट) ईक्षते – पश्यति

प्रश्न 7(अ).
पाठात् चित्वा पर्यायपदं लिखत-

(क) वनम् – _________
(ख) शृगालः – _________
(ग) शीघ्रम् – _________
(घ) पत्नी – _________
(ङ) गच्छसि – _________
उत्तराणि:
(क) वनम् – काननम्
(ख) शृगालः – जम्बुक:
(ग) शीघ्रम् – सत्वरम्
(घ) पत्नी – भार्या
(ङ) गच्छसि – यासि

प्रश्न 7(आ).
पाठात् चित्वा विपरीतार्थकं पदं लिखत-

(क) प्रथमः – _________
(ख) उक्त्वा – _________
(ग) अधुना – _________
(घ) अवेला – _________
(ङ) बुद्धिहीना – _________
उत्तराणि:
(क) प्रथमः – द्वितीयः
(ख) उक्त्वा – श्रुत्वा
(ग) अधुना – तदा
(घ) अवला – वेला
(ङ) बुद्धिहीना – बुद्धिमती

परियोजनाकार्यम्
बुद्धिमत्याः स्थाने आत्मानं परिकल्प्य तद्भावनां स्वभाषया लिखत।
विद्यार्थी स्वयं करें।

योग्यताविस्तारः
यह पाठ शुकसप्ततिः नामक प्रसिद्ध कथाग्रन्थ से सम्पादित कर लिया गया है। इसमें अपने दो छोटे-छोटे पुत्रों के साथ जंगल के रास्ते से पिता के घर जा रही बुद्धिमती नामक नारी के बुद्धिकौशल को दिखाया गया है, जो सामने आए हुए शेर को डराकर भगा देती है। इस कथाग्रन्थ में नीतिनिपुण शुक और सारिका की कहानियों के द्वारा अप्रत्यक्ष रूप से सद्वृत्ति का विकास कराया गया है।

भाषिकविस्तारः
ददर्श-दृश् धातु, लिट् लकार, प्रथम पुरुष, एकवचन
विभेषि ‘भी’ धातु, लट् लकार, मध्यम पुरुष, एकवचन।
प्रहरन्ती – प्र + ह्र धातु, शतृ प्रत्यय, स्त्रीलिङ्ग प्र० वि० एकवचन।
गम्यताम् – गम् धातु, कर्मवाच्य, लोट् लकार, प्रथमपुरुष, एकवचन।
ययौ – ‘या’ धातु, लिट् लकार, प्रथमपुरुष, एकवचन।
यासि – गच्छसि ‘या’ धातु लट् लकार, मध्यम्पुरुष, एकवचन।

समास
गलबद्धशृगालक: – गले बद्धः शृगालः यस्य सः।
प्रत्युत्पन्नमतिः – प्रत्युत्पन्ना मतिः यस्य सः।
जम्बुककृतोत्साहात् – जम्बुकेन कृतः उत्साहः-जम्बुककृतोस्साहः तस्मात्।
पुत्रद्वयोपेता – पुत्रद्वयेन उपेता।
भयाकुलचित्तः – भयेन आकुल: चित्तम् यस्य सः।
व्याघ्रमारी – व्याघ्रं मारयति इति।
गृहीतकरजीवितः – गृहीतं करे जीवितं येन सः।
भयङ्करा – भयं करोति या इति।

ग्रन्थ परिचय- शुकसप्ततिः के लेखक और काल के विषय में यद्यपि भ्रान्ति बनी हुई है, तथापि इसका काल 1000 ई. से 1400 ई. के मध्य माना जाता है। हेमचन्द्र ने (1088-1172) में शुकसप्ततिः का उल्लेख किया है। चौदहवीं शताब्दी में फारसी भाषा में ‘तूतिनामह’ नाम से अनूदित हुआ था।

शुकसप्ततिः का ढाँचा अत्यन्त सरल और मनोरंजक है। हरिदत्त नामक सेठ का मदनविनोद नामक एक पुत्र था। वह विषयासक्त और कुमार्गगामी था। सेठ को दु:खी देखकर उसेक मित्र त्रिविक्रम नामक ब्राह्मण ने अपने घर से नीतिनिपुण शुक और सारिका लेकर उसके घर जाकर कहा-इस सपत्नीक शुक का तुम पुत्र की भाँति पालन करो। इसका संरक्षण करने से तुम्हारा दुख दूर होगा। हरिदत्त ने मदनविनोद को वह तोता दे दिया। तोते की कहानियों ने मदनविनोद का हृदय परिवर्तन कर दिया और वह अपने व्यवसाय में लग गया।

व्यापार प्रसंग में जब वह देशान्तर गया तब शुक ने अपनी मनोरंजक कहानियों से उसकी पत्नी का तब तक विनोद करता रहा जब तक उसका पति वापस नहीं आ गया। संक्षेप में शुकसप्ततिः अत्यधिक मनोरंजक कथाओं का संग्रह है।
हन् (मारना) धातोः रूपम्।

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 2 बुद्धिर्बलवती सदा Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नाः

1. गद्यांशम् पाठित्वा प्रश्नानाम् उत्तराणि लिखत-

(क) अस्ति देउलाख्यो ग्रामः। तत्र राजसिंहः नाम राजपुत्रः वसति स्म। एकदा केनापि आवश्यककार्येण तस्य भार्या बुद्धिमती पुत्रद्वयोपेता पितुर्गृहं प्रति चलिता। मार्गे गहनकानने सा एकं व्याघ्रं ददर्श। सा व्याघ्रमागच्छन्तं दृष्ट्वा धाष्र्यात् पुत्रौ चपेटया प्रहृत्य जगाव-“कथमेकैकशो व्याघ्रभक्षणाय कलहं कुरुथः?
अयमेकस्तावद्विभज्य भुज्यताम्। पश्चाद् अन्यो द्वितीयः कश्चिल्लल्याने।”

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)

1. सा बुद्धिमती कुत्र एकं व्याघ्रं ददर्श?
2. बुद्धिमती पुत्रद्वयोपेता कुत्र चालिता?
3. ग्रामस्य नाम किमस्ति?

उत्तराणि:

1. गहनकानने
2. पितुर्ग्रहम्
3. देउल:

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. सा पुत्रौ-चपेटया प्रहत्य किम् जगाद?
2. एकदा तस्य भार्या कि प्रति चलिता?

उत्तराणि:

1. सा पुत्रौ चपेटया प्रहत्य जगाद-कथमेकैकशो व्याघ्रभक्षणाय कलह कुरुथ:? अयम् एकः तावत् विभज्य भुज्यताम्/पश्चाद् अन्यो द्वितीयः कश्चित् लक्ष्यते।
2. एकदा केनापि आवश्यककार्येण तस्य भार्या बुद्धिमती पुत्रद्वयोपेता पितुर्गृहं प्रति चलिता।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘जगाद इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
2. भार्या’ इतिपदस्य विशेषणपदं किम्?
3. ‘आगच्छन्तम्’ इति क्रियापदस्य विपर्यय पदं गद्यांशे किम्?
4. अनुच्छेदे ‘राजपुत्रः’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?

उत्तराणि:

1. सा
2. बुद्धिमती
3. गच्छन्तम्
4. वसति स्म

(ख) इति श्रुत्वा व्याघ्रमारी काचिदियमिति मत्वा व्याघ्रो भयाकुलचित्तो नष्टः।
निजबुद्ध्या विमुक्ता सा भयाद् व्याघ्रस्य भामिनी।
अन्योऽपि बुद्धिमाँल्लोके मुच्यते महतो भयात्॥
भयाकुलं व्याघ्नं दृष्ट्वा कश्चित् धूर्तः शृगालः हसन्नाह-“भवान् कुतः भयात् पलायितः?”
व्याघ्रः-गच्छ, गच्छ जम्बुक! त्वमपि किञ्चिद् गूढप्रदेशम्। यतो व्याघ्रमारीति या शास्त्रे श्रूयते तयाह हन्तुमारब्धः परं गृहीतकरजीवितो नष्टः शीघ्रं तदग्रतः।
शृगालः-व्याघ्र! त्वया महत्कौतुकम् आवेदितं यन्मानुषादपि बिभेषि?
व्याघ्रः-प्रत्यक्षमेव मया सात्मपुत्रावेकैकशो मामत्तुं कलहायमानौ चपेटया प्रहरन्ती दृष्टा।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. कीदृशः व्याघ्रः नष्टः?
2. धूर्तः शृगालः किम् कुर्वन्तम् अवदत्?
3. व्याघ्रण किम् आवेदितम्?

उत्तराणि:

1. भयाकुलचितः
2. हसन्
3. महत्कौतुकम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. व्याघ्रः जम्बुकम् प्रति किम् कथयति?
2. इति श्रुत्वा किं मत्वा व्याघ्रः भयाकुलचित्त नष्ट:!

उत्तराणि:

1. व्याघ्रः जम्बुकम् प्रति कथयति-गच्छ, गच्छ जम्बुक! त्वमपि किञ्चिद् गूढप्रदेशम्। यतो व्याघ्रमारीति या शास्त्रे श्रूयते तयाहं हन्तुमारब्धः परं गृहीतकरजीवितो नष्टः शीघ्रं तदग्रतः।
2. इति श्रुत्वा व्याघ्रमारी काचिदियमिति मत्वा व्याघ्रो भयाकुलचित्तो नष्टः।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘जम्बुकः’ इति पदस्य पर्यायपदं गद्यांशे किमस्ति?
2. ‘शृगालः’ इतिपदस्य विशेषणपदं गद्यांशे किं प्रयुक्तम्?
3. ‘रुदन्’ इति क्रियापदस्य विपर्यय पदं गद्यांशे किम्?
4. अनुच्छेदे ‘हसन्नाह’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?

उत्तराणि:

1. शृगालः
2. धूर्तः
3. हसन्
4. शृगालः

(ग) जम्बुक:-स्वामिन्! यत्रास्ते सा धूर्ता तत्र गम्यताम्। व्याघ्र! तव पुनः तत्र गतस्य सा सम्युखपीक्षते यदि, तर्हि त्वया अहं हन्तव्य इति।
व्याघ्रः-शृगाल! यदि त्वं मां मुक्त्वा यासि सदा वेलाप्यवेला स्यात्।
जम्बुक:-यदि एवं तर्हि मां निजगले बद्ध्वा चल सत्वरम्। स व्याघ्रः तथाकृत्वा काननं ययौ। शृगालेन सहितं पुनरायान्तं व्याघ्र दूरात् दृष्ट्वा बुद्धिमती चिन्तितवती-जम्बुककृतोत्साहाद् व्याघ्रात् कथं मुच्यताम्? परं प्रत्युत्पन्नमतिः सा जम्बुकमाक्षिपन्तयङ्गल्या तर्जयन्त्युवाच-
रे रे धूर्त त्वया दत्तं मह्यं व्याघ्रत्रयं पुरा।
विश्वास्यायैकमानीय कथं यासि वदाधुना।।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. व्याघ्रजम्बुकौ कुत्र ययौ?
2. “त्वया अहं हन्तव्यः” इति कः कथयति?
3. यदि शृगालः व्याघ्र मुक्त्वा यास्यति तदा का स्यात्?

उत्तराणि:

1. काननम्
2. जम्बुक:
3. वेलाप्यवेला

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. सा बुद्धिमती किम् चिन्तितवती।
2. सा प्रत्युत्पन्नमतिः बुद्धिमती कथम् उवाच?

उत्तराणि:

1. सा बुद्धिमती चिन्तितवती-जम्बुककृतोत्साहाद् व्याधात् कथं मुच्यताम्?
2. प्रत्युत्पन्नमतिः सा जम्बुकमाक्षिपन्त्यङ्गल्या तर्जयन्त्युवाच

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. शीघ्रम्’ इति पदस्य पर्यायपदं गद्यांशे किमस्ति?
2. ‘बद्ध्वा’ इति पदस्य विपर्ययपदं गद्यांशे किम्?
3. ‘सा धूर्ता’ अत्र विशेषणपदं किम्?
4. संवादे ‘उवाच’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?

उत्तराणि:

1. सत्वरम्
2. मुक्त्वा
3. धूर्ता
4. सा

2. अधोलिखितेषु कथनेषु स्थूलपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं क्रियतम्-

(क) बुद्धिमती पितुर्ग्रह प्रति चलिता।
(i) कस्मै
(ii) कम्
(ii) कयो
(iv) के
उत्तराणि:
(ii) कम्

(ख) सा धाष्ात् पुत्रौ चपेटया जगाद।
(i) कस्मात्
(ii) कीदृशम्
(iii) कम्
(iv) कः
उत्तराणि:
(i) कस्मात्

(ग) मार्गे सा एकं व्यानं ददर्श।
(i) कयो
(ii) के
(iii) कुत्र
(iv) कम्
उत्तराणि:
(iv) कम्

(घ) सा व्याघ्रमागच्छन्तं दृष्ट्वा उवाच।
(i) का
(ii) कीदृशम्
(iii) कम्
(iv) कुत्र
उत्तराणि:
(i) का

(ङ) व्याघ्रमारी काचिदियमिति मत्वा भयाकुलचित्तो नष्टः।
(i) कीदृशः
(ii) का
(iii) किमर्थम्
(iv) कस्मात्
उत्तराणि:
(ii) का

(च) कश्चित् धूर्तः शृगालः हसन् आह।
(i) कीदृशः
(ii) कः
(ii) केन
(iv) कुत्र
उत्तराणि:
(i) कीदृशः

(छ) गच्छ, जम्बुक! किञ्चिद् गूढप्रदेशम्।
(i) कः
(ii) केन
(iii) कीदृशम्
(iv) का
उत्तराणि:
(iii) कीदृशम्

(ज) त्वम् मानुषादपि बिभेषि।
(i) कस्मात्
(ii) केन
(iii) कः
(iv) कुत्र
उत्तराणि:
(i) कस्मात्

(झ) पुत्रौ व्याघ्रक्षणाय कलहं कुरुथः।
(i) किमर्थम्
(ii) कः
(iii) केन
(iv) कुत्र
उत्तराणि:
(i) किमर्थम्

(ञ) माम् निजगले बद्ध्वा चल सत्वरम्।
(i) कुत्र
(ii) किमर्थम्
(iii) कः
(iv) कुत्र
उत्तराणि:
(i) कुत्र

(ट) परं प्रत्युपन्नमतिः सा जम्बुकम् उवाच।
(i) कीदृषः
(ii) कीदृशी
(iii) का
(iv) कः
उत्तराणि:
(ii) कीदृशी

(ठ) पुरा त्वया मह्यम् त्रय व्याघ्र दत्तम्।
(i) कया
(ii) केन
(iii) कस्यै
(iv) कस्मै
उत्तराणि:
(ii) केन

(ड) व्याघ्रः शृगालेन सहितं पुनः आगच्छत्।
(i) कम्
(ii) कस्मात्
(iii) कथम्
(iv) केन
उत्तराणि:
(iv) केन

(ढ) देउलाख्यो ग्रामे राजसिंह वसतिस्म।
(i) कस्मिन्
(ii) कीदृशे
(iii) कयो
(iv) के
उत्तराणि:
(i) कस्मिन्

(ण) तत्र राजसिंहः नाम राजपुत्रः वसतिस्म्
(i) कुत्र
(ii) यत्र
(iii) कस्मिन
(iv) कः
उत्तराणि:
(i) कुत्र

3. अधोलिखित श्लोकानाम् अन्वयं मञ्जूषायाः सहायतया उचित-क्रमेण पूरयत्।

(क) निजबुद्ध्या विमुक्ता सा भयाद् व्याघ्रस्य भामिनी।
अन्योऽपि बुद्धिमॉल्लोके मुच्यते महतो भयात्॥

अन्वयः
सा भामिनी निज (i) ________ व्याघ्रस्य भयात् (ii) ________ लोके अन्यः अपि (iii) ________ (निजबुद्ध्या ) महतो (iv) ________ मुजयते।
मञ्जूषा- भयात्, बुद्ध्या, बुद्धिमान्, विमुक्ता
उत्तराणि:
(i) बुद्ध्या
(ii) विमुक्ता
(iii) बुद्धिमान्
(iv) भयात्

(ख) रे रे धूर्त त्वया दत्तं मह्यं व्याघ्रत्रयं पुरा।
विश्वास्यायैकमानीय कथं यासि वदाधुना।।
इत्युक्ता धाविता तूर्णं व्याघ्रमारी भयङ्करा।
व्याघ्रोऽपि सहसा नष्टः गलबद्धशृगालकः।।

अन्वयः
रे रे धूर्त पुरा त्वया (i) ________ व्याघ्र (ii) ________ दत्तम्। विश्वास्य (अपि) अद्य (iii) ________ आनीय कथं यासि इति अधुना (iv) ________
मञ्जूषा- मह्यम्, त्रयं, वद, एकम्।
उत्तराणि:
(i) त्रयं
(ii) मह्यम्
(iii) एकम्
(iv) वद

4. अधोलिखित श्लोकानाम् भावार्थम् मञ्जूषायाः सहायतया उचित-क्रमेण पूरयत्-

(क) निजबुध्या विमुक्ता सा भयाद् व्याघ्रस्य भामिनी।
अन्योऽपि बुद्धिमाल्लोके मुच्यते महतो भयात्॥

भावार्थ:
यथा सा रूपवती स्त्र निज (i) _______ प्रमोवेण व्याघ्रस्य (ii) _______ विमुक्ता तथा अस्मिन् संसारे यः (iii) _______ भवाम् अर्थात् यः बुद्धे (iv) _______ करोति सः अपि (सोऽपि) महतो भयात् मुच्यते (भुक्तः भवति)।
मञ्जूषा- बुद्धिमान्, भयात्, उपयोग, बुद्धः
उत्तराणि:
(i) बुद्धः
(ii) भयात्
(iii) बुद्धिमान्
(iv) उपयोगं

(ख) रे रे धूर्त त्वया दत्तं मह्यं व्याघ्रत्रयं पुरा।
विश्वास्यायैकमानीय कथं यासि वदाधुना।।
इत्युक्ता धाविता तूर्ण व्याघ्रमारी भयङ्करा।
व्याघ्रोऽपि सहसा नष्टः गलबद्धशृगालकः।।

भावार्थ:
अस्य भावोऽस्ति यत् अस्मिन संसारे सर्वेषु कार्याषु (i) _________ च बुद्धि एवं बलयुक्ता भवति (ii) _________ बलस्य अन कस्यापि (iii) _________ कदापि न तिष्ठति। अनेनं एवं जन: (iv) _________ पूरायितुम् शक्तोति।
मञ्जूषा- बल, कालेषु, स्वकामनाः, बुद्धेः
उत्तराणि:
(i) कालेषु
(ii) बुद्धेः
(iii) बलं
(iv) स्वकामनः

(ग) बुद्धिर्बलवती तन्वि सर्वकार्येषु सवर्दा।

भावार्थ:
अस्य भावोऽस्ति यत् अस्मिन संसारे सर्वेषु (i) _________ च बुद्धि एवं बलयुक्ता भवति। (ii) _________ बलस्य अने कस्यापि (iii) _________ कदापि न तिष्ठति। अनेन एवं जनः (iv) _________ पूरयितुम् शक्तोति।
मञ्जूषा- बुद्धेः, बलं, स्वकामनः, कालेषु.
उत्तराणि:
(i) कालेषु
(ii) बुद्धः
(iii) बलं
(iv) स्वकामनाः

5. (अ) निम्नलिखितानां वाक्यानां कथाक्रमानुसारम् संयोजित्वा पुनः लिखत।
(क) बुद्धिर्बलवती तन्वि सर्वकार्येषु सर्वदा।
(ख) तस्यभार्या बुद्धिमती आसीत्।
(ग) मार्गे सा एकं व्याघ्रं ददर्श।
(घ) बुद्धिमती व्याघ्रजाद् भयात् पुनरपि मुक्ताऽभवत्।
(ङ) राजसिंहः नाम राजपुत्रः वसति स्म।
(च) अस्ति देउलाख्यो नाम ग्रामः।
(छ) सा पुत्रद्वयोपेता पितृहं प्रति चलिता।
(ज) सा धाष्ात् पुत्रौ चपेटया प्रहत्य जगाद।
उत्तराणि:
(क) अस्ति देउलाख्यो नाम ग्रामः।
(ख) राजसिंहः नाम राजपुत्रः वसति स्म।
(ग) तस्यभार्या बुद्धिमती आसीत्।
(घ) सा पुत्रद्वयोपेता पितृह प्रति चलिता।
(ङ) मार्गे सा एकं व्याघ्र ददर्श।
(च) सा धाष्ात् पुत्रौ चपेटया प्रहत्य जगाद।
(छ) बुद्धिमती व्याघ्रजाद् भयात् पुनरपि मुक्ताऽभवत्।
(ज) बुद्धिर्बलवती तन्वि सर्वकार्येषु सर्वदा।

(आ) (क) कथम् एकैकशः व्याघ्रभक्षणाय कलह कुरुथः।
(ख) कश्चित् धूर्तः शृगालः हसन्नं अवदत्।
(ग) त्वम् मानुषादपि बिभेषि।
(घ) तस्यद्वभार्या बुद्धिमती पुत्रयोपेता पितृह प्रति चलित।
(ङ) भवान् कुतः भयात् पलायितः।
(च) तौ एव विभज्य भुज्यताम्।
(छ) व्याघ्रः भयाकुलचित्तो नष्टः
(ज) बुद्धिमती व्याघ्रजाद् भयात् पुनरपि मुक्ताऽभवत्।
उत्तराणि:
(क) तस्य भार्या बुद्धिमती पुत्रद्वयोपेता पितृहं प्रति चलिता।
(ख) कथम् एकैकशः व्याघ्रभक्षणाय कलहं कुरुथः।
(ग) तौ एव विभज्य भुज्यताम्।
(घ) व्याघ्रः भयाकुलचित्तो नष्टः।
(ङ) कश्चित् धूर्तः शृगालः हसन्नं अवदत्।
(च) भवान् कुतः भयात् पलायितः।
(छ) त्वम् मानुषादपि बिभेषि।
(ज) बुद्धिमती व्याघ्रजाद् भयात् पुनरपि मुक्ताऽभवत्।

6. पर्यायपदानि समुचित मेलनं कुरुत-


उत्तराणि:

7. (अ) ‘क’ स्तम्भे विशेषणपदं लिखितम् ‘ख’ स्तम्भे पुनः विशेष्यपदम्। तयोः मेलनं कुरुत-

उत्तराणि:
(क) (vi)
(ख) (i)
(ग) (ii)
(घ) (vii)
(ङ) (iii)
(च) (iv)
(छ) (v)

(आ) उदाहरणमनुसृत्य अधोलिखितानि विशेषण-विशेष्य-पदानि प्रयुज्य वाक्यानि रयचत्-
कौतुकी कृष्णः – कौतुकी कृष्णः कपिलायाः धनो: दुग्धं पिबति।
(क) चतुरा नारी – __________________
(ख) निर्धनाय पुरुषाय – __________________
(ग) तीक्ष्णैः शरैः – __________________
(घ) विशालेषु वृक्षेषु – __________________
उत्तराणि:
(क) चतुर नारी पुष्पाणि मालायां ग्रध्नाति।
(ख) वयं निर्धनाय पुरुषाय शैत्ये शोभनानि वस्त्राणि यच्छन्ति।
(ग) सः तीक्ष्णैः शरैः हरिणं हन्ति।
(घ) वानरः विशालेषु वृक्षेषु फलानि खादति।

8. विपर्ययपदानि समुचित मेलनं कुरुत-


उत्तराणि:

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 1 शुचिपर्यावरणम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Shemushi Sanskrit Class 10 Solutions Chapter 1 शुचिपर्यावरणम्

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 1 शुचिपर्यावरणम् Textbook Questions and Answers

अभ्यासः

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरं लिखत-

(क) अत्र जीवितं कीदृशं जातम्?
उत्तराणि:
दुर्वहमत्र

(ख) अनिशं महानगरमध्ये किं प्रचलति?
उत्तराणि:
कालायासचक्रम्

(ग) कुत्सितवस्तुमिश्रितं किमस्ति?
उत्तराणि:
भक्ष्यम्

(घ) अहं कस्मै जीवनं कामये?
उत्तराणि:
मानवाय

(ङ) केषां माला रमणीया?
उत्तराणि:
ललितलतानां

प्रश्न 2.
अधोलिखितानां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतभाषया लिखत-

(क) कविः किमर्थं प्रकृतेः शरणम् इच्छति?
उत्तराणि:
कविः सुजीवनार्थं प्रकृतेः शरणम् इच्छति।

(ख) कस्मात् कारणात् महानगरेषु संसरणं कठिनं वर्तते?
उत्तराणि:
यानानां हि अनन्ताः पङ्कतयः महानगरेषु सन्ति अतः तत्र संसरणं कठिनं वर्तते।

(ग) अस्माकं पर्यावरणे किं किं दूषितम् अस्ति?
उत्तराणि:
अस्माकं पर्यावरणे वायुमण्डलं जलम्, भक्ष्यम्, धरातलं च सर्व दुषितम् अस्ति।

(घ) कविः कुत्र सञ्चरणं कर्तुम् इच्छति?
उत्तराणि:
कविः एकान्ते कान्तारे सञ्चरणं कर्तुम् इच्छति।

(ङ) स्वस्थजीवनाय कीदृशे वातावरणे भ्रमणीयम्?
उत्तराणि:
स्वस्थजीवनाय खगकुलकलरव गुञ्जिते-कुसुमावलि समीरचालिते वातावरणे भ्रमणीयम्।

(च) अन्तिमे पद्यांशे कवेः का कामना अस्ति?
उत्तराणि:
अन्तिमे पद्यांशे कवेः मानवेभ्यः शान्तिप्रिय-जीवनस्य कामना अस्ति।

प्रश्न 3.
सन्धिं / सन्धिविच्छेदं कुरुत-

(क) प्रकृतिः + _________ = प्रकृतिरेव
उत्तराणि:
एव

(ख) स्यात् + _________ + _________ = स्यान्नैव
उत्तराणि:
न, एव

(ग) _________ + अनन्ता = ह्यनन्ताः
उत्तराणि:
हि

(घ) बहिः + अन्तः + जगति = _________
उत्तराणि:
बहिरन्तर्जगति

(ङ) _________ + नगरात् = अस्मान्नगरात्
उत्तराणि:
अस्मात्

(च) सम् + चरणम् = _________
उत्तराणि:
पञ्चरणम्

(छ) धूमम् + मुञ्चति = _________
उत्तराणि:
धूमंमुञ्चति

प्रश्न 4.
अधोलिखितानाम् अव्ययानां सहायतया रिक्तस्थानानि पूरयत-

भृशम्, यत्र, तत्र, अत्र, अपि, एव, सदा, बहिः

(क) इदानीं वायुमण्डलं ___________ प्रदूषितमस्ति।
उत्तराणि:
भृशम्

(ख) ___________ जीवन दुर्वहम् अस्ति।
उत्तराणि:
अत्र

(ग) प्राकृतिक वातावरणे क्षणं सञ्चरणम् ___________ लाभदायकं भवति।
उत्तराणि:
अपि

(घ) पर्यावरणस्य संरक्षणम् ___________ प्रकृतेः आराधना।
उत्तराणि:
एव

(ङ) ___________ समयस्य सदुपयोगः करणीयः।
उत्तराणि:
सदा

(च) भूकम्पित-समये ___________ गमनमेव उचितं भवति।
उत्तराणि:
बहिः

(छ) ___________ हरीतिमा ___________ शुचि पर्यावरणम्।
उत्तराणि:
यत्र, तत्र

प्रश्न 5(अ).
अधोलिखितानां पदानां पर्यायपदं लिखत-

(क) सलिलम् – _________
(ख) आम्रम् – _________
(ग) वनम् – _________
(घ) शरीरम् – _________
(ङ) कुटिलम् – _________
(च) पाषाणः – _________
उत्तराणि:
(क) जलम्
(ख) रसालम्
(ग) कान्तारम्
(घ) तनुः
(ङ) वक्रम्
(च) प्रस्तर:

प्रश्न 5(आ).
अधोलिखितपदानां विलोमपदानि पाठात् चित्वा लिखत-

(क) सुकरम् – ___________
(ख) दूषितम् – ___________
(ग) गृह्णन्ती – ___________
(घ) निर्मलम् – ___________
(ङ) दानवाय – ___________
(च) सान्ताः – ___________
उत्तराणि:
(क) दुष्करम्
(ख) निर्मलं
(ग) मुञ्चति
(घ) दुषितं
(ङ) मानवाय
(च) ध्वानम्

प्रश्न 6.
उदाहरणमनुसृत्य पाठात् चित्वा च समस्तपदानि समासनाम च लिखत-

उत्तराणि:
(ख) हरिततरूणाम् – कर्मधारय समास
(ग) ललितलतानाम् – कर्मधारय समास
(घ) नवमालिका – कर्मधारय समास
(ङ) धृतसुखसन्देशम् – बहुब्रीहि समास
(च) कज्जलमलिनम् – कर्मधारय समास
(छ) दुर्दान्तैर्दशनै – कर्मधारय समास

प्रश्न 7.
रेखाङ्कित-पदमाधृत्य प्रश्ननिर्माणं कुरुत-

(क) शकटीयानम् कज्जलमलिनं धूम मुञ्चति।
उत्तराणि:
कीदृशम्

(ख) उद्याने पक्षिणां कलरवं चेतः प्रसादयति।
उत्तराणि:
केषाम्

(ग) पाषाणीसभ्यतायां लतातरुगुल्माः प्रस्तरतले पिष्टाः सन्ति।
उत्तराणि:
के

(घ) महानगरेषु वाहनानाम् अनन्ता पङ्क्तयः धावन्ति।
उत्तराणि:
केषु कुत्र

(ङ) प्रकृत्याः सन्निधौ वास्तविक सुखं विद्यते।
उत्तराणि:
कस्याः

योग्यताविस्तारः
यह पाठ आधुनिक संस्कृत कवि हरिदत्त शर्मा के रचना संग्रह ‘लसल्लतिका’ से संकलित है। इसमें कवि ने महानगरों की यांत्रिक-बहुलता से बढ़ते प्रदूषण पर चिन्ता व्यक्त करते हुए कहा है कि यह लौहचक्र तन-मन का शोषक है, जिससे वायुमण्डल और भूमण्डल दोनों मलिन हो रहे हैं। कवि महानगरीय जीवन से दूर, नदी-निर्झर, वृक्षसमूह, लताकुञ्ज एवं पक्षियों से गुञ्जित वनप्रदेशों की ओर चलने की अभिलाषा व्यक्त करता है।

समास-समसनं समासः
समास का शाब्दिक अर्थ होता है-संक्षेप। दो या दो से अधिक शब्दों के मिलने से जो तीसरा नया और संक्षिप्त रूप बनता है वह समास कहलाता है। समास के मुख्यतः चार भेद हैं-

1. अव्ययीभाव
2. तत्पुरुष
3. बहुव्रीहि
4. द्वन्द्व

1. अव्ययीभाव- इस समास में पहला पद अव्यय होता है और वही प्रधान होता है और समस्तपद अव्यय बन जाता है।
यथा-निर्मक्षिकम् मक्षिकाणाम् अभाव:

यहाँ प्रथमपद ‘निर्’ है और द्वितीयपद मक्षिकम् है। यहाँ मक्षिका की प्रधानता न होकर मक्षिका का अभाव प्रधान है, अतः यहाँ अव्ययीभाव समास है। कुछ अन्य उदाहरण देखें-

• उपग्रामम् – ग्रामस्य सपीपे – (समीपता की प्रधानता)
• निर्जनम् – जनानाम् अभाव: – (अभाव की प्रधानता)
• अनुरथम् – रथस्य पश्चात् – (पश्चात् की प्रधानता)
• प्रतिगृहम् – गृहं गृहं प्रतिः – (प्रत्येक की प्रधानता)
• यथाशक्ति – शक्तिम् अनतिक्रम्य – (सीमा की प्रधानता)
• सचक्रम् – सक्रेण सहितम्: – (सहित की प्रधानता)

2. तत्पुरुष- ‘प्रायेण उत्तरपदार्थप्रधानः तत्पुरुषः’ इस समास में प्राय: उत्तरपद की प्रधानता होती है और पूर्वपद उत्तरपद के विशेषण का कार्य करता है। समस्तपद में पूर्वपद की विभक्ति का लोप हो जाता है।
यथा- राजपुरुषः अर्थात् राजा का पुरुष। यहाँ राजा की प्रधानता न होकर पुरुष की प्रधानता है, और राजा शब्द पुरुष के विशेषण का कार्य करता है।

• ग्रामगतः – ग्राम गतः।
• शरणागात – शरणम् आगतः।
• देशभक्तः – देशस्य भक्तः।
• सिंहभीतः – सिंहात् भीतः।
• भयापन्नः – भयम् आपन्नः।
• हरित्रातः – हरिणा त्रातः।

तत्पुरुष समास के दो भेद हैं-कर्मधारय और द्विगु।
1. कर्मधारय- इस समास में एक पद विशेष्य तथा दूसरा पद पहले पद का विशेषण होता है। विशेषण-विशेष्य भाव के अतिरिक्त उपमान-उपमेय भाव भी कर्मधारय समास का लक्षण है।
यथा-

• पीताम्बरम् – पीतं च तत् अम्बरम्।
• महापुरुषः – महान् च असौ पुरुषः।
• कज्जलमलिनम् – कज्जलम् इव मलिनम्।
• नीलकमलम् – नीलं च तत् कमलम्।
• मीननयनम् – मीन इव नयनम्।
• मुखकमलम् – कमलम् इव मुखम्।

2. द्विगु- ‘संख्यापूर्वी द्विगुः’
इस समास में पहला पद संख्यावाची होता है और समाहार (एकत्रीकरण या समूह) अर्थ की प्रधानता होती है।
यथा- त्रिभुजम्-त्रयाणां भुजानां समाहारः।
इसमें पूर्ववद ‘त्रि’ संख्यावाची है।

• पंचपात्रम् – पंचाना पात्राणां समाहारः।
• पंचवटी – पंचानां वटानां समाहारः।
• सप्तर्षिः – सप्तानां ऋषीणां समाहारः।
• चतुर्युगम् – चतुर्णा युगानां समाहारः।

3. बहुब्रीहि- ‘अन्यपदप्रधानः बहुबीहिः’
इस समास में पूर्व तथा उत्तर पदों की प्रधानता न होकर किसी अन्य पद की प्रधानता होती है।
यथा-

• पीताम्बरः – पीतम् अम्बरम् यस्य सः (विष्णुः)। यहाँ न तो पीतम् शब्द की प्रधानता है और न अम्बरम् शब्द की अपितु पीताम्बरधारी किसी अन्य व्यक्ति (विष्णु) की प्रधानता है।
• नीलकण्ठः – नीलः कण्ठः यस्य सः (शिवः)।
• दशाननः – दश आननानि यस्य सः (रावण:)।
• अनेककोटिसारः – अनेककोटिः सारः (धनेम्) यस्य सः।
• विगलितसमृद्धिम् – विगलिता समृद्धिः यस्य तम् (पुरुषम्)।
• प्रक्षालितपादम् – प्रक्षालितौ पादौ यस्य तम् (जनम्)।

4. द्वन्द्व- ‘उभयपदार्थप्रधान: द्वन्द्वः’
इस समास में पूर्वपद और उत्तरपद दोनों की समान रूप से प्रधानता होती है। पदों के बीच में ‘च’ का प्रयोग विग्रह में होता है।
यथा-

• रामलक्ष्मणौ – रामश्च लक्ष्मणश्च।
• पतरौ – माता च पिता च।
• धर्मार्थकाममोक्षाः – धर्मश्च, अर्थश्च, कामश्च, मोक्षश्च।
• वसन्तग्रीष्मशिशिराः – वसन्तश्च ग्रीष्मश्च शिशिरश्च।

कविपरिचय- प्रो० हरिदत्त शर्मा इलाहाबाद केन्द्रीय विश्वविद्यालय में संस्कृत के आचार्य रहे हैं। इनके कई संस्कृत काव्य प्रकाशित हो चुके हैं। जैसे-गीतकंदलिका, त्रिपथगा, उत्कलिका, बालगीताली, आक्रन्दनम्, लसल्लतिका इत्यादि। इनकी रचनाओं में समाज की विसंगतियों के प्रति आक्रोश तथा स्वस्थ वातावरण के प्रति दिशानिर्देश के भाव प्राप्त होते हैं।

भावविस्तारः
पृथिवी, जल, तेजो वायुराकाशश्चेति पञ्चमहाभूतानि प्रकृतेः प्रमुखतत्त्वानि। एतैः तत्त्वैरेव पर्यावरणस्य रचना भवति। आवियते रेतः समन्तात् लोकोऽनेनेति पर्यावरणम्। परिष्कृतं प्रदूषणरहितं च पर्यावरणमस्मभ्यं सर्वविधजीवनसुखं ददाति। अस्माभिः सदैव या प्रयतितव्यं यथा जलं स्थलं गगनञ्च निर्मलं स्यात्। पर्यावरणसम्बद्धाः केचन श्लोकाः अधोलिखिताः सन्ति-
यथा-

पृथिवीं परितो व्याप्य, तामाच्छाद्य स्थितं च चत्।
जगदाधाररूपेण, पर्यावरणमुच्यते।।

दूषणविषये-

सृष्टौ स्थितौ विनाशे च नृविज्ञैर्बहुनाशकम्।
पञ्चतत्वविरुद्ध यत्साधितं तत्प्रदूषणम्।।

युप्रदूषणविषये-

प्रक्षिप्तो वाहनधूमः कृष्णः बह्वपकारकः।
दुष्टैरसायनयुक्तो घातक: श्वासरुग्वहः।।

नप्रदूषणविषये-

यन्त्रशाला परित्यक्तैर्नगरेदूषितद्रवैः।
नदीनदी समुद्राश्च प्रक्षिप्तैर्दूषणं गताः।।

दूषण निवारणाय संरक्षणाय च-

शोधनं रोपणं रक्षावर्धनं वायुवारिणः।
वनानां वन्यवस्तूनां भूमेः संरक्षणं वरम्।।
एते श्लोकाः पर्यावरणकाव्यात् संकलिताः सन्ति।

सम-तद्भव- शब्दानामध्ययनम्-
धोलिखितानां तत्समशब्दानां तदुद्भूतानां च तद्भवशब्दानां परिचयः करणीय:
तत्सम – तद्भव
प्रस्तर – पत्थर
वाष्प – भाप
दुर्वह – दूभर
वक्र – बाँका
कज्जल – काजल
चाकचिक्य – चकाचक, चकाचौंध
धूमः – धुआँ
शतम् – सौ (100)
बहिः – बाहर

दः परिचयः
स्मन् गीते शुचि पर्यावरणम् इति ध्रुवकं (स्थायी) वर्तते। तदतिरिक्त सर्वत्र प्रतिपङ्क्ति 26 मात्राः सन्ति। इदं गीतिकाच्छन्दसः मस्ति।

Class 10 Sanskrit Shemushi Chapter 1 शुचिपर्यावरणम् Additional Important Questions and Answers

अतिरिक्त प्रश्नाः

1. अधोलिखितं पद्यांशं पाठित्वा प्रदत्तान प्रश्नान् उत्तरत-

(क) दुर्वहमत्र जीवितं जातं प्रकृतिरेव शरणम्।
शुचि-पर्यावरणम्॥
महानगरमध्ये चलदनिशं कालायसचक्रम्।
मनः शोषयत् तनुः पेषयद् भ्रमति सदा वक्रम्॥
दुन्तैिर्दशनैरमुना स्यान्नैव जननसनम्। शुचि …॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. चक्रम कीदृशम् चलति?
2. अस्माकम् शरणम् किम्?
3. अत्र जीवितं कथं जातम्?

उत्तराणि:

1. वक्रम्
2. प्रकृतिः
3. दुर्वहम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. चक्रम् वक्रम् कदा चलति?
2. अमुना दुर्दान्तैः दशनैः किं न स्यात्?

उत्तराणि:

1. मनः शोषयत् तनुः पेषयद् कालायसचक्रम् सदा वक्रम् चलति।
2. अमुना दुर्दान्तैः दशनैः जनग्रसनं नस्यात

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. “अहर्निशम्” इति पदस्य पर्यायपदं पद्यांशे किम्?
2. “सरलैः” इति पदस्य विपर्यय पदं पद्यांशे किम
3. “पर्यावरणम्” इति पदस्य विशेषणपदं किम्?
4. ‘सदा वक्रम् भ्रमति’ अत्र क्रियापदं किम्?

उत्तराणि:

1. अनिशम्
2. दुर्दान्तः
3. शुचि
4. भ्रमति

(ख) कज्जलमलिनं धूमं मुञ्चति शतशकटीयानम्।
वाष्ययानमाला संधावति वितरन्ती ध्वानम्॥
यानानां पङ्क्तयो ह्यनन्ताः कठिनं संसरणम्। शुचि …।

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. कि कज्जलमलिनं धूमं मुञ्चति?
2. वाष्पयानमाला कि कुर्वन्ती संधावति?
3. वाष्पयानमाला कि वितरन्ती अस्ति?

उत्तराणि:

1. शतशकटीयानम्
2. ध्वानम्
3. ध्वानम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. संसरणम् कठिनम् किमर्थम् भवति?
2. शतशकटीयानम् किं करोति?

उत्तराणि:

1. अनन्ताः यानानां पंक्तयः अतः संसरणम् कठिनम् भवति।
2. शतशकटीयानम् कज्जलमलिनं धूमं मुञ्चति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘शतशकटीयानम्’ कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
2. अनंताः’ इति पदस्य विशेष्यपदं किम्?
3. ‘चलनम्’ इति क्रियापदस्य पर्यायपदं किम्?
4. श्लोके ‘सरलम्’ इति पदस्य कः विपर्ययः आगतः?

उत्तराणि:

1. मुञ्चति
2. पक्तयः
3. संसरणम्
4. कठिनम्

(ग) वायुमण्डलं भृशं दूषितं न हि निर्मलं जलम्।
कुत्सितवस्तुमिश्रितं भक्ष्यं समलं धरातलम्॥
करणीयं बहिरन्तर्जगति तु बहु शुद्धीकरणम्। शुचि …॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. जलम् कीदृशम् अस्ति?
2. भृशं दूषितम् किम् अस्ति?
3. कुत्सितवस्तु मिश्रितं किम्?

उत्तराणि:

1. निर्मलम्
2. वायुमण्डलम्
3. धरातलम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. मनुष्यैः किं करणीयम्?
2. धरातलं कीदृशं जातम्?

उत्तराणि:

1. मनुष्यैः बहिरन्तर्जगति तु बहु शुद्धीकरणम् करणीयम्।
2. समलं धरातलम् जातम्।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. ‘दूषितम्’ इति पदस्य विपर्ययपदं श्लोके किम्?
2. ‘वायुमण्डलम्’ इति पदस्य विशेषणपदं किम्?
3. ‘करणीयम्’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
4. श्लोके ‘अत्यधिकम्’ इति पदस्य क: पर्यायः आगतः?

उत्तराणि:

1. निर्मलम्
2. दूषितम्
3. शुद्धीकरणम्
4. भृशम्

(घ) कञ्चित् काल नय मामस्मान्नगराद् बहुदूरम्।
प्रपश्यामि ग्रामान्ते निर्झर-नदी-पयःपूरम्।।
एकान्ते कान्तारे क्षणमपि मे स्यात् सञ्चरणम्। शुचि …॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. कविः कस्मात् दूरं गच्छति?
2. कीदृशे कान्तारे सः क्षणमपि संरचरण कर्तुम् इच्छति।
3. ग्रामान्ते निर्झर-नदी कीदृशं भवति?

उत्तराणि:

1. नगरात्
2. एकान्ते
3. पयः पूरम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)

1. ग्रामान्ते सः किम् द्रष्टुम् इच्छति?
2. एकान्ते कान्तारे मे किं स्यात्?

उत्तराणि:

1. ग्रामान्ते सः निर्झर-नदी-पयः पूरम् द्रष्टुम् इच्छति।
2. एकान्ते कान्तारे में क्षणमपि सञ्चरणं स्यात्।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)

1. अतिसमीपम्’ इति पदस्य विपर्ययपदम् किम्?
2. कान्तारे’ इति पदस्य विशेषणपदं किम्?
3. ‘जलम्’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?
4. श्लोके ‘सञ्चरणम्’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?

उत्तराणि:

1. बहुदूरम
2. एकान्ते
3. पयः
4. स्यात्

(ङ) हरिततरूणां ललितलतानां माला रमणीया।
कुसुमावलिः समीरचालिता स्यान्मे वरणीया।।
नवमालिका रसालं मिलिता रुचिरं संगमनम्। शुचि …॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. कीदृशानां वृक्षाणां माला रमणीया भवेत्?
2. लतानाम् माला कीदृशी भवेत्?
3. संगमनम् कीदृशं भवेत्?

उत्तराणि:

1. हरितानाम्
2. रमणीया
3. रुचिरम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. केन चलिता कुसुमावलिः वरणीया स्यात्?
2. नवमालिका संगमनं कीदृशम्?

उत्तराणि:

1. समीरेण चालिता कुसमावलिः वरणीया स्यात्।
2. नवमालिका रुचिरं संगमनम्।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. रमणीया’ इति विशेषणपदस्य विशेष्यपदं श्लोके किम्?
2. श्लोके ‘चालिता’ इति क्रिया पदस्य कर्तृपदं किम्?
3. अत्र ‘आम्रम्’ इति पदस्य पर्यायपदं किम्?
4. श्लोके ‘दुर्गमनम्’ इति कः विपर्ययः?

उत्तराणि:

1. माला
2. समीरेण
3. रसालम्
4. संगमनम्

(च) अयि चल बन्धो! खगकुलकलरव गुञ्जितवनदेशम्।
पुर कलरव सम्भ्रमितजनेभ्यो धृतसुखसन्देशम्।।
चाकचिक्यजालं नो कुर्याज्जीवितरसहरणम्। शुचि … ||

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. कविः कीदृशम् सन्देशम् दातुम् इच्छति?
2. कविः कुत्र चलितुम् इच्छति?
3. कविः कं सम्बोधयति?

उत्तराणि:

1. धृतसुखम्
2. खगकुलकलरवदेशम्
3. बंधुवर

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. किम् जीवितम् रसं न हरेत्?
2. पुर कलरव सम्भ्रमित जनेभ्यः सुखसन्देशं कुत्र प्राप्नोति?

उत्तराणि:

1. नगराणाम् चाकचिक्यजालं जीवितम् रसं न हरेत्।
2. पुर-कलरव सम्भ्रमित जनेभ्यः सुखसन्देशं खगकुलकलरव गुजितवनदेशे प्राप्नोति।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. ‘ग्राम’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम्?
2. ‘चल’ इति क्रियापदस्य कर्तृपदं किम्?
3. ‘चाकचिक्यजालं’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
4. श्लोके ‘नगर’ इति पदस्य कः पर्यायः आगतः?

उत्तराणि:

1. पुर
2. बन्धो
3. कुर्यात्
4. पुर

(छ) प्रस्तरतले लतातरुगुल्मा नो भवन्तु पिष्टा।
पाषाणी सभ्यता निसर्गे स्यान्न समाविष्टा॥
मानवाय जीवनं कामये नो जीवन्मरणम्। शुचि …॥

प्रश्न 1.
एकपदेन उत्तरत (केवलं प्रश्नद्वयमेव)-

1. लतातरुगुल्माः कुत्र न पिष्टा:भवन्तु?
2. पाषाणी सभ्यता कुत्र समविष्टा न स्यात्?
3. कविः कि न कामयते?

उत्तराणि:

1. प्रस्तरतले
2. निसर्ग
3. जीवन्मरणम्

प्रश्न 2.
पूर्णवाक्येन उत्तरत (केवलं प्रश्नमेकमेव)-

1. कविः कस्य कामना करोति?
2. प्रस्तरे तले के न भवन्तु?

उत्तराणि:

1. कविः मानवाय जीवनस्य कामना करोति।
2. प्रस्तरतले लतातरुगुल्माः प्रियः न भवन्तु।

प्रश्न 3.
भाषिककार्यम् (केवलं प्रश्नत्रयमेव)-

1. सभ्यता’ इति पदस्य विशेषणपदं किम्?
2. अहम्’ इति कर्तृपदस्य क्रियापदं किम्?
3. ‘जीवन्मरणं’ इति पदस्य विपर्ययपदं किम् प्रयुक्तम्?
4. ‘पाषाणीसभ्यता निसर्गे न स्यात्’। अत्र कर्तृपदं किम्?

उत्तराणि:

1. पाषाणी
2. कामये
3. जीवनम्
4. पाषाणीसभ्यता

2. अधोलिखित कथनेषु रेखांकितपदानि आधृत्य प्रश्ननिर्माणं क्रियाताम्-

(क) मानव जीवनाय शुचि-पर्यावरणं आवश्यकम् भवति।
(i) कीदृशम्
(ii) क:
(iii) कम्
(iv) कुत्र
उत्तराणि:
(i) कीदृशम्

(ख) महानगरमध्ये कालायसचक्रम् अनिशं चलति।
(i) केन
(ii) क:
(iii) कुत्र
(iv) कम्
उत्तराणि:
(iii) कुत्र

(ग) चक्रम् सदा वक्रम भ्रमति।
(i) कः
(ii) केन
(iii) कीदृशम्
(iv) कुत्र
उत्तराणि:
(iii) कीदृशम्

(घ) अमुना दुर्दान्तैः अशनैः जनग्रसनम् न स्यात्।
(i) कः
(ii) केन
(iii) केषाम्
(iv) कुत्र
उत्तराणि:
(ii) केन

(ङ) शतं शकटीयानम् धूम्र मुञ्चति।
(i) केन
(ii) क:
(iii) कति
(iv) केषाम्
उत्तराणि:
(iii) कति

(च) यामानां पक्तयः अनन्ताः कठिनं संसरणम् भवति।
(i) कः
(ii) केषाम्
(iii) कुत्र
(iv) कम्
उत्तराणि:
(ii) केषाम्

(छ) वायुमण्डलं अत्यधिकं दूषितं जातम्।
(i) केषाम्
(ii) कीदृशम्
(iii) कः
(iv) कम्
उत्तराणि:
(ii) कीदृशम्

(ज) प्रकृत्याः सन्निधौ वास्तविकं सुखं विद्यते।
(i) कम्
(ii) कस्याः
(iii) केषाम्
(iv) कः
उत्तराणि:
(ii) कस्याः

(झ) उद्याने पक्षिणां कलरवं चेतः प्रसादयति।
(i) केषाम्
(ii) कः
(iii) कम्
(iv) कुत्र
उत्तराणि:
(i) केषाम्

(त्र) पाषाणीसभ्यतायां लतातरुगुल्माः प्रस्तरतले पिष्टाः सन्ति।
(i) के
(ii) क:
(iii) केषाम्
(iv) कुत्र
उत्तराणि:
(i) के

(ट) शकटीयानम् कज्जलमालिनं धूमं मुञ्चति।
(i) किम्
(ii) कम्
(iii) कीदृशम्
(iv) कथम्
उत्तराणि:
(iii) कीदृशम्

(ठ) प्रस्तरतले लतातरुगुल्मा पिष्टाः न भवन्तु।
(i) के
(ii) कुत्र
(iii) किम्
(iv) केन
उत्तराणि:
(ii) कुत्र

(ड) महानगरेषु, वाहनानाम् अनन्ताः पङक्तयः धावन्ति।
(i) केषु
(ii) कस्मै
(iii) के
(iv) किम्
उत्तराणि:
(i) केषु

(ढ) शकटीयानम् कज्जलमलिन धूम मुञ्चति।
(i) कम्
(ii) किम्
(iii) कथम्
(iv) कानि
उत्तराणि:
(ii) किम्

(ण) कविः मानवस्य जीवनस्य कामनां करोति।
(i) कथम्
(ii) केन
(iii) कस्मै
(iv) कस्य
उत्तराणि:
(iv) कस्य

3. अधोलिखितानां श्लोकानाम् अन्वये रिक्तस्थानपूर्तिः।

(क) दुर्वहमत्र जीवितं जातं प्रकृतिरेव शरणम्।
शुचि-पर्यावरणम्॥
महानगरमध्ये चलदनिशं कालायसचक्रम्।
मनः शोषयत् तनुः पेषयद् भ्रमति सदा वक्रम्॥
दुर्दान्तैर्दशनैरमुना स्यान्नैव जनग्रसनम्॥ शुचि …..॥

अन्वयः
अत्र जीवितं (i) _______ जातं प्रकृतिः एवं शरणम् शुचि-पर्यावरणम् (एव शरणम्) (ii) _______ मध्ये कालाय सचक्रम् अनिशं चलत् मनः (iii) _______ तनुः प्रेक्षेयद् सदा वक्रम भ्र मति अमुना दुर्दान्तैः (iv) _______ जनग्रसनम् न एवं स्यात् ।।1।।

मञ्जूषा- दशनैः, दुर्वहम्, शोषयत्, महानगर
उत्तराणि:
(i) दुर्वहम्
(ii) महानगर
(ii) शोषयत्
(iv) दशनैः

(ख) कज्जलमलिनं धूमं मुञ्चति शतशकटीयानम्।
वाष्पयानमाला संधावति वितरन्ती ध्वानम्॥
यानानां पङ्क्तयो ह्यनन्ताः कठिनं संसरणम्॥ शुचि…॥

अन्वयः
(अद्यत्वे देशे) शतशकटीयानम् (i) ________ धूमं मुञ्चति, वाष्पयानमाला (ii) ________ वितरन्ती संधावति। यानानां (iii) ________ पङ्क्त यः हि (येन) (iv) ________ संसरणम्।

मञ्जूषा- कठिनं, कज्जलमलिनं, ध्वानम्, अनन्ताः
उत्तराणि:
(i) कज्जलमलिनं
(ii) ध्वानम्
(iii) अनन्ताः
(iv) कठिन

(ग) वायुमण्डलं भृशं दूषितं न हि निर्मल जलम्।
कुत्सितवस्तुमिश्रितं भक्ष्यं समलं धरातलम्॥
करणीयं बहिरन्तर्जगति तु बहु शुद्धीकरणम्॥ शुचि…॥

अन्वयः
(अद्य) वायुमण्डलं (i) ________ दूषितं, निर्मल जलम् हि न, (ii) ________ कुत्सित वस्तु मिश्रितं समलं (iii) ________ अन्तजगति तु (iv) ________ करणीयं बहु शुद्धीकरणम्।।

मञ्जूषा- भक्ष्यं, भृशं, धरातलम्, निर्मल
उत्तराणि:
(i) भृशं
(ii) भक्ष्य
(iii) धरातलम्
(iv) निर्मल

(घ) कञ्चित् कालं नय मामस्मान्नगराद् बहुदूरम्।
प्रपश्यामि ग्रामान्ते निर्झर-नदी-पयःपूरम्॥
एकान्ते कान्तारे क्षणमपि मे स्यात् सञ्चरणम्॥ शुचि …॥

अन्वयः
कञ्चित् कालं माम् (i) _________ नगरात् बहु दूरम् नय। ग्रामान्ते (अहम्) (ii) _________ नदी-पयः पूरम् प्रापश्यामि। (iii) _________ कान्तारे में क्षणम् अपि (iv) _________ स्यात्।

मञ्जूषा- सञ्चरणम्, अस्मात्, एकान्ते, निर्झर
उत्तराणि:
(i) अस्मात्
(ii) निर्झर
(iii) एकान्ते
(iv) सञ्चरणम्

(ङ) हरिततरूणां ललितलतानां माला रमणीया।
कुसुमावलिः समीरचालिता स्यान्मे वरणीया॥
नवमालिका रसालं मिलिता रुचिरं संगमनम्। शुचि …॥

अन्वयः
हरित तरूणाम् ललित (i) ________ रमणीया माला (ii) ________ चालिता कुसमावलिः मे वरणीया स्यात् (iii) ________ नवमालिका (iv) ________ संगमनम् मिलिता।

मञ्जूषा- रुचिरं, लतानां, रसालं, समीर
उत्तराणि:
(i) लतानां
(ii) समीर
(iii) रसालं
(iv) रुचिरं

(च) अयि चल बन्धो! खगकुलकलरव गुञ्जितवनदेशम्।
पुर-कलरव सम्भ्रमितजनेभ्यो धृतसुखसन्देशम्॥
चाकचिक्यजालं नो कुर्याज्जीवितरसहरणम्॥ शुचि …॥

अन्वयः
बन्धो! खगकुल (i) ________ गुञ्जितवनदेशम् (ii) ________ पुर-कलरव सम्भ्रमित (iii) ________धृत सुख सन्देशम्। चाकचिक्यजालं जीवित (iv) ________ हरणम् न कुर्यात्।

मञ्जूषा- जनेभ्यः, कलरव, रस, चल
उत्तराणि:
(i) कलरव
(ii) चल
(iii) जनेभ्यः
(iv) रस

(छ) प्रस्तरतले लतातरुगुल्मा नो भवन्तु पिष्टा।
पाषाणी सभ्यता निसर्गे स्यान्न समाविष्टा।
मानवाय जीवनं कामये नो जीवन्मरणम्। शुचि …॥

अन्वयः
लतातरु गुल्मा: (i) ________ न पिष्टाः भवन्तु। (ii) ________ पाषाणी सभ्यता (iii) ________ न स्यात्। (अहम्) मानवाय (iv) ________ कामये जीवन्मरणम् न।
मञ्जूषा- जीवन, प्रस्तरतले, निसर्ग, समाविष्टा
उत्तराणि:
(i) प्रस्तरतले
(ii) निसर्गे
(iii) समाविष्टा
(iv) जीवनं

4. श्लोकक्रमानुसारं वाक्यानि पुनः लेखनीयानि-

प्रश्न (अ).
(क) अमुना दुर्दान्तैः दशनौः जनग्रसनम् न स्यात्।
(ख) महानगरेषु कालायसचक्रम् अहर्निशम् चलति।
(ग) चक्रम सर्वदा वक्रम् भ्रमति।
(घ) अधुना प्रकृतिरेव शरणम् गन्तव्यम्।
(ङ) अस्मिन् संसारे जीवितं कठिन अस्ति।
(च) अस्मभ्यम्-पर्यावरणम् आवश्यकम्।
(छ) चक्रम् मनः शोषयति तनुः च पेषयति।
(ज) शुचि-पर्यावरणम् आवश्यकम् अस्ति।
उत्तराणि:
(क) अस्मिन् संसारे जीवितं कठिनं अस्ति।
(ख) महानगरेषु कालायसचक्रम् अहर्निशम् चलति।
(ग) चक्रम् मनः शोषयति तनुः च पेषयति।
(घ) चक्रम सर्वदा वक्रम् भ्रमति।
(ङ) अमुना दुर्दान्तः दशनैः जनग्रसनम् न स्यात्।
(च) अधुना प्रकृतिरेव शरणम् गन्तव्यम्।
(छ) अस्मभ्यम्-पर्यावरणम् आवश्यकम्।
(ज) शुचि-पर्यावरम् आवश्यकम् अस्ति।

प्रश्न (आ).
(क) शुचि-पर्यावरणम् आवश्यकम् अस्ति।
(ख) वायु-प्रदूषणम् भवति।
(ग) शकटीयानम् धूमं मुञ्चति।
(घ) महानगरेषु वाहनानाम् अन्नताः पङक्तयः धावन्ति।
(ङ) पर्यावरणम् प्रदूषितम् भवति।
(च) शतशकटीयानम् कज्जलमलिनं धूम मुञ्चति।
(छ) महानगरेषु चलनम् कठिनम् भवति।
(ज) वाष्पयानमाला ध्वानम् वितरन्ती सधावति।
उत्तराणि:
(क) शकटीयानम् धूमं मुज्जति।
(ख) शतशकटीयानम् कज्जलमलिनं धूमं मुञ्चति।
(ग) वाष्पयानमाला ध्वानम् वितरन्ती सधावति।
(घ) महानगरेषु वाहनानाम् अन्नताः पङक्तयः धावन्ति।
(ङ) वायु-प्रदूषणम् भवति।
(च) महानगनेषु चलनम् कठिनम् भवति।
(छ) पर्यावरणम् प्रदूषितम् भवति।
(ज) शुचि-पर्यावरणम् आवश्यकम् अस्ति।

5. समुचितानि पर्यायपदानि मेलनं कुरुत-

खण्ड ‘क’ – खण्ड ‘ख’
(क) जीतितम् – सुन्दरी
(ख) दुर्वहम् – पुष्पपक्तिः
(ग) तनुः – वायु:
(घ) वृक्षाणाम् – वरणीया
(ङ) रमणीया – त्यजति
(च) कुसमावलिः – अत्यधिकम्
(छ) चयनीया – कुटिलम्
(ज) समीरः – जीवनम्
(झ) चाकचिक्यजालम् – शरीरम्
(ञ) रसालम् – दुष्करम्
(ट) मुञ्चति – तरुणाम्
(ठ) वक्रम् – कृत्रिमप्रभावपूर्णजगत्
(ड) भक्ष्यम् – आम्रम्
(ढ) संसरणम् – मलेनयुक्तम्
(ण) भृषम् – सञ्चलनम्
(त) समलम् – खाद्यपदार्थ
(थ) शुचिः – मनसि
(द) यानानाम् – इच्छामि
(ध) धरातलम् – अवलोकयामि
(न) अन्तर्जगति – नहि
(प) बहु – वने
(फ) प्रपश्यामि – पवित्रम्
(ब) कान्तारे – मित्र
(भ) बन्धु – वाहनानाम्
(म) नो – पृथ्वी
(य) कामये – अत्यधिकम्
उत्तराणि:
(क) जीवनम्
(ख) दुष्करम्
(ग) शरीरम्
(घ) तरुणाम्
(ङ) सुन्दरी
(च) पुष्पपक्तिः
(छ) वरणीया
(ज) वायुः
(झ) कृत्रिमप्रभावपूर्ण जगत्
(ञ) आम्रम्
(ट) त्यजति
(ठ) कुटिलम्
(ड) खाद्यपदार्थ
(ढ) सञ्चलनम्
(ण) अत्यधिकम्
(त) मलेन युक्तम्
(थ) पवित्रम्
(द) वाहनानाम्
(ध) पृथ्वी
(न) मनसि
(प) अत्यधिकम्
(फ) अवलोकयामि
(ब) वने
(भ) मित्र
(म) नहि
(य) इच्छामि

6. ‘क’ स्तम्भे विशेषणपदं लिखितम् ‘ख’ स्तम्भे पुनः विशेष्यपदम्। तयोः मेलनं कुरुत-

‘क’ स्तम्भ – ‘ख’ स्तम्भ
(क) शुचि – (i) दशनः
(ख) दुर्दान्तः – (ii) वायुमण्डलम्
(ग) दूषितम् – (iii) कान्तरे
(घ) निर्मल – (iv) पर्यावरणम्
(ङ) समलं – (v) धरातलम्
(च) एकान्ते – (vi) धुर्म
(छ) मलिनं – (vii) पक्तयः
(ज) अनंताः – (viii) जलम्
उत्तराणि:
(क) (iv)
(ख) (i)
(ग) (ii)
(घ) (viii)
(ङ) (v)
(च) (iii)
(छ) (vi)
(ज) (vii)

7. निम्न ‘क’ वर्गीय पदार्थ ‘ख’ वर्गीय पदेषु विपर्यायपदानि चीयताम्-

‘क’ पदानि – ‘ख’ विपर्यायपदानि
(क) निर्मलम् – अदुर्दान्तः
(ख) भक्ष्यम् – निर्मलम्
(ग) बहु – ग्रहणति
(घ) करणीयम् – एकम्
(ङ) नगरात् – अन्ताः
(च) बहुदूरम् – सरलम्
(छ) कान्तारे – अकरणीयम्
(ज) रमणीया – ग्रामात्
(झ) रुचिरम् – समीपम्
(ञ) बन्धो! – नगरे
(ट) कुर्यात् – अरमणीया
(ठ) जीवितम् – मलम्
(ड) सभ्यता – अभक्ष्यम्
(ढ) मानवाय – न्यून
(ण) भृषम् – अरुचिरम्
(त) दूषितम् – शत्रों!
(थ) शुचि – अकुर्यात्
(द) वक्रम् – मरणम्
(ध) दुर्दान्तः – असभ्यता
(न) मलिनम् – दानवाय
(प) मुञ्चति – न्यूनम्
(फ) शतम् – अदूषितम्
(ब) अनन्ताः – अशुचि
(भ) कठिनम् – सरलम्
उत्तराणि:
(क) मलम्
(ख) अभक्ष्यम्
(ग) न्यून
(घ) अकरणीयम्
(ङ) ग्रामात्
(च) समीपम्
(छ) नगरे
(ज) अरमणीया
(झ) अरुचिरम्
(ञ) शत्रो!
(ट) अकुर्यात्
(ठ) मरणम्
(ड) असभ्यता
(ढ) दानवाय
(ण) न्यूनम्
(त) अदूषितम्
(थ) अशुचि
(द) सरलम्
(ध) अदुर्दान्तः
(न) निर्मलम्
(प) ग्रहणति
(फ) एकम्
(ब) अन्ताः
(भ) सरलम्

In this page, we are providing Human Eye and Colourful World Class 10 Extra Questions and Answers Science Chapter 11 pdf download. NCERT Extra Questions for Class 10 Science Chapter 11 Human Eye and Colourful World with Answers will help to score more marks in your CBSE Board Exams.

Class 10 Science Chapter 11 Extra Questions and Answers Human Eye and Colourful World

Extra Questions for Class 10 Science Chapter 10 Human Eye and Colourful World with Answers Solutions

Extra Questions for Class 10 Science Chapter 11 Very Short Answer Type

Question 1.
Why is the colour of the clear sky blue? (NCERT Exemplar)
Answer:
Colour of the clear sky is blue: The molecules of air and other fine particles in the atmosphere have size smaller than the wavelength of visible light.

When sunlight passes through the atmosphere, the fine particles in air scatter the blue colour more strongly than red.

Question 2.
Why do stars appear to twinkle?
Answer:
Stars appears to twinkle due to atmospheric refraction.

Question 3.
Define farthest point of an eye.
Answer:
Farthest point of an eye: The farthest point upto which the eye can see objects clearly is called far point of the eye. It is infinity for normal eye.

Question 4.
Define power of accommodation.
Answer:
Power of accommodation: The ability of the eye lens to adjust its focal length is called accommodation.

Question 5.
Define least distance of distinct vision.
Answer:
Least distance of distinct vision: Minimum distance at which an object can be seen distinctly without any strain from the normal eye, i.e., 25 cm for normal vision.

Question 6.
Define Tyndall effect.
Answer:
Tyndall effect: The phenomenon of scattering of light by colloidal particles gives rise to Tyndall effect.
Tyndall effect can be observed when sunlight passes through a canopy of a dense forest. Here tiny droplets in mist scatters light.

Question 7.
Define atmospheric refraction.
Answer:
Atmospheric refraction: If physical conditions of the refracting medium (air) are not stationary, the apparent position of the object fluctuates.

Question 8.
Why are danger signal lights red in colour?
Answer:
Danger signal lights are red in colour because red colour is least scattered by fog or smoke.

Extra Questions for Class 10 Science Chapter 11 Short Answer Type I

Question 1.
What is meant by advance sunrise and delayed sunset? Draw a labelled diagram to explain these phenomena.
Answer:
Advance sunrise and delayed sunset is due to atmospheric refraction.
When the sun is slightly below the horizon, the sunlight coming from the less dense (vacuum) to more dense (air) medium is refracted downwards. So the sun appears to be above the horizon.

Similarly, even after actual sunset, the sun can be seen for a few minutes due to refraction of sunlight.

Question 2.
Explain formation of rainbow.
Answer:

Rainbow formation: A rainbow is a natural spectrum appearing in the sky after rain shower. It is caused by dispersion of sunlight by tiny water droplets, present in the atmosphere. The water droplets act like small prism. They refract and disperse the incident sunlight, then reflect it internally and finally refract it again.
Due to dispersion of light and internal reflection different colours appear.

Question 3.
Explain the refraction of light through a triangular glass prism using a labelled ray diagram. Hence define the angle of deviation. (NCERT Exemplar)
Answer:
Refraction of light through prism

PE – Incident ray
EF – Refracted ray
FS – Emergent ray
∠A – Angle of the prism
∠i – Angle of incidence
∠r – Angle of refraction
∠e – Angle of emergence
∠D – Angle of deviation

Refraction of light through a triangular glass prism

1. The refraction of light takes place at two surfaces firstly when light enters from air to prism and secondly when light emerges from prism.
2. Angle of prism: The angle between the two lateral faces of the prism is called angle of prism.
3. Angle of deviation: The angle between incident ray (produced forward) and emergent ray (produced backward).

Extra Questions for Class 10 Science Chapter 11 Short Answer Type II

Question 1.
What is the difference in colours of the sun observed during sunrise/sunset and noon? Give explanation for each.
Answer:
In the morning and evening, the sun lies near the horizon. Sunlight travels through a larger distance in the atmosphere and most of the blue light and shorter wavelengths are scattered away by the particles. Therefore, the light that reaches our eyes is of longer wavelength. This gives rise to the reddish appearance of the sun.
At noon sun appears white as only a little of blue and voilet colours are scattered.

Question 2.
Define the term dispersion of white light. Name the colour of light which bends (i) the most, (ii) the least, while passing through a glass prism. Draw a ray diagram to justify your answer.
Answer:
Dispersion of white light by a glass prism
Dispersion: The splitting of light into its component colours is called dispersion.
The red light bends the least while violet bends the most.
Spectrum: The band of the coloured components of a light beam is called spectrum.
i.e., VIBGYOR

Question 3.
Explain twinkling of stars.
Answer:
Twinkling of stars:

• The twinkling of stars is due to atmospheric refraction of starlight.
• When starlight enters the earth’s atmosphere, it suffers refraction continuously. Since the physical conditions of the earth’s atmosphere are not stationary the stars appear twinkling.

Extra Questions for Class 10 Science Chapter 11 Long Answer Type

Question 1.
List four common refraction defects of vision. Suggest the way of correcting these defects. (CBSE 2014)
Answer:
Defects of vision:
(i) Cataract: Crystalline lens of people at old age becomes milky and cloudy. This condition is called cataract.
It is possible to restore vision through cataract surgery.

(ii) Myopia: (Near sightedness)
A person with myopia can see nearby objects clearly but cannot see distant objects clearly.

Cause:

• Due to excessive curvature of the eye lens.
• Elongation of the eyeball.

Correction:
Concave lens of suitable power.
(a) Far point of myopic eye

(b) Myopic eye

(c) Correction for myopia

(a), (b) The myopic eye, and (c) correction for myopia with a concave lens

(iii) Hypermetropia (far-sightedness)
A person with hypermetropia can see distant objects clearly but cannot see nearby objects distinctly.

Cause:

• The focal length of the eye lens is too long.
• The eyeball has become too small.

Correction:
Convex lens of suitable power.



(a), (b) The hypermetropic eye, and (c) correction for hypermetropia

(iv) Presbyopia
The power of accommodation of the eye usually decreases with ageing. In this eye defect it is difficult to see nearby objects comfortably and distinctly without corrective eye glasses.

Cause:
Weakening of ciliary muscles and diminishing flexibility of eye lens.

Correction:
By using Bifocal lens: Upper portion consists of concave lens and lower part is convex lens.

Question 2.
Explain the structure and functioning of the human eye. How are we able to see nearby as well as distant objects?
Answer:

• Cornea: A thin membrane through which light enters the eye, maximum refraction occurs at the outer surface of cornea.
• Iris: A dark muscular membrane which controls size of pupil.
• Pupil: Regulates and controls the amount of light entering the eye.
• Eye lens: Composed of fibrous, jelly like material, with adjustable curvature, forms an inverted and real image of object at retina.
• Retina: It is a light sensitive screen on which image is formed.

The power of accommodation, that is, the ability of the eye lens to adjust its focal length, help us to see near and far objects clearly.

Human Eye and Colourful World HOTS Questions With Answers

Question 1.
How will you use two identical prisms so that a narrow beam of white light incident on one prism emerges out of the second prism as white light? Draw the diagram.
Answer:
When an inverted prism is kept a little distance away from the prism causing dispersion or basically in the path of splitted beam, the spectrum recombines to form white light.

Recombination of the spectrum of white light

Question 2.
Is the position of a star as seen by us in its exact position? Justify your answer. (NCERT Exemplar)
Answer:
No, the starlight, on entering the earth’s atmosphere, undergoes refraction continuously before it reaches the earth. The atmospheric refraction occurs in a medium of gradually changing refractive index. Since the atmosphere bends starlight towards the normal, the apparent position of the star is slightly different from its actual position.

Question 3.
Why do we see a rainbow in the sky only after rainfall?
Answer:
The rainbow in the sky appears only after rainfall because the suspended water drops behave like prism, and refract, disperse and reflect the light rays internally.

Question 4.
A person needs a lens of power – 4.5 D for correction of his/her vision.
(a) What kind of defect in vision is he/she suffering from?
(b) What is the focal length of the corrective lens?
(c) What is the nature of the corrective lens?
Answer:
(a) Myopia
(b) f = \(\frac{1}{P}\) = \(\frac{100}{4.5}\) = 22.2 cm
(c) Concave lens

Question 5.
A narrow beam PQ of white light is passing through a glass prism ABC as shown in the diagram. (CBSE 2014)

Trace it on your answer sheet and show the path of the emergent beam as observed on the screen DE.
(i) Write the name and cause of the phenomenon observed.
(ii) Where else in nature is this phenomenon observed?
(iii) Based on this observation, state the conclusion which can be drawn about the constituents of white light.
Answer:
(i) Dispersion of light, because different colours of light bends through different angles.
(ii) Rainbow formation
(iii) White light contains seven colours i.e., VIBGYOR

Question 6.
On which factor does colour of scattered light depends?
Answer:
The colour of the scattered light depends on the size of the scattering particles. Very fine particles scatter mainly blue light while particle of larger size scatters light of longer wavelengths.

Extra Questions for Class 10 Science Chapter 11 Value Based Questions

Question 1.
Akshay, sitting in the last row in his class, could not see clearly the words written on the blackboard. When the teacher noticed it, he asked if any student sitting in the front row would volunteer to exchange his seat with Akshay. Salman immediately agreed to exchange his seat with Akshay. Akshay could now see the words written on the blackboard clearly. The teacher thought it fit to send message to Akshay’s parents advising them to get his eyesight checked.
In the context of the above event, answer the following questions:
(a) Which defect of vision is Akshay suffering from? Which type of lens is used to correct this defect?
(b) State the values displayed by the teacher and Salman.
Answer:
(a) Myopia, concave lens
(b) Teacher is very caring and knowledgeable. Salman has great concern for his friend, Akshay, and is very helpful.

Question 2.
On the rainy day, Ram reached his grandfather’s place in village. On the way to the house he saw a beautiful rainbow in the sky. In the night, he saw lots of twinkling stars in the clear sky. He was very excited to see these beautiful natural phenomenon, which he was not able to see in the city, where he lived with his father. Explain the phenomenon on the basis of science. Do you think that pollution in the atmosphere affects the formation of rainbow and twinkling of stars. Do you agree with the fact that pollution free environment will strengthen such natural phenomenon in the cities as well. Elaborate.
Answer:

• The twinkling of star is due to atmospheric refraction.
• The formation of rainbow is due to dispersion, refraction and internal reflection.
• Yes, pollution in atmosphere affects the formation of rainbow and twinkling of stars.

Question 3.
Vinay’s father cannot read a book placed 25 cm from his eye. But he feels a little comfortable when the book is placed 50 cm away. Vinay adviced his father for checkup of the eyes.
(a) From which defect of vision Vinay’s father may be suffering from? Give the proper correction.
(b) State the values of Vinay.
Answer:
(a) Hypermetropia, correction can be done by using suitable convex lens.
(b) Vinay is caring and intelligent.

Question 4.
Ankit’s grandma is facing a problem of clouded, blurred and dim vision. Ankit took her to the doctor.
(a) From which defect of vision Ankit’s grandma may be suffering from? Give proper correction.
(b) State the values of Ankit.
Answer:
(a) Cataract. It is possible to restore vision through cataract surgery.
(b) Ankit is caring and intelligent.

NCERT Solutions for Class 10 English are the part of NCERT Solutions for Class 10. Here we have given CBSE English NCERT Solutions Class 10, Extra Questions for Class 10 English designed by subject expert teachers.

Free PDF NCERT Solutions for Class 10 English Literature Reader, Main Course Book, First Flight, and Footprints without feet are provided here to view & download. Students are advised to prepare well with the help of NCERT English Textbook Solutions of Class 10. Each question from the NCERT Class 10 English textbooks – First Flight and Footprints without Feet has been covered in these NCERT Solutions Material. Download NCERT Solutions for Class 10 English in PDF format from the links updated over here and practice all questions during preparation before the exams to score more in the exams.

Download Free PDF of Class 10 English NCERT Textbook Solutions for All Chapters

Subject experts of learninsta.com designed Class 10 NCERT English Textbook as per the latest CBSE English syllabus. The question and solutions of each chapter are solved in a comprehensive manner for a better understanding of the subject by students. Here, we have given the links to the Chapter-wise NCERT Class 10 English Solutions of the Main course textbook, First Flight, Literature Reader & Footprints without Feet.

Access the links which are required at your preparation time and download NCERT Solutions for Class 10 English in PDF format. 

NCERT Solutions for Class 10 English Literature Reader

Fiction

• Chapter 1 Two Gentlemen of Verona
• Chapter 2 Mrs. Packletide’s Tiger
• Chapter 3 The Letter
• Chapter 4 A Shady Plot
• Chapter 5 Patol Babu, Film Star
• Chapter 6 Virtually True

Poetry

• Chapter 7 The Frog and the Nightingale
• Chapter 8 Mirror
• Chapter 9 Not Marble, Nor the Gilded Monuments
• Chapter 10 Ozymandias
• Chapter 11 The Rime of the Ancient Mariner
• Chapter 12 Snake

Drama

• Chapter 13 The Dear Departed
• Chapter 14 Julius Caesar

NCERT Solutions for Class 10 English Language and Literature

NCERT Solutions for Class 10 English First Flight

NCERT Solutions for Class 10 English First Flight (Prose)

• Chapter 1 A Letter to God
• Chapter 2 Nelson Mandela: Long Walk to Freedom
• Chapter 3 Two Stories about Flying
• Chapter 4 From the Diary of Anne Frank
• Chapter 5 The Hundred Dresses – I
• Chapter 6 The Hundred Dresses – II
• Chapter 7 Glimpses of India
• Chapter 8 Mijbil the Otter
• Chapter 9 Madam Rides the Bus
• Chapter 10 The Sermon at Benares
• Chapter 11 The Proposal

NCERT Solutions for Class 10 English First Flight (Poem)

• Chapter 1 Dust of Snow
• Chapter 2 Fire and Ice
• Chapter 3 A Tiger in the Zoo
• Chapter 4 How to Tell Wild Animals
• Chapter 5 The Ball Poem
• Chapter 6 Amanda
• Chapter 7 Animals
• Chapter 8 The Trees
• Chapter 9 Fog
• Chapter 10 The Tale of Custard the Dragon
• Chapter 11 For Anne Gregory

NCERT Solutions for Class 10 English Footprints Without Feet

NCERT Solutions for Class 10 English Supplementary Reader Footprints without Feet

• Chapter 1 A Triumph of Surgery
• Chapter 2 The Thief’s Story
• Chapter 3 The Midnight Visitor
• Chapter 4 A Question of Trust
• Chapter 5 Footprints without Feet
• Chapter 6 The Making of a Scientist
• Chapter 7 The Necklace
• Chapter 8 The Hack Driver
• Chapter 9 Bholi
• Chapter 10 The Book that Saved the Earth

NCERT Solutions for Class 10 English Main Course Book

CBSE Class 10 English Main Course Book Solutions and Answers

Unit 1 Health and Medicine

• Health and Medicine Introduction
• A. Do Indians Get Enough Sleep ?
• B. Laughter – The Best Medicine
• C. “Whopping Walter” Hudson
• D. The World of Sports
• E. Nature’s Medicines

Unit 2 Education

• Education Introduction
• A. My struggle for an Education
• B. Educating the Girl Child
• C. Inclusive Education
• D. Vocational Education

Unit 3 Science

• Science Introduction
• A. Promise for the Future : Renewable Energy
• B. Pluggin into Future
• C. Space Travel
• D. Letters from the planet Aurigae II

Unit 4 Environment

• Environment Introduction
• A. Treading the Green Path: Towards Preservation
• B. Heroes of the Environment
• C. Let’s Clean up
• D. A Tale of Three Villages
• E. Geological Heritage

Unit 5 Travel and Tourism 

• Travel and Tourism Introduction
• A. Land of All Seasons
• B. Eco Tourism
• C. The Emerald Islands
• D. Promoting Tourism

Unit 6 National Integration

• National Integration Introduction
• A. Unity in Diversity
• B. Challenges to National Integration
• C. Spirit of Unity
• D. Mile Sur Mera Tumhara

English Workbook Class 10 Solutions

• Unit 1 Determiners
• Unit 2 Tenses
• Integrated Grammar Practice 1
• Unit 3 Subject – Verb Agreement
• Unit 4 Non Finites
• Integrated Grammar Practice 2
• Unit 5 Releative
• Unit 6 Connectors
• Integrated Grammar Practice 3
• Unit 7 Conditionals
• Unit 8 Comparison
• Integrated Grammar Practice 4
• Unit 9 Avoiding Repetition
• Unit 10 Nominalisation
• Integrated Grammar Practice 5
• Unit 11 Modals: Expressing Attitudes
• Integrated Grammar Practice 6
• Unit 12 Active and Passive
• Integrated Grammar Practice 7
• Unit 13 Reported Speech
• Integrated Grammar Practice 8
• Unit 14 Prepositions
• Integrated Grammar Practice 9

NCERT Solutions for Class 10 English Reading

• Chapter 1 Factual
• Chapter 2 Discursive
• Chapter 3 Poems

NCERT Solutions for Class 10 English Writing

• Chapter 1 Letter Writing
• Chapter 2 Articles
• Chapter 3 E-mails
• Chapter 4 Short Story

NCERT Solutions for Class 10 English Grammar

• Chapter 1 Gap Filling
• Chapter 2 Sentence/Dialogue Completion
• Chapter 3 Sentence Reordering – Jumbled up Words
• Chapter 4 Editing
• Chapter 5 Omission
• Chapter 6 Sentence Transformation

Advantages of NCERT English Solutions for Class 10

There are extensive benefits of reading from Learninsta.com provided NCERT Solutions for Grade 10 English. They are as follows:

• NCERT Solutions’ resource builds strong basics in the English subject.
• It offers an in-depth understanding of each concept covered in the NCERT English Syllabus.
• With the help of the NCERT English Solutions book, students will improve English linguistic and grammatical skills.
• You can prepare efficiently and score better marks in the examination by referring to the NCERT Solutions for Class 10 English.

FAQs on NCERT Class 10 English Questions & Solutions Book

1. What will I get to prepare from this NCERT Class 10 English Solutions Resource?

You all will get to read Supplementary Textbook solutions, Footprints without Feet Solutions, First Flight Textbook Solutions from NCERT Solutions for Class 10 English Study Material. This will help students to ace up their preparation.

2. How many Units are there in NCERT Class 10 English Supplementary Textbook Solutions?

In NCERT Class 10 English Supplementary Textbook Solutions Book, students of class 10 will find the 10 chapters textbook questions and solutions in a simple manner for a better understanding.

3. Where and How to Download NCERT English Textbook Solutions for Class 10?

At Learninsta.com you can easily access and download the NCERT Solutions for Class 10 English in PDF format. As per the CBSE guidelines, subject teachers of our team prepared the NCERT textbook solutions of Class 10 English in a detailed manner. Access the download links for each chapter provided over here.

Conclusion

We believe the provided NCERT Solutions for Class 10 English will benefit you to some extent. In case you have any doubts regarding CBSE English NCERT Solutions of Class 10, leave your comments below and we will get back to you soon. Visit Learninsta.com and find more information on NCERT Solutions PDF.

On this page, you will find NCERT Class 10 Economics Chapter 5 Notes Pdf free download. CBSE Class 10 Social Science Notes Economics Chapter 5 SST Consumer Rights will seemingly, help them to revise the important concepts in less time.

Consumer Rights Class 10 Notes Social Science Economics Chapter 5

CBSE Class 10 Economics Chapter 5 Notes Understanding the Lesson

1. People participate in the market both as producers and consumers. As producers of goods and services they could be working in any of the sectors. As consumers they participate in the market when they purchase goods and services that they need.

2. Rules and regulations are required for the protection of the consumers in the market place because markets do not work in a fair manner. Producers are few and powerful whereas consumers purchase in small amounts and are scattered. At times false information is passed on through the media, and other sources to attract consumers.

3. The consumer movement arose out of dissatisfaction of the consumers as many unfair practices were being indulged in by the sellers. There was no legal system available to consumers to protect them from exploitation in the market place.

4. In India, consumer movement originated slowly and steadily. Till the 1970s, consumer organizations were largely engaged in writing articles and holding exhibitions. They formed consumer groups to look into the malpractices in ration shops. Gradually, the number of consumer groups increased in the country.

5. The movement got success in creating pressure on business firms as well as government to correct business conduct. In 1986, the Indian government enacted the Consumer Protection Act, popularly known as COPRA.

6. As consumers, we have the right to be protected against the marketing of goods and delivery of services that are hazardous to life and property. Producers need to strictly follow the required safety rules and regulations because safety is everyone’s right.

7. Consumers have the right to be informed about the particulars of goods and services that they purchase. They can then complain and ask for compensation or replacement if the product proves to be defective in any manner.

8. In recent times, the consumers’ right to information has been expanded to cover various services provided by the Government. In October 2005, the Government of India enacted a law, known as Right to Information Act. The law ensures its citizens all the information about the functions of government departments.

9. Consumers have the right to choose whether to continue to receive the service. Consumers have also the right to seek redressal against unfair trade practices and exploitation. If any damage is done to a consumer, he/she has the right to get compensation depending on the degree of damage.

10. Consumer Forums or Consumer Protection Council guide consumers on how to file cases in the consumer court. On many occasions, they also represent individual consumers in the consumer courts.

11. Under COPRA, three-tier quasi-judicial machinery at the district, state and national levels was set up for redressal of consumer disputes. If a case is dismissed in district level court, the consumer can also appeal in state and then in national-level courts.

12. The Consumer Protection Act or COPRA has enabled consumers to have the right to represent in the consumer courts. The enactment of this Act has led to the setting up of separate departments of Consumer Affairs in central and state governments.

13. India has been observing 24 December as the National Consumer’s Day. India is one of the countries that have exclusive courts for consumer redressal.

14. The consumer redressal process is becoming difficult, expensive and time-consuming. The existing laws also are not very clear on the issue of compensation to consumers injured by defective products.

15. After more than 25 years of the enactment of COPRA, consumer awareness in India is spreading but slowly. It is rightly said that consumer movements can be effective only with the consumers’ active involvement.

Consumer Rights Class 10 CBSE Notes Important Terms

Consumer: A person who buys things or uses services.

Adulterated: Impure.

Producer: A person, company or country that makes or grows something.

Rampant: Existing or spreading everywhere in a way that is very difficult to control.

Compensation: Money that you pay to somebody because you have injured him/her or lost or damaged his/her property.

Redressal: Compensation for injuries sustained.

Cumbersome: Large or heavy and therefore, difficult to carry or use.

Enactment: The process of passing legislation.