CBSE Class 10

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Grammar Book अव्ययाः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 10 Solutions अव्ययाः

अभ्यास:

प्रश्न 1.
समुचितैः अव्ययैः (मञ्जूषातः गृहीत्वा) रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) सः ___________ वनं गतवान्।
(ii) सः ___________ गच्छति?
(iii) गजः ___________ चलति।
(iv) सः ___________ स्वपिति।
(v) सिंहः ___________ गर्जति।
(vi) सः ___________ विजेष्यते।
(vii) परिश्रमं कुरु, ___________ अनुत्तीर्णः भविष्यसि।
(viii) गृहात् ___________ मा गच्छ।
(ix) सः ___________ माम् उद्वेजयति।
(x) कोलाहलं ___________ कुरु।

मञ्जूषा- मा, बहिः, मुहुर्मुहुः, अन्यथा, एकदा, शनैः-शनैः, चिरम्, नूनम्, उच्चैः, कुत्र

उत्तराणि:
(i) एकदा
(ii) कुत्र
(iii) शनैः-शनैः
(iv) चिरम्
(v) उच्चैः
(vi) नूनम्
(vii) अन्यथा
(viii) बहिः
(ix) मुहुर्मुहुः
(x) मा

प्रश्न 2.
अधोलिखितेषु वाक्येषु अव्ययपदं चित्वा लिखत-

(i) यावत् परीक्षाकालः नायाति तावत् परिश्रमं कुरु।
(ii) अस्माभिः सर्वदा सत्यं वक्तव्यम्।
(iii) कालः वृथा न यापनीयः।
(iv) अहं सम्प्रति गृहं गन्तुम् इच्छामि।
(v) त्वं कुतः समायात्?
(vi) अहं श्वः ग्रामं गमिष्यामि।
(vii) तौ परस्परम् आलपतः।
(viii) अद्यप्रभृति अहं धूमपानं न करिष्यामि।
(ix) धनं विना जीवनं वृथा भवति।
(x) अथ रामायणकथा आरभ्यते।
उत्तराणि:
(i) यावत्, तावत्
(ii) सर्वदा
(iii) वृथा
(iv) सम्प्रति
(v) कुतः
(vi) श्वः
(vii) परस्परम्
(viii) अद्यप्रभृति
(ix) वृथा
(x) अथ

प्रश्न 3.
कोष्ठकेभ्यः शुद्धम् अव्ययपदं चित्वा रिक्तस्थानं पूरयत्-

(i) अहम् ___________ भ्रमणाय गमिष्यामि। (श्वः / ह्यः)
(ii) त्वम् कस्य ___________ गच्छसि? (परित: / पुरतः)
(iii) विद्यालयम् ___________ उद्यानम् अस्ति। (परित: / एव)
(iv) सः यदा आगमिष्यति ___________ अहं गमिष्यामि। (तदैव / तथैव)
(v) परिश्रमं कुरु ___________ अनुत्तीर्णः भविष्यसि। (सर्वदा / अन्यथा)
(vi) त्वं ___________ कुत्र गच्छसि? (जातु / साम्प्रतम्)
(vii) यूयम् ___________ ध्यानेन पठत। (बाढम् / नूनम्)
(viii) श्यामः ___________ पठति श्यामा न। (एव / विना)
(ix) छात्राः पुस्तकम् ___________ न शोभन्ते। (यदि / विना)
(x) यथा वप्स्यसि ___________ फलं प्राप्स्यसि। (तदा / तथा)
उत्तराणि:
(i) श्वः
(ii) पुरतः
(iii) परितः
(iv) तदैव
(v) अन्यथा
(vi) साम्प्रतम्
(vii) नूनम्
(viii) एव
(ix) विना
(x) तथा

अभ्यासः

प्रश्न 1.
इमं संवादम् उचितैः अव्ययपदैः पूरयत। उत्तराणि समक्षं प्रदत्तस्थाने लिखत अधा प्रदत्ता (अव्ययानां सूची अधः प्रदत्ता)-

मञ्जूषा – अधुना, अपि, बहिः, नूनम्, उच्चैः

रमा – विश्रुत! मेघाः (i) ___________ गर्जन्ति।
विश्रुतः – आम् (ii) ___________ वृष्टिः भविष्यति।
रमा – अवश्यम्, त्वम् गृहात् (iii) ___________ मा गच्छ।
विश्रुतः – तर्हि अहम् (iv) ___________ दूरदर्शने एव नाटकम् पश्यामि।
रमा – विश्रुत! समाचारम् अपि शृणु, दशमकक्षायाः परीक्षापरिणामस्य सूचना (v) ___________ संभवेत्!
उत्तराणि:
(i) उच्चैः
(ii) नूनम्
(iii) बहिः
(iv) अधुना
(v) अपि।

प्रश्न 2.
अधोलिखिते संवादे उचित-अव्ययपदैः रिक्तस्थानानि पूरयत। (अव्ययानां सूची अधः प्रदत्ता)-

मञ्जूषा – उच्चैः, किमर्थम्, एव, बहिः, अपि

पिता – पुत्र! एषः कोलाहल: (i) ___________ भवति?
पुत्र – (ii) ___________ एका नटी स्वनृत्यकौशलं प्रदर्शयति।
पिता – किम् कश्चित् गायति, वादयति (iii) ___________?
पुत्र – आम्, नटः (iv) ___________ गायति, ढोलकं वादयति च।
पिता – अभ्यासेन (v) ___________ कौशलं प्राप्यते।
उत्तराणि:
(i) किमर्थम्
(ii) बहिः
(iii) अपि
(iv) उच्चैः
(v) एव।

प्रश्न 3.
अधोलिखितम् अनुच्छेदम् उचितैः अव्ययपदैः पूरयित्वा पुनः लिखत-

मञ्जूषा – यदा, तदा, नूनम् एव, अद्य, अपि, यत्र, तत्र, सर्वदा

(i) विद्यालये ___________ वनमहोत्सवः मान्यते।
(ii) छात्रैः गृहेभ्यः ___________ एकः पादपः आनीतः।
(iii) छात्रैः आनीतेषु पादपेषु फलिनः वृक्षाः ___________ सन्ति।
(iv) ___________ वृक्षाः सन्ति ___________ हरीतिमा वर्तते।
(v) ___________ वृक्षेषु फलानि आगमिष्यन्ति ___________ केचन अन्ये एव छात्राः तानि उपभोक्ष्यन्ति।
उत्तराणि:
(i) अद्य
(ii) नूनम् एव
(iii) अपि
(iv) यत्र, तत्र
(v) यदा, कदा।

प्रश्न 4.
अधोलिखितानि वाक्यानि मञ्जूषायाः सहायतया उचितैः अव्ययपदैः पूरयित्वा पुनः लिखत-

मञ्जूषा – यावत्-तावत्, शनैः शनैः, श्वः, विना, मा, उच्चैः, एव

(i) ___________ मम मातुल: काश्मीरात् आगमिष्यति।
(ii) असत्यं ___________ वद।
(iii) ___________ स्थास्यन्ति गिरयः ___________ रामायणी कथा प्रचरिष्यति।
(iv) कच्छपः ___________ चलति।
(v) अस्माकं जीवनं जलं ___________ असम्भवम्।
उत्तराणि:
(i) श्वः
(ii) मा
(ii) यावत्-तावत्
(iv) शनैः शनैः
(v) विना।

प्रश्न 5.
अधोलिखितानि वाक्यानि मञ्जूषायाः सहायतया उचितैः अव्ययपदैः पूरयित्वा पुनः लिखत-

मञ्जूषा – इतस्ततः, सर्वत्र, यथा, तथा, वृथा, उपरि, अधः, कुत्र

(i) वृक्षाणाम् ___________ वानराः कूर्दन्ति।
(ii) ईश्वरः ___________ व्यापकः अस्ति।
(iii) ___________ अश्वाः दग्धाः।
(iv) ___________ च पञ्त्वं गताः।
(v) समुद्रेषु वृष्टिः ___________।
उत्तराणि:
(i) उपरि, इतस्ततः
(ii) सर्वत्र
(iii) यथा
(iv) तथा
(v) वृथा।

प्रश्न 6.
उचितैः अव्ययपदैः इमे संवादाः पूरयन्ताम् (अव्ययानां सूची मञ्जूषायां दत्ता)-

मञ्जूषा – शनैः शनैः, अपि, शीघ्रम्-शीघ्रम्, एव, नूनम्।

विभः – एतत् उपवनम्। यस्य हस्ते करण्डक: (i) ___________ एषः मालाकारः।
रश्मिः – आम्! अहं तं जानामि। एषः मालाकारः (ii) ___________ अस्ति।
विभः – पश्य, उपवने जनाः (iii) ___________ चलन्ति।
रश्मिः – परम् अहं पश्यामि यद् वृद्धाः तु (iv) ___________ चलन्ति।
विभः – पश्य, तत्र महिलाः (v) ___________ भ्रमन्ति।
उत्तराणि:
(i) नूनम्
(ii) एव
(iii) शीघ्रम्-शीघ्रम्
(iv) शनैः शनैः
(v) अपि।

प्रश्न 7.
अयं संवादः उचितैः अव्ययपदैः पूरणीयः। अव्ययपदानि मञ्जूषायाः ग्रहीतव्यानि।

मञ्जूषा – श्वः, तत्र, अत्र, इतस्ततः, अपि

अर्णवः – (i) ___________ एकं विशालम् उपवनम् अस्ति।
प्रत्यूषः – तत्र वृक्षेषु वानराः (ii) ___________ कूर्दन्ति।
अर्णवः – पश्य, (iii) ___________ मयूराः अपि नृत्यन्ति।
प्रत्यूषः – शृणु, वृक्षशाखासु कोकिलाः (iv) ___________ मधुरं गायन्ति।
अर्णवः – आगच्छ, अधुना गृहं गच्छाव। (v) ___________ पुनः आगमिष्यावः।
उत्तराणि:
(i) अत्र
(ii) इतस्ततः
(iii) तत्र
(iv) अपि
(v) श्वः।

प्रश्न 8.
अयं संवादः उचितैः अव्ययपदैः पूरणीयः। अव्ययपदानि मञ्जूषायाः ग्रहीतव्यानि।

मञ्जूषा – विना, सह, नूनम्, यदा, अधुना

मोहनः – राम! त्वं गृहात् बहिः गच्छ।
रामः – अहं त्वां (i) ___________ न गमिष्यामि।
मोहनः – किमर्थम् मया एव (ii) ___________ गमिष्यसि?
रामः – (iii) ___________ रात्रिः अस्ति। अहम् अन्धकारात् त्रस्यामि।
मोहनः – अहं तु न त्रस्यामि। (iv) ___________ त्वया सह गमिष्यामि।
रामः – (v) ___________ मेघाः गर्जन्ति तदा मयूराः नृत्यन्ति।
उत्तराणि:
(i) विना
(ii) सह
(iii) अधुना
(iv) नूनम्
(v) यदा।

प्रश्न 9.
अयं संवादः उचितैः अव्ययपदैः पूरणीयः। अव्ययपदानि अधोदत्तायाः मञ्जूषायाः ग्रहीतव्यानि।

मञ्जूषा – एव, अलम्, उच्चैः, अधुना, शनैः

अध्यापकः – अनिल! अत्र आगच्छ।
अनिलः – आगतः अस्मि, श्रीमन्तः! (i) ___________ किं करवाणि?
अध्यापकः – (ii) ___________ भ्रमणेन। अत्र उपविश।
अनिलः – आम्, उपविशामि। यद् भवन्तः कथयिष्यन्ति तद् (iii) ___________ करिष्यामि।
अध्यापकः – एतं पाठम् (iv) ___________ पठ। पाठम् (v) ___________ न पठ शीघ्रं न पठ।
उत्तराणि:
(i) अधुना
(ii) अलम्
(iii) एव
(iv) उच्चैः
(v) शनैः।

प्रश्न 10.
मञ्जूषायां दत्तानि पदानि संयोज्य वाक्यानि रचयत-

(i) _______________________
(ii) _______________________
(iii) _______________________
(iv) _______________________
(v) _______________________
उत्तराणि:
(i) अहम् ह्यः देवालयम् अगच्छम्।
(ii) अहम् श्वः तरणताले तरिष्यामि।
(iii) अहम् अधुना भोजनम् खादामि।
(iv) अहम् यदा-कदा उपवने भ्रमामि।
(v) अहम् पठितुं विद्यालयम् गच्छामि।

प्रश्न 11.
अधोलिखिते अनुच्छेदे रिक्तस्थानानि उचित-अव्ययपदैः पूरयत। (अव्ययानाम् सूची अधः प्रदत्ता)-

मञ्जूषा – पुरा, एकदा, तत्र, च, एव

(i) ___________ श्रीकृष्णः सुदामा (ii) ___________ शैशवात् मित्रे आस्ताम्। तौ बाल्ये गुरोः संदीपनस्य आश्रमे (iii) ___________ अवसताम्। (iv) ___________ गुरुपत्न्याः आदेशेन तौ काष्ठानि आनेतुं वनं गतौ। वने काष्ठानां कृन्तनकार्ये तयोः सूर्यास्तः अभवत्। तौ हिंसकप्राणिभ्यः भीतौ एकं वृक्षम् आरुह्य (v) ___________ स्थितौ।
उत्तराणि:
(i) पुरा
(ii) च
(iii) एव
(iv) एकदा
(v) तत्र।

प्रश्न 12.
इमां कथां उचितैः अव्ययपदैः पूरयत। अव्ययानां सूची अधः प्रदत्ता।

मञ्जूषा – यदि, एव, सहसा, तु, अधः
आम्रवृक्षस्य (i) ___________ उपविष्टः एकः नरः कोमलासु लतासु विशालफलानि दृष्ट्वा अकथयत्, “मूर्खः ईश्वरः लतासु विशालानि फलानि रोपयति, विशाले वृक्षे तु लघूनि फलानि। (ii) ___________ पवनस्य वेगेन एकं आम्रफलं तस्य शिरसि अपतत्। सः अचिन्तयत् (iii) ___________ वृक्षे विशालफलम् स्यात् तर्हि मम शिरः तु भग्नम् (iv) ___________ भवेत्। ननु अहमेव मूर्खः, ईश्वरः (v) ___________ बुद्धिमान् अस्ति।
उत्तराणि:
(i) अधः
(ii) सहसा
(iii) यदि
(iv) एव
(v) तु।

प्रश्न 13.
अधोलिखितम् अनुच्छेदम् अव्ययपदैः पूरयत। अव्ययानां सूची अधः प्रदत्ता-

मञ्जूषा – विना, अधुना, सदैव, वृथा, एव, अपि, यत्र-यत्र, इव, कदापि, नूनम्

ते जनाः (i) ___________ धन्याः ये (ii) ___________ निरुत्साहिताः न भवन्ति। ते (iii) ___________ धन्याः, ये (iv) ___________ न वदन्ति। ते (v) ___________ गच्छन्ति तत्र-तत्र साफल्यम् (vi) ___________ न प्राप्नुवन्ति अपितु सूर्यः (vii) ___________ अन्येभ्यः प्रकाशम् (viii) ___________ छन्ति। ते सदैव चिन्तयन्तिकार्यं (ix) ___________ तु जीवनम् एव व्यर्थम्। तेषाम् अस्मिन् कथने एव विश्वासः भवति यत् कार्य तु (x) ___________ एव करणीयम् श्वः न।
उत्तराणि:
(i) नूनम्
(ii) कदापि
(iii) अपि
(iv) वृथा
(v) यत्र-यत्र
(vi) सदैव
(vii) इव
(viii) एव
(ix) विना
(x) अधुना।

प्रश्न 14.
अधोलिखितानि वाक्यानि अव्ययपदैः पूरयत। अव्ययानां सूची अधः मञ्जूषायां प्रदत्ता-

मञ्जूषा – पुनः, इति, अपि, विना, अतः, ह्यः, इतस्ततः, उच्चैः, एव, तत्र-तत्र

(i) ___________ वयं जन्तुशालां द्रष्टुं काननवनम् अगच्छाम। तत्र वयं अनेकान् जन्तून् अपश्याम। सर्वे पशवः (ii) ___________ भ्रमन्ति स्म। सिंहाः (iii) ___________ गर्जन्ति स्म, मयूराः (iv) ___________ नृत्ये मग्नाः आसन्। वस्तुतः मयूरं (v) ___________ कुत्र जन्तुशालायाः शोभा? तत्र आम्रवृक्षाः आसन् (vi) ___________ कोकिलाः अपि। सत्यम् (vii) ___________ यत्र-यत्र आम्रवृक्षाः (viii) ___________ कोकिलाः तु भविष्यन्ति एव। अग्रिमे मासे वयम् (ix) ___________ गमिष्यामः (x) ___________ मया निश्चितम्।
उत्तराणि:
(i) ह्यः
(ii) इतस्ततः
(iii) उच्चैः
(iv) अपि
(v) विना
(vi) अतः
(vii) एव
(viii) तत्र-तत्र
(ix) पुनः
(x) इति।

प्रश्न 15.
अधोलिखितानि वाक्यानि अव्ययपदैः पूरयत। अव्ययानां सूची अधः मञ्जूषायां प्रदत्ता-

अव्ययानां सूची – बहिः, उभयतः, तथा, यथा, तावत्, पत्र, उच्चैः, अधुना, अपि, इव

उपवनं (i) ___________ नदी वहति। कक्षायाः (ii) ___________ मा गच्छ। यावत् कथा श्रूयते (iii) ___________मा गच्छ। (iv) ___________ त्वं चलसि (v) ___________ सा न चलति। मेघाः (vi) ___________ गर्जन्ति। पुरा (vii) ___________ स्रोतः (viii) ___________ तत्र सिकता। किं त्वं (ix) ___________ सा (x) ___________ पठसि।
उत्तराणि:
(i) उभयतः
(ii) बहिः
(iii) तावत्
(iv) यथा
(v) तथा
(vi) उच्चैः
(vii) यत्र
(viii) अधुना
(ix) अपि
(x) इव।

प्रश्न 16.
अधोलिखितानि वाक्यानि अव्ययपदैः पूरयत। अव्ययानां सूची अधः मञ्जूषायां प्रदत्ता-

अव्ययानां सची – खलु, यदा, यावत्, बहिः, तावत्, अपि, तत्र, विना, इव, तदा

त्वं (i) ___________ विद्यालयं गच्छसि (ii) ___________ अध्यापकं पाठयति। विद्या (iii) ___________ संसारे किमपि न लभ्यते। (iv) ___________ विद्या पठ्यते (v) ___________ बालकस्य जीवन सुखमयं भवति। विद्यां प्राप्य मानवाः गृहाद् (vi) ___________ (vii) ___________ गच्छन्ति। (viii) ___________ विदेशेषु भारतीयानां महान् आदरः भवति। (ix) ___________ विद्याधनम् (x) ___________ प्रकाशते।
उत्तराणि:
(i) यदा
(ii) तदा
(iii) विना
(iv) यावत्
(v) तावत्
(vi) बहिः
(vii) अपि
(viii) तत्र
(ix) खलु
(x) इव।

प्रश्न 17.
अधोलिखितानि वाक्यानि अव्ययपदैः पूरयत। अव्ययानां सूची अधः मञ्जूषायां प्रदत्ता-

अव्ययानां सूची। – इतस्ततः, तत्र, परम्, विना, तदैव, यथा, सह, तथा, तु ह्यः

(i) ___________ वयं बुद्धोद्याने भ्रमितुम् अगच्छाम। तत्र वयम् अनेकान् जनान् अपश्याम ये (ii) ___________ अभ्रमन्। (iii) ___________ छात्राः पुस्तकानि अपठन्। उद्यानरक्षक: (iv) ___________पादपेभ्यः जलम् अयच्छत्। (v) ___________ एक: रक्षकः सर्वान् जनान् अपश्यत्। (vi) ___________। एकः भीतः शिशुः तत्र संप्राप्तः। यः मातरं (vii) ___________ व्याकुलः आसीत्। (viii) ___________ सायंकालः अभवत् (ix) ___________ सः अतीव अरोदीत्। आरक्षकः तं स्वेन (x) ___________ अनयत्।
उत्तराणि:
(i) ह्यः
(ii) इतस्ततः
(iii) तत्र
(iv) तु
(v) परम्
(vi) तदैव
(vii) विना
(vii) यथा
(ix) तथा
(x) सह।

प्रश्न 18.
अधोलिखितानि वाक्यानि मञ्जूषायाः सहायतया उचितैः अव्ययपदैः पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत-

मञ्जूषा – यावत्-तावत् यत्र-तत्र, यदा-तदा, पुरा-न, ह्यः श्वः

(i) ___________ रविवासरः आसीत, ___________ मङ्गलवासरः भविष्यति।
(ii) ___________ मम माता अनुमतिं दास्यति ___________ अहं नाटकं द्रष्टुं गमिष्यामि।
(iii) ___________ स्थास्यन्ति सरितः महीतले ___________ रामायणी कथा लोकेषु प्रचरिष्यति।
(iv) कालिदासः ___________ अभवत् परं तस्य निश्चितकालं ___________ जाने।
(v) ___________ आम्रवृक्षाः ___________ कोकिलाः सन्ति।
उत्तराणि:
(i) ह्य:-श्वः
(ii) यदा-तदा
(iii) यावत्-तावत्
(iv) पुरा-न
(v) यत्र-तत्र।

प्रश्न 19.
निम्नलिखितवाक्यानि मञ्जूषायाः सहायतया उचितैः अव्ययपदैः पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत-

मञ्जूषा – उपरि, अधः, मा, इतस्ततः, विना, उच्चैः, सदैव, अद्य, तत्र-तत्र

(i) ___________ वने पशुमहोत्सवः अस्ति। मञ्चस्य (ii) ___________ वनराजः सिंहः तिष्ठति। आकाशे (iii) ___________ मेघाः सन्ति। मेघान् दृष्ट्वा मयूराः वृक्षाणाम् (iv) ___________ नृत्यन्ति। पशवः (v) ___________ भ्रमन्ति। कोलाहलं श्रुत्वा सिंहः (vi) ___________ गर्जति आदिशति च, “भोः कोलाहलं” (vii) ___________ कुरुत। अस्माकं जीवनं वृक्षान् (viii) ___________ असम्भवम्। वने अस्माभिः (ix) ___________ वृक्षाः रक्षणीयाः। सत्यमुक्तम् यत्र-यत्र धूमः (x) ___________ वह्निः अस्ति।”
उत्तराणि:
(i) अद्य
(ii) उपरि
(iii) सर्वत्र
(iv) अधः
(v) इतस्ततः
(vi) उच्चैः
(vi) मा
(viii) विना
(ix) सदैव
(x) तत्र-तत्र।

प्रश्न 20.
अधोलिखितवाक्यानि मञ्जूषायाः सहायतया अनुच्छेदं उचितैः अव्ययपदैः पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत-

मञ्जूषा – सह, उच्चैः, बहिः, इतस्ततः, अपि

नगरात (i) ___________ एकं वनम् अस्ति। तत्र दिने (ii) ___________ अन्धकारः भवति। जनाः प्रायः कुक्कुरैः (iii) ___________ एव तत्र प्रविशन्ति। कुक्कुराश्च जीवान् दृष्ट्वा (iv) ___________शब्दं कुर्वन्ति। गच्छ्त्वा वन्याः पशव: (v) ___________ धावन्ति।
उत्तराणि:
(i) बहि:
(ii) अपि
(iii) सह
(iv) उच्चैः
(v) इतस्ततः।

प्रश्न 21.
मञ्जूषातः उचित-अव्ययपदानि चित्वा रिक्तस्थानानि पूरयत।

मञ्जूषा – नूनम्, उच्चैः, अद्य, बहिः, मा, उपरि, अधः, अपि, अतः, विना, इतस्ततः, च, सर्वत्र।

अनुच्छेदः वने (i) ___________ पशुमहोत्सवः अस्ति। मञ्चस्य (ii) ___________ सिंहः विराजते। आकाशे मेघाः (iii) ___________ सन्ति। मेघान् दृष्ट्वा मयूराः वृक्षाणाम् (iv) ___________ नृत्यन्ति। पशवः (v) ___________ भ्रमन्ति। सर्पः कोटरात् (vi) ___________ आगच्छति। सर्पात् भीताः पश्वः कोलाहलं कुर्वन्ति। कोलाहलं श्रुत्वा सिंहः (vii) ___________ गर्जति आदिशति च-भोः। कोलाहलं (viii) ___________ कुरुत।शृणुत-अस्माकं जीवनं वृक्षान् (ix) ___________ असम्भवम्। वृक्षाः फलानि छायां (x) ___________ दत्वा अस्मान् उपकुर्वन्ति (xi) ___________ अस्माभिः वने (xii) ___________ वृक्षाः रक्षणीयाः।
उत्तराणि:
(i) अद्य
(ii) उपरि
(iii) अपि
(iv) अधः
(v) इतस्ततः
(vi) बहिः
(vii) उच्चैः
(viii) मा
(ix) विना
(x) च
(xi) अतः
(xii) नूनम्।

प्रश्न 22.
(क) मञ्जूषायां दत्तान् शब्दान् संयोज्य कानिचित् वाक्यानि रचयत।

(i) _______________________
(ii) _______________________
(iii) _______________________
(iv) _______________________
(v) _______________________
उत्तराणि:
(i) अहम् ह्यः देवालयम् अगच्छम्।
(ii) अहम् श्वः तरणताले तरिष्यामि।
(iii) अहम् अधुना भोजनं खादामि।
(iv) अहम् यदा-कदा उपवने भ्रमामि।
(v) अहम् पठितुम् विद्यालयम् गच्छामि।

(ख) ‘ह्यः-श्वः’ इति प्रयोगेण शृङ्खलां पूरयत। (ह्यः-श्वः के प्रयोग से श्रृंखला बनाइए)-

(ह्यः अर्थात् बीता हुआ कल तथा श्वः अर्थात् आने वाला कल-इनके प्रयोग से शृंखला को पूरा किया गया है)
यथा-
(i) ह्यः रविवासरः आसीत् श्वः मङ्गलवासरः भविष्यति।
(ii) ___________ श्वः गुरुवासरः भविष्यति।
(iii) ह्यः शुक्रवासरः आसीत् ___________।
(iv) ___________ श्वः शनिवासरः भविष्यति।
(v) ह्यः सोमवासरः आसीत् ___________।
उत्तराणि:
(ii) ह्यः मङ्गलवासरः आसीत्।
(iii) श्वः रविवासरः भविष्यति।
(iv) ह्यः गुरुवासरः आसीत्।।
(v) श्वः बुधवासरः भविष्यति।

(ग) उदाहरणम् अनुसृत्य अव्ययपदैः संवादं पूरयत।

अध्यापकः – भास्कर, कोकिलः कदा कूजति?
भास्करः – यदा वसन्तागमनं भवति तदा कोकिलः कूजति।
अध्यापकः – शोभनम्। कृषकाः कदा नन्दन्ति?
भास्करः – (i) ___________ सुवृष्टिः भवति ___________ कृषकाः नन्दन्ति।
अध्यापकः – साधु! तमः कदा नश्यति?
भास्करः – (ii) ___________ भानुः उदयति ___________ तमः नश्यति।
अध्यापकः – अतिशोभनम्! मयूराः कदा नृत्यन्ति?
भास्करः – (iii) ___________ मेघाः गर्जन्ति ___________ मयूराः नृत्यन्ति।
अध्यापकः – सुष्ठु! मेघाः कदा अपसरन्ति?
भास्करः – (iv) ___________ वातः चलति ___________ मेघाः अपसरन्ति।
उत्तराणि:
(i) यदा, तदा
(ii) यदा, तदा
(iii) यदा, तदा
(iv) यदा, तदा।

(घ) उदाहरणम् अनुसृत्य ‘यावत्-तावत्’ इति युग्मस्य रिक्तस्थानेषु उचितं प्रयोगं कुरुत।

यथा-
(i) यावत् दीयते तावत् धनस्य सदुपयोगः भवति।
(ii) ___________ परोपकारः क्रियते ___________ शरीरस्य सदुपयोगः।
(iii) ___________ स्थास्यन्ति गिरयः ___________ रामायणी कथा प्रचरिष्यति।
(iv) ___________ एव मार्जारः प्रविशति ___________ सर्वे मूषकाः पलायिताः।
उत्तराणि:
(i) यावत्, तावत्
(ii) यावत्, तावत्
(iii) यावत्, तावत्
(iv) यावत्, तावत्।

प्रश्न 23.
उदाहरणम् अनुसृत्य वाक्यपरिवर्तनम् कुरुत। (उदाहरण का अनुसरण करके वाक्य परिवर्तन करें)

उत्तराणि:
(i) मा
(ii) मा
(iii) मा
(iv) मा।

प्रश्न 24.
अधुना ‘इव’ अव्ययस्य प्रयोगेण अधोलिखितपदानां समुचितमेलनं क्रियताम्। (यहाँ ‘इव’ अव्यय के प्रयोग से अधोलिखित पदों का उचित मिलान किया गया है।)-

उत्तराणि:
(ii) करः कमलम् इव
(iii) मुखम् पल्लवः इव
(iv) चरणम् व्याघ्रः इव

प्रश्न 25.
अधोलिखितेषु हास्यालापेषु अव्ययपदानि रेखाङ्कितानि कृत्वा अधः लिखत।

(i) याचकः – श्रेष्ठिन्! एकं पणं देहि।
श्रेष्ठी – अत्र कोऽपि मानवः न अस्ति।
याचकः – कृपया त्वम् एव अस्मिन् समये मानवः भव।
(ii) अनिलः – राजेश! नूनम् आवां मित्रे स्वः। जानासि मित्रस्य लक्षणम्?
राजेशः – सम्यक् जानामि।
अनिलः – अहिं त्वदर्थे मृत्युनापि योद्धं सज्जोऽस्मि। (सहसा व्याघ्रः दृष्टिपथे समायाति)
अनिलः – रे वीर! रक्ष माम्, एष व्याघ्रः मां खादति।
राजेशः – अरे! मया मृत्युना योद्धं कथितं न तु व्याघ्रण।
अव्ययानि –

उत्तराणि:
अत्र, अपि, न, एव, नूनम्, सम्यक्, किम्, कर्तुं, सहसा, योद्ध।

प्रश्न 26.
अव्ययपदानि रेखाङ्कितानि कुरुत।

(i) अलसस्य कुतः विद्या, अविद्यस्य कुतः धनम्।
अधनस्य कुतः मित्रम्, अमित्रस्य कुतः सुखम्।।

(ii) शनैः कन्था शनैः पन्थाः शनैः पर्वतलङ्घनम्।
शनैः विद्या शनैः वित्तम् पञ्चैतानि शनैः शनैः।

(iii) त्वमेव माता च पिता त्वमेव,
त्वमेव बन्धुश्च सखा त्वमेव।
त्वमेव विद्या द्रविणं त्वमेव,
त्वमेव सर्वं मम देवदेव।।

(iv) वृथा वृष्टिः समुद्रेषु, वृथा तृप्तस्य भोजनम्।
वृथा दानं समर्थस्य, वृथा दीपो दिवाऽपि च।।

(v) यावत् स्थास्यन्ति गिरयः सरितश्च महीतले।
तावद् रामायणी कथा, लाकेषु प्रचरिष्यति।।
उत्तराणि:
(i) कुतः
(ii) शनैः
(iii) एव, च
(iv) वृथा च
(v) यावत्, तावत्।

बहुविकल्पीय प्रश्नाः

1. प्रदत्तेषु उत्तरेषु यत् उत्तरम् शुद्धम् अस्ति तत् विकल्पात् चीयताम्।
(दिए गए उत्तरों में से जो उत्तर शुद्ध है उसे विकल्प से चुनिए। Choose the appropriate answer from the options given below.)

प्रश्न 1.
अहं पश्यामि यद् वृद्धाः तु ___________ चलन्ति।
(क) शनैः
(ख) शीघ्रम्
(ग) नीचैः
(घ) नूनम्।
उत्तराणि:
(क) शनैः

प्रश्न 2.
त्वं ___________ कुक्कुरो भव।
(क) सदा
(ख) पुनः
(ग) कदापि
(घ) अपि।
उत्तराणि:
(घ) अपि।

प्रश्न 3.
तत्र वृक्षेषु वानराः ___________ कूर्दन्ति।
(क) इतस्ततः
(ख) सर्वत्र
(ग) इत्यत्र
(घ) इदानीम्।
उत्तराणि:
(क) इतस्ततः

प्रश्न 4.
मूर्खाः जनाः संसारे ___________ जल्पन्ति।
(क) एव
(ख) बहुधा
(ग) अपि
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(घ) वृथा।

प्रश्न 5.
पश्य, ___________ मयूराः अपि नृत्यन्ति परं तत्र शुकाः वदन्ति।
(क) कदा
(ख) अत्र
(ग) तदा
(घ) यथा।
उत्तराणि:
(ख) अत्र

प्रश्न 6.
वृक्ष शाखासु कोकिला: ___________ मधुरं गायन्ति।
(क) अपि
(ख) नैव
(ग) ह्यः
(घ) एव।
उत्तराणि:
(क) अपि

प्रश्न 7.
___________ गृहं गच्छावः श्वः पुनः आगमिष्यावः।
(क) ह्यः
(ख) श्वः
(ग) अधुना
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(ग) अधुना

प्रश्न 8.
यत्र कमलानि ___________ भ्रमराः।
(क) तत्र
(ख) यत्र-तत्र
(ग) अत्र-तत्र
(घ) यथा।
उत्तराणि:
(क) तत्र

प्रश्न 9.
यथा राजा ___________ प्रजा।
(क) यथा-तथा
(ख) तथा
(ग) तथा-यथा
(घ) यत्र।
उत्तराणि:
(ख) तथा

प्रश्न 10.
अहं ___________ तत्र गमिष्यामि।
(क) कदा
(ख) अपि
(ग) ह्यः
(घ) पुरा।
उत्तराणि:
(ख) अपि

प्रश्न 11.
अहं ___________ तत्र न अगच्छम्।
(क) श्वः
(ख) अधुना
(ग) इव
(घ) सहसा।
उत्तराणि:
(ख) अधुना

प्रश्न 12.
ते ___________ एव अत्रागमिष्यन्ति।
(क) अधुना
(ख) ह्यः
(ग) श्वः
(घ) नूनम्।
उत्तराणि:
(घ) नूनम्।

प्रश्न 13.
___________ एकं विशालं भवनम् अस्ति।
(क) तत्र
(ख) उपरि
(ग) नीचैः
(घ) अत्र-तत्र।
उत्तराणि:
(क) तत्र

प्रश्न 14.
___________ एक: जलाशयः आसीत्।
(क) उपरि
(ख) नीचैः
(ग) अत्र
(घ) पुरा।
उत्तराणि:
(घ) पुरा।

प्रश्न 15.
त्वम् ___________ पठ।
(क) अपि
(ख) तदा
(ग) न
(घ) नूनम्।
उत्तराणि:
(क) अपि

प्रश्न 16.
छात्राः ___________ किं करिष्यन्ति?
(क) ह्यः
(ख) सहसा
(ग) इदानीम्
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(ग) इदानीम्

प्रश्न 17.
___________ अशोक: नाम महान् सम्राट् आसीत्।
(क) पुरा
(ख) अधुना
(ग) तदा
(घ) कदा।
उत्तराणि:
(क) पुरा

प्रश्न 18.
___________ ईश्वरभक्ताः तादृशाः न सन्ति।
(क) ह्यः
(ख) अधुना
(ग) श्वः
(घ) शनैः।
उत्तराणि:
(ख) अधुना

प्रश्न 19.
___________ वर्षा भवति तथा एव कृषकाः मोदन्ते।
(क) प्रातः
(ख) यदा
(ग) सदा
(घ) यथा।
उत्तराणि:
(घ) यथा।

प्रश्न 20.
यथा देश: ___________ वेशः।
(क) तदा
(ख) यदा
(ग) तथा
(घ) तत्र।
उत्तराणि:
(ग) तथा

प्रश्न 21.
ते पर्वतात् ___________ न सन्ति।
(क) उपरि
(ख) तत्र
(ग) अधः
(घ) उच्चैः।
उत्तराणि:
(घ) उच्चैः।

प्रश्न 22.
विद्यालयस्य छात्राः कथम् ___________ धावन्ति?
(क) यथा-तथा
(ख) विना
(ग) इतस्ततः
(घ) अपि।
उत्तराणि:
(ग) इतस्ततः

प्रश्न 23.
दुष्टाः ___________ एव जल्पन्ति।
(क) वृथा
(ख) इतस्ततः
(ग) तत्र
(घ) शनैः।
उत्तराणि:
(क) वृथा

प्रश्न 24.
त्वमपि रामम् ___________ भव।
(क) अधुना
(ख) सहसा
(ग) पुरा
(घ) इव।
उत्तराणि:
(घ) इव।

प्रश्न 25.
वृद्धा ___________ स्वकार्याणि करोति।
(क) नूनम्
(ख) शनैः
(ग) एव
(घ) इदानीम्।
उत्तराणि:
(ख) शनैः

प्रश्न 26.
संस्कारात्। ___________ जनः द्विज उच्यते।
(क) एव
(ख) अपि
(ग) इव
(घ) अत्र-तत्र।
उत्तराणि:
(क) एव

प्रश्न 27.
चन्द्रगुप्तः सम्राट् चाणक्यं ___________ किमपि न अकरोत्।
(क) पुरा
(ख) विना
(ग) इतस्ततः
(घ) सहसा।
उत्तराणि:
(ख) विना

प्रश्न 28.
वेदमन्त्राणाम् उच्चारणम् ___________ कर्तव्यम्।
(क) इव
(ख) अपि
(ग) एव
(घ) उच्चैः।
उत्तराणि:
(घ) उच्चैः।

प्रश्न 29.
यथा पिता पुत्रोऽपि ___________ एव दृश्यते।
(क) तदा
(ख) इतस्ततः
(ग) तथा
(घ) इदानीम्।
उत्तराणि:
(ग) तथा

प्रश्न 30.
___________ त्वम् स्वकार्यं कुरु।
(क) विना
(ख) इदानीम्
(ग) वृथा
(घ) शनैः।
उत्तराणि:
(ख) इदानीम्

प्रश्न 31.
इदं कार्यं त्वया ___________ कर्तव्यम्।
(क) एव
(ख) विना
(ग) नूनम्
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(क) एव

प्रश्न 32.
अभिमन्युः तदा ___________ अवदत्।
(क) एव
(ख) कथम्
(ग) इव
(घ) अधुना।
उत्तराणि:
(क) एव

प्रश्न 33.
दुष्टैः सह समयं ___________ न करणीयम्।
(क) विना
(ख) अधुना
(ग) सहसा
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(घ) वृथा।

प्रश्न 34.
अहम् ___________ तव स्वामी अतः ममाज्ञा पालनीया।
(क) अपि
(ख) सहसा
(ग) एव
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(ग) एव

प्रश्न 35.
चिकित्सालये ___________ न वक्तव्यम्।
(क) उच्चैः
(ख) वृथा
(ग) एव
(घ) सम्प्रति।
उत्तराणि:
(क) उच्चैः

प्रश्न 36.
मम मातामही ___________ वृद्धा अस्ति।
(क) शनैः
(ख) अपि
(ग) उच्चैः
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(ख) अपि

प्रश्न 37.
दुष्टानां जन्म ___________ वृथा भवति।
(क) एव
(ख) शनैः
(ग) इव
(घ) सहसा।
उत्तराणि:
(क) एव

प्रश्न 38.
___________ मया पित्राज्ञा पालनीया।
(क) इदानीम्
(ख) पुरा
(ग) यथा
(घ) तत्र।
उत्तराणि:
(क) इदानीम्

प्रश्न 39.
जगति ___________ पितरौ कुरुतः ___________ एव सन्ततयः कुर्वन्ति।
(क) यथा-तथा
(ख) अत्र-तत्र
(ग) कुत्र-यत्र
(घ) कुतः-ततः।
उत्तराणि:
(क) यथा-तथा

प्रश्न 40.
___________ विदधीत न क्रियाम्।
(क) वृथा
(ख) सहसा
(ग) इतस्ततः
(घ) पुरा।
उत्तराणि:
(ख) सहसा

प्रश्न 41.
जीवः जीवस्य ___________ भोजनं भवति।
(क) एव
(ख) विना
(ग) अपि
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(क) एव

प्रश्न 42.
छात्राणां कृते ___________ कार्यं नोचितम्।
(क) उच्चैः
(ख) शनैः
(ग) अधुना
(घ) सहसा।
उत्तराणि:
(ख) शनैः

प्रश्न 43.
सर्वे जीवाः मिलित्वा ___________ मोदन्ते।
(क) इदानीम्
(ख) पुरा
(ग) शनैः
(घ) उच्चैः।
उत्तराणि:
(क) इदानीम्

प्रश्न 44.
छात्राः सम्प्रति ___________ कथं भ्रमन्ति?
(क) अधुना
(ख) इतस्ततः
(ग) पुरा
(घ) शनैः।
उत्तराणि:
(ख) इतस्ततः

प्रश्न 45.
द्वारपाल: ___________ अपि तत्र तिष्ठति।
(क) अधुना
(ख) नीचैः
(ग) शनैः
(घ) उच्चैः।
उत्तराणि:
(क) अधुना

प्रश्न 46.
ईश्वरेण दत्तम् इदं जीवन ___________ न कर्तव्यम्।
(क) शनैः
(ख) उच्चैः
(ग) नूनम्
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(घ) वृथा।

प्रश्न 47.
अलङ्कारैः विभूषितः ___________ गुणहीन: न शोभते।
(क) अपि
(ख) एवम्
(ग) पुरा
(घ) एव।
उत्तराणि:
(क) अपि

प्रश्न 48.
___________ तुभ्यं रोचते त्वं तथैव कुरु।
(क) तत्र
(ख) अत्र
(ग) यथा
(घ) परम्।
उत्तराणि:
(ग) यथा

प्रश्न 49.
जनानां समृद्धिः ___________ संवर्धिता वर्तते।
(क) अधुना
(ख) ह्यः
(ग) पुरा
(घ) इव।
उत्तराणि:
(क) अधुना

प्रश्न 50.
यात्रायां ___________ कोलाहलं न कर्तव्यम्।
(क) सहसा
(ख) वृथा
(ग) इव
(घ) शनैः।
उत्तराणि:
(ख) वृथा

प्रश्न 51.
___________ भारतम् अतीव समृद्धम् आसीत्।
(क) अधुना
(ख) इतस्ततः
(ग) पुरा
(घ) शनैः।
उत्तराणि:
(ग) पुरा

प्रश्न 52.
वर्तमानकाले ___________ सर्वत्र विलासिता एव दृश्यते।
(क) यथा-तथा
(ख) सम्प्रति
(ग) अत्र-तत्र
(घ) शनैः।
उत्तराणि:
(ग) अत्र-तत्र

प्रश्न 53.
त्वम् ___________ बन्धुः च सखा त्वमेव।
(क) एव
(ख) अपि
(ग) नूनम्
(घ) सहसा।
उत्तराणि:
(क) एव

प्रश्न 54.
धनाभावे रोदनं ___________ भवति।
(क) वृथा
(ख) एव
(ग) नूनम्
(घ) इतस्ततः।
उत्तराणि:
(क) वृथा

प्रश्न 55.
शनैः कन्थाः ___________ पन्थाः शनैः पर्वत लङ्घनम्।
(क) अधुना
(ख) उच्चैः
(ग) विना
(घ) शनैः।
उत्तराणि:
(घ) शनैः।

प्रश्न 56.
दैत्यानाम् ___________ पर्वताः दूरतः एव भयातुरम् कुर्वन्ति।
(क) शनैः
(ख) सहसा
(ग) इव
(घ) इदानीम्।
उत्तराणि:
(ग) इव

प्रश्न 57.
मधुरा दिव्या वाणी ___________ गीर्वाण कथ्यते।
(क) एव
(ख) नूनम्
(ग) पुरा
(घ) इव।
उत्तराणि:
(क) एव

प्रश्न 58.
भारतभूमिः ___________ दर्शनीया अस्ति।
(क) सम्प्रति
(ख) इतस्ततः
(ग) नूनम्
(घ) विना।
उत्तराणि:
(ग) नूनम्

प्रश्न 59.
___________ कृतं कार्यं नूनं कष्टकरं भवति।
(क) शनैः
(ख) सहसा
(ग) इव
(घ) पुरा।
उत्तराणि:
(ख) सहसा

प्रश्न 60.
श्रीरामम् उपेत्य भरतः ___________ अवदत्।
(क) अपि
(ख) वृथा
(ग) उच्चैः
(घ) इदानीम्।
उत्तराणि:
(ग) उच्चैः

प्रश्न 61.
लङ्लकारस्य प्रयोगः भूतकाले ___________ भवति।
(क) अधुना
(ख) विना
(ग) एव
(घ) अपि।
उत्तराणि:
(ग) एव

प्रश्न 62.
श्रीरामः यथा आदर्शपुत्रः आसीत् ___________ एव आदर्शपिता अपि।
(क) तत्र
(ख) तथा
(ग) यत्र
(घ) सहसा।
उत्तराणि:
(ख) तथा

प्रश्न 63.
संसारे सूर्यः ___________ जीवनाधारः वर्तते।
(क) अधुना
(ख) एव
(ग) पुरा
(घ) अपि।
उत्तराणि:
(ख) एव

प्रश्न 64.
___________ सूर्यः जगत् प्रकाशयति ___________ चन्द्रः अपि।
(क) अत्र-तत्र
(ख) यथा-तथा
(ग) यत्र-तत्र
(घ) इत:-ततः।
उत्तराणि:
(ख) यथा-तथा

प्रश्न 65.
त्वया ___________ कोलाहलं परित्यज्य सुप्तव्यम्।
(क) अधुना
(ख) शनैः
(ग) उच्चैः
(घ) सहसा।
उत्तराणि:
(क) अधुना

प्रश्न 66.
प्राणं ___________ कथं जीवनम्?
(क) शनैः
(ख) विना
(ग) इदानीम्
(घ) वृथा।
उत्तराणि:
(ख) विना

प्रश्न 67.
क्रीडाङ्गणे ___________ रामः तु तत्र कृष्ण: वर्तेते।
(क) तथा
(ख) यथा
(ग) यथा-तथा
(घ) यत्र।
उत्तराणि:
(घ) यत्र।

प्रश्न 68.
स्वर्णशलाकाम् ___________ तत् विभाति।
(क) इव
(ख) पुरा
(ग) इदानीम्
(घ) नूनम्।
उत्तराणि:
(क) इव

प्रश्न 69.
रात्रौ कुक्कुराः ___________ भाषन्ते।
(क) पुरा
(ख) इतस्ततः
(ग) इदानीम्
(घ) विना।
उत्तराणि:
(ख) इतस्ततः

प्रश्न 70.
___________ कलियुगस्य सप्तविंशतितमा चतुर्युगी वर्तते।
(क) पुरा
(ख) यथा
(ग) तथा
(घ) इदानीम्।
उत्तराणि:
(घ) इदानीम्।

प्रश्न 71.
वर्षायां मेघाः ___________ गर्जन्ति।
(क) नीचैः
(ख) उच्चैः
(ग) अधुना
(घ) इव।
उत्तराणि:
(ख) उच्चैः

प्रश्न 72.
अर्जुनेन सह कृष्णः ___________ आसीत्।
(क) अपि
(ख) नूनम्
(ग) वृथा
(घ) विना।
उत्तराणि:
(क) अपि

प्रश्न 73.
परीक्षाकाले ___________ शीतः भविष्यति एव।
(क) अधुना
(ख) इतस्ततः
(ग) अपि
(घ) इव।
उत्तराणि:
(ग) अपि

प्रश्न 74.
रात्रौ तु चन्द्रः वर्तते ___________ न।
(क) एव
(ख) नूनम्
(ग) इदानीम्
(घ) सम्प्रति।
उत्तराणि:
(ग) इदानीम्

प्रश्न 75.
त्वाम् ___________ को उद्धरिष्यति माम्?
(क) एव
(ख) विना
(ग) इतस्ततः
(घ) पुरा।
उत्तराणि:
(ख) विना

प्रश्न 76.
प्रातः उद्याने ___________ न चलितव्यम्।
(क) उच्चैः
(ख) नूनम्
(ग) शनैः
(घ) इदानीम्।
उत्तराणि:
(ग) शनैः

प्रश्न 77.
धरायाम् ___________ सर्वे जीवाः संवसन्ति।
(क) अपि
(ख) एव
(ग) अत्र-तत्र
(घ) इदानीम्।
उत्तराणि:
(ख) एव

प्रश्न 78.
सहसा उत्थाय भीमः ___________ अवदत्।
(क) शनैः
(ख) एव
(ग) उच्चैः
(घ) विना।
उत्तराणि:
(ग) उच्चैः

प्रश्न 79.
केनचिदपि समय ___________ न कर्तव्यम्।
(क) नूनम्
(ख) वृथा
(ग) विना
(घ) सहसा।
उत्तराणि:
(ख) वृथा

प्रश्न 80.
ईश! ___________ त्वमेव मम पिता वर्तसे।
(क) वृथा
(ख) पुरा
(ग) अपि
(घ) नूनम्।
उत्तराणि:
(घ) नूनम्।

प्रश्न 81.
___________ वृथा भ्रमतां छात्राणां संस्काराः हसन्ति।
(क) इतस्ततः
(ख) नूनम्
(ग) सहसा
(घ) शनैः।
उत्तराणि:
(क) इतस्ततः

प्रश्न 82.
___________ देवासुर-संग्रामोऽभवत्।
(क) सम्प्रति
(ख) इदानीम्
(ग) पुरा
(घ) अधुना।
उत्तराणि:
(ग) पुरा

प्रश्न 83.
___________ जनाः परिश्रमेण कार्यं करिष्यन्ति तावत् सुखानि प्राप्स्यन्ति।
(क) यावत्
(ख) तावत्
(ग) इदीनीम्
(घ) अधुना।
उत्तराणि:
(क) यावत्

प्रश्न 84.
यावत् जगति सदाचारः आचरिष्यति ___________ संसारे आनन्दं भविष्यति।
(क) एव
(ख) पुरा
(ग) तावत्
(घ) अधुना।
उत्तराणि:
(ग) तावत्

2. मञ्जूषायां प्रदत्तैः अव्ययैः सहायतया वाक्यानां रिक्तस्थानानि पूरयत।
(मञ्जूषा में दिए गए अव्ययों की सहायता से वाक्यों के रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए। Fill in the blanks with the help of indeclinables given in the box.)

प्रश्न 1.
(क) तस्याः मुखम् चन्द्रम् इव ___________ न प्रतीयते।
(ख) ___________ रामकथा समाप्यते।
(ग) रामः श्याम: च ___________ पठतः?
(घ) ___________ कः तिष्ठति?
(ङ) वृथा ___________ वद।

मञ्जूषा – बहिः, मा, कुत्र, कदापि, इति।

उत्तराणि:
(क) कदापि
(ख) इति
(ग) कुत्र
(घ) बहिः
(ङ) मा।

प्रश्न 2.
(क) त्वम् ___________ तेन सह गच्छ।
(ख) तस्य मुखम् कमलम् इव ___________ नास्ति।
(ग) त्वम् दिल्लीनगरम् ___________ गमिष्यसि?
(घ) यत् वस्तु लाभदायकम् ___________ तत् एव आनय।
(ङ) अहम् ___________ पठिष्यामि।

मञ्जूषा – सम्प्रति, इति, कदा, कदापि, श्वः।

उत्तराणि:
(क) सम्प्रति
(ख) कदापि
(ग) कदा
(घ) इति
(ङ) श्वः

प्रश्न 3.
(क) सः ___________ एव अत्र आगच्छत्।
(ख) ___________ अहम् आगमिष्यामि तावत् त्वम् अत्र उपविश।
(ग) अहम् तु पठामि परं त्वम् ___________ न पठसि?
(घ) श्यामः अवदत् ___________ त्वं यत् पश्यसि तत् एव वद।
(ङ) त्वम् ___________ पठिष्यसि?

मञ्जूषा – किमर्थम्, यावत्, कुतः, ह्यः, यत्, कदा।

उत्तराणि:
(क) ह्यः
(ख) यावत्
(ग) किमर्थम्
(घ) यत्
(ङ) कदा।

प्रश्न 4.
(क) कुम्भं करोति ___________ कुम्भकारः।
(ख) असत्यं ___________ वद।
(ग) त्वया ___________ आयातः?
(घ) अहम् ___________ अगच्छम्? इति न जानामि।
(ङ) ___________ अहम् लिखामि तावत् त्वम् पठ।

मञ्जूषा – मा, यावत्, कदा, कुतः, इति।

उत्तराणि:
(क) इति
(ख) मा
(ग) कदा
(घ) कुतः
(ङ) यावत्।

प्रश्न 5.
(क) सः आत्मानम् रामः ___________ मानयति।
(ख) एषः सिंहः ___________ आगच्छत्?
(ग) विद्यालयात् ___________ मा गच्छ।
(घ) ___________ त्वम् कुत्र आसी:?
(ङ) ___________ इतस्ततः भ्रमणं मा कुरु।

मञ्जूषा – इति, सम्प्रति, कुतः, बहिः, ह्यः।

उत्तराणि:
(क) इति
(ख) कुतः
(ग) बहिः
(घ) ह्यः
(ङ) सम्प्रति।

प्रश्न 6.
(क) अहम् ___________ विद्यालयं न आगमिष्यामि।
(ख) ___________ अवकाशः भविष्यति।
(ग) मृषा ___________ वद।
(घ) धनात् विना ___________ सुखम्?
(ङ) त्वम् तत्र ___________ गच्छसि?

मञ्जूषा – किमर्थम्, श्वः, कुत, मा, श्वः।

उत्तराणि:
(क) श्वः
(ख) श्वः
(ग) मा
(घ) कुतः
(ङ) किमर्थम्।

प्रश्न 7.
(क) सः ___________ आगमिष्यति।
(ख) त्वं ___________ मृषा मा वद।
(ग) ग्रामात् ___________ देवालयः अस्ति।
(घ) त्वम् असत्यं ___________ वद।
(ङ) ___________ मम अध्यापक: न अपाठयत्।

मञ्जूषा – श्वः, कदापि, ह्यः, मा, बहिः।

उत्तराणि:
(क) श्वः
(ख) कदापि
(ग) बहिः
(घ) मा
(ङ) ह्यः।

प्रश्न 8.
(क) विद्यालये ___________ वनमहोत्सवः मान्यते।
(ख) छात्रैः गृहेभ्यः ___________ एकः पादपः आनीतः।
(ग) छात्रैः आनीतेषु पादपेषु फलिनः वृक्षाः विद्यालयात् ___________ रोपणीयाः।
(घ) ___________ वृक्षाः सन्ति तत्र दुर्दिवसा: ___________?
(ङ) एतेषु वृक्षेषु फलानि ___________ न आगमिष्यन्ति।

मञ्जूषा – यदा-कदा, कदापि, ह्यः, यत्र-कुत्र, बहिः।

उत्तराणि:
(क) कदा
(ख) ह्यः
(ग) बहिः
(घ) यत्र-कुत्र
(ङ) कदापि।

प्रश्न 9.
(क) ___________ मम मातुलः काश्मीरात् आगमिष्यति।
(ख) असत्यं ___________ वद।
(ग) ___________ स्थास्यन्ति गिरयः तावत् रामायणी कथा प्रचरिष्यति।
(घ) कच्छप: ___________ न धावति।
(ङ) अस्माकं जीवन ___________ वर्तते?

मञ्जूषा – यावत्, श्वः, मा, कदापि, किमर्थम्।

उत्तराणि:
(क) श्वः
(ख) मा
(ग) यावत्
(घ) कदापि
(ङ) किमर्थम्।

प्रश्न 10.
(क) त्वम् एवं ___________ वद।
(ख) सः ___________ असत्यं न अवदत्।
(ग) ___________ शीतकालो वर्तते।
(घ) ___________ मम परीक्षा भविष्यति।
(ङ) सः ___________ पठति इति न ज्ञायते।

मञ्जूषा – कदापि, कदा, श्वः मा, सम्प्रति।

उत्तराणि:
(क) मा
(ख) कदापि
(ग) सम्प्रति
(घ) श्वः
(ङ) कदा।

प्रश्न 11.
ते जनाः (i) ___________ धन्याः ये (ii) ___________ निरुत्साहिताः न भवन्ति। ते (iii) ___________ न धन्याः, ये (iv) ___________ सत्यं वदन्ति। ते (v) ___________ गच्छन्ति, साफल्यम् प्राप्नुवन्ति। ते सदैव चिन्तयन्ति इति कार्यं विना तु जीवनम् एव व्यर्थम्।

मञ्जूषा – यत्र-कुत्र, सम्प्रति, कदापि, यदा-कदा, कदापि।

उत्तराणि:
(i) सम्प्रति
(ii) कदापि
(iii) कदापि
(iv) यदा-कदा
(v) यत्र-कुत्र।

प्रश्न 12.
(i) ___________ वयं जन्तुशालां द्रष्टुं नन्दन काननवनम् अगच्छाम। तत्र वयं अनेकान् जन्तून् अपश्याम। सर्वे पशवः (ii) ___________ भ्रमन्ति स्म। सिंहाः(iii) ___________ नासन्। मयूराः अपि (iv) ___________ अनृत्यत्। वस्तुतः मयूरं विना (v) ___________ जन्तुशालायाः शोभा? अग्रिमे मासे वयम् पुन: गमिष्यामः।

मञ्जूषा – ह्यः, यत्र-कुत्र, बहिः, दा-कदा, कुतः।

उत्तराणि:
(i) ह्यः
(ii) यत्र-कुत्र
(iii) बहिः
(iv) यदा-कदा
(v) कुतः।

प्रश्न 13.
(क) ___________ कथा श्रूयते तावत् मा गच्छ।
(ख) ___________ एव अहं वार्तालापं करोमि।
(ग) ___________ सा न चलति।
(घ) मेघाः ___________ गर्जन्ति।
(ङ) सः ___________ अस्मत् स्थानात् गतः।

मञ्जूषा – यदा-कदा, कदा, यावत्, सम्प्रति, यत्र-कुत्र।

उत्तराणि:
(क) यावत
(ख) यदा-कदा
(ग) सम्प्रति
(घ) यत्र-कुत्र
(ङ) कदा।

प्रश्न 14.
(क) त्वं ___________ विद्यालयं गच्छसि?
(ग) विद्याध्ययनं ___________ तपः कुर्यात्।
(ख) ___________ अध्यापकः पाठयति।
(घ) ___________ विद्या पठ्यते तावत् छात्राः तपन्ति।
(ङ) ___________ जीवनं सुखमयं भवति।

मञ्जूषा – कदा, इति, यावत्, सम्प्रति, यावत्।

उत्तराणि:
(क) कदा
(ख) सम्प्रति
(ग) यावत्
(घ) यावत्
(ङ) इति।

3. तालिकाप्रदत्तपदानि संयोज्य षट्वाक्यानि रचयत।
(तालिका में दिए गए पदों को जोड़कर छह वाक्य बनाइए। Frame six sentences with the help of the words given in the table.)

प्रश्न 1.

उत्तराणि:

प्रश्न 2.

उत्तराणि:

प्रश्न 3.

उत्तराणि:

प्रश्न 4.

उत्तराणि:

प्रश्न 5.

उत्तराणि:

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Grammar Book समयलेखनम् Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 10 Solutions समयलेखनम्

अभ्यास:

प्रश्न 1.
भवान् ग्रीष्मावकाशे दिल्लीतः प्रयागराजम् गन्तुम् इच्छति, तत्र किं किं रेलयानम् कतिवादने गच्छति इति अधः घटिकां दृष्ट्वा तत्प्रस्थानकालम् रिक्तस्थाने निर्दिशत-

यथा-
7:15 A.M.

‘पुरी एक्सप्रेस’ प्रातः पादोनसप्तवादने।

8:00 A.M.

(i) ‘कालका मेल’ प्रातः __________ वादने।

3:30 P.M.

(ii) ‘जनता एक्सप्रेस’ अपराह्ने __________ वादने।

9:30P.M.

(iii) ‘प्रयागराज-एक्सप्रेस’ रात्री __________ वादने।

10:15 P.M.

(iv) ‘दिल्ली-हावड़ा मेल’ रात्रौ __________ वादने।
उत्तराणि:
(i) अष्ट
(ii) सार्धत्रि
(iii) सार्ध नव
(iv) सपाद-दश।

प्रश्न 2.
भवतः विद्यालये बालसभा अस्ति। तत्र कः कार्यक्रमः कतिवादने भविष्यति इति घटिकां दृष्ट्वा रिक्तस्थाने लिखत।

यथा-
7:30

प्रातः सार्धसप्तवादने सरस्वती प्रार्थना गीतानि च।

7:45

(i) प्रात: __________ वाद-विवाद प्रतियोगिताया: उद्घाटनम्।

8:00

(ii) __________ वादने निर्णायकैः टिप्पणयः।

11:15

__________ वादने प्राचार्येण निर्णस्य घोषणा।

11:30

(iv) ततः __________ वादने धन्यवाद्-ज्ञापनम्।
उत्तराणि:
(i) पादोन-अष्टवादने
(ii) अष्टवादने
(iii) सपाद-एकादश-वादने
(iv) सार्धएकादशवादने।

प्रश्न 3.
भवतः विद्यालयस्य वार्षिकोत्सवः अस्ति। तत्र कः कार्यक्रमः कतिवादने भविष्यति इति समयं दृष्ट्वा रिक्तस्थाने लिखत।

यथा-
9:00

प्रातः नववादने अतिथीनां स्वागतम्।

9:15

(i) प्रातः __________ वादने सरस्वती-वन्दना।

9:30

__________ वादने सांस्कृतिक-कार्यक्रमः।

10:45

(iii) प्रात: __________ वादने प्रधानाचार्येण वार्षिकविवरणस्य प्रस्तुतीकरणम्।

11:00

(iv) प्रातः __________ मुख्यातिथिना पुरस्कारवितरणम्।
उत्तराणि:
(i) सपादनववादने
(ii) सार्धनववादने
(iii) पादोन-एकादशवादने
(iv) एकादशवादने।

प्रश्न 4.
कोष्ठके दत्तं समयं संस्कृतेन लिखत यत् तव पितामही कदा किं कार्यं करोति-

यथा-
(9:00) – मम पितामही रात्रौ नववादने स्वपिति।
(5:00) – (i) सा प्रातः __________ वादने उत्तिष्ठति।
(6:30) – (ii) __________ वादने ईशवन्दनां करोति।
(2:15) – (iii) यदा अहम् __________ वादने विद्यालयतः आगच्छमि सा मया सह भोजनं करोति।
(2:45) – (iv) __________ वादने विश्राम करोति।
उत्तराणि:
(i) पञ्च
(ii) सार्धषड्
(iii) सपादद्वि
(iv) पादोनत्रि।

प्रश्न 5.
भवतः विद्यालयस्य संस्कृतश्लोकोच्चारण-प्रतियोगिता अस्ति। तत्र कः कार्यक्रमः कतिवादने भविष्यति इति कोष्ठके दत्तम् संस्कृतेन समयं रिक्तस्थाने लिखत-

यथा-
(9:30) – सार्धनववादनपर्यन्तम् सर्वे प्रतियोगिनः सभागारे उपस्थिताः भविष्यन्ति।
(10:15) – (i) प्रात: __________ वादने दीपप्रज्वालनं सरस्वतीवन्दना च।
(10:30) – (ii) प्रातः __________ वादने श्लोकप्रतियोगितायाः उद्घाटनम्।
(12:45) – (iii) प्रातः __________ निर्णस्य घोषणा।
(1:00) – (iv) प्रातः __________ पुरस्कारवितरणम् धन्यवादज्ञापनम् च।
उत्तराणि:
(i) सपाददश
(ii) सार्धदश
(iii) पादोन-एकवादने
(iv) एकवादने।

प्रश्न 6.
दूरदर्शने संस्कृतस्य कार्यक्रमः भाषामन्दाकिनी-चैनले प्रातः सार्धषड्वादने (6.30) प्रारभते। एकस्मिन् दिने कार्यक्रमः इत्थं प्रकाशितः समयं दृष्ट्वा रिक्तस्थानपूर्तिं कृत्वा वाक्यानि पुनः लिखत-
7:00

(i) प्रातः __________ वादने “शिक्षकः” तस्य रचनात्मकता च।

7:15

(ii) __________ वादने ‘काव्यानि’।

7:45

(iii) प्रातः __________ वादने ‘आलेख-लेखनम्’।

8:30

(iv) प्रातः __________ वादने कार्यक्रमः समाप्तः भविष्यति।
उत्तराणि:
(i) सप्त
(ii) सपादसप्त
(iii) पादोनाष्ट
(iv) सार्धाष्ट।

प्रश्न 7.
एकदा अस्माकं विद्यायालये क्षेत्रीय-स्तरकाव्यालिः प्रतियोगिता आयोजिता। अधः समयं दृष्ट्वा शब्देषु समयं लिखित्वा कार्यक्रमं पुनः उत्तरपुस्तिकायां लिखत।

9:30

(i) पञ्जीकरणं प्रातः __________ प्रारभत।

10:15

(ii) काव्यालिप्रतियोगिता __________ आरभत।

11:45

(iii) चायपानं __________ अभवत्।

1:00

(iv) __________ प्रतियोगिता समाप्ता जाता।
उत्तराणि:
(i) सार्धनववादने
(ii) सपाददशवादने
(iii) पादोन-द्वादशवादने
(iv) एकवादने।

प्रश्न 8.
दूरदर्शने चैनले विविध-समाचाराणां प्रसारणसमयः लिखितः। समय-सारिणीं दृष्ट्वा रिक्तस्थानपूर्ति कृत्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत-
दूरदर्शनस्य समाचाराणां समयसारिणी

(i) उर्दूसमाचाराः __________ वादने प्रसार्यन्ते।
(ii) समय सारिणी-अनुसारं संस्कृतसमाचाराणां प्रसारणं __________ वादने भवति।
(iii) हिन्दीसमाचाराः __________ वादने प्रसारिताः भवन्ति।
(iv) आंग्लसमाचाराणां प्रसारणसमयः __________ वादने अस्ति।
उत्तराणि:
(i) पादोनत्रि
(ii) दश
(iii) सार्ध-अष्ट
(iv) सपादति।

प्रश्न 9.
घटिकां दृष्ट्वा रिक्तस्थानेषु लिखत, विकासः कदा किं-किं करोति?

यथा-

विकासः प्रातः सार्धचतुर्वादने उत्तिष्ठति।

(i) सः नित्यं __________ वादने भ्रमणाय गच्छति।

(ii) सः प्रातः __________ वादने विद्यालयं गच्छति।

(iii) विकासः __________ वादने विद्यालयात् आगच्छति।

(iv) सः रात्रौ __________ वादने स्वपिति।
उत्तराणि:
(i) पञ्च
(ii) सार्धसप्त
(iii) सपाद एक
(iv) दश।

प्रश्न 10.
घटिकां दृष्ट्वा लिखत, अनिलः कदा किं-किं आचरति?

(i) सः प्रातः __________ वादने व्यायाम करोति।

(ii) सः __________ वादने विद्यायालयं गच्छति।

(iii) सः __________ वादने गृहम् आगच्छति।

(iv) अनिलः सायं __________ वादने उद्याने क्रीडति।
उत्तराणि:
(i) षट्
(ii) अष्ट
(ii) सार्धत्रि
(iv) पञ्च।

प्रश्न 11.
घटिकां दृष्ट्वा रिक्तस्थानेषु लिखत, मोहितः कदा किं-किं करोति?

यथा-

मोहितः साय: पञ्चवादने क्रीडति।

(i) सः प्रातः __________ वादने उत्तिष्ठति।

(ii) सः __________ वादने प्रातराशं करोति।

(iii) सः __________ वादने विद्यायालयात् आगच्छति।

(iv) सः __________ वादने गृहकार्यं करोति।
उत्तराणि:
(i) षड्
(ii) सार्धअष्ट
(iii) सार्धद्वि
(iv) चतुर्।

प्रश्न 12.
घटिकां दृष्ट्वा रिक्तस्थानेषु लिखत, सुधा कदा किं-किं करोति?

यथा-

सुधा सायं षड्वादने क्रीडति।

(i) सा नित्यं __________ वादने उत्तिष्ठति।

(ii) सा प्रातः __________ वादने भ्रमणाय गच्छति।

(iii) सा __________ वादने विद्यालयं गच्छति।

(iv) सा __________ वादने विद्यायालयात् आगच्छति।
उत्तराणि:
(i) पञ्च
(ii) सार्धपञ्च
(iii) अष्ट
(iv) द्वि।

प्रश्न 13.
उदाहरणानुसारं समयं दृष्ट्वा लिखत यत् रेलयानं कतिवादने प्रस्थानं करिष्यति-

यथा-

12:15 P.M. (मध्याह्न) यथा-मध्याह्ने सपादद्वादशवादने।
(i)

4:15 P.M. (मध्याह्ने) मध्याह्ने __________ वादने।

(ii)

7:00 A.M. (प्रात:) प्रातः __________ वादने।

(iii)

1:30 P.M. (मध्याह्न) मध्याह्ने __________ वादने।

(iv)

10:45 A.M. (प्रातः) प्रातः __________ वादने।

(v)

2:30 P.M. (मध्याह्ने) मध्याह्ने __________ वादने।

(vi)

8:00 A.M. (प्रात:) प्रातः __________ वादने।

(vii)

1:15 P.M. (मध्याह्न) मध्याह्ने __________ वादने।

(viii)

10:30 A.M. (प्रातः) प्रातः __________ वादने।
उत्तराणि-
(i) सपादचतुर्
(ii) सप्त
(iii) सार्ध-एक
(iv) पादोन-एकादश।
(v) सार्ध-द्वि
(vi) अष्ट
(vii) सपाद-एक
(viii) सार्ध-दश।

प्रश्न 14.
उदाहरणानुसारं समयं दृष्ट्वा लिखत, यत् बसयानं कति वादने प्रस्थानं करिष्यति-

यथा-

9:30 A.M. (प्रातः)प्रातः सार्धनव वादने। – उदाहरणम्

(i)

5:15 A.M. (प्रातः) प्रातः __________ वादने।

(ii)

11:00 P.M. (सायम्) सायम् __________ वादने।

(iii)

3:45 P.M. (सायम्) सायम् __________ वादने।

(iv)

8:00 P.M. (सायम्) सायम् __________ वादने।
उत्तराणि:
(i) सपाद पञ्च
(ii) एकादश
(iii) पादोनचतुर्
(iv) अष्ट।

प्रश्न 15.
उदाहरणानुसारं समयं दृष्ट्वा स्वदिनचर्यां वर्णय-

यथा-
6:00 A.M. (प्रातः)

प्रातः षड्वादने शय्या त्यजामि। – उदाहरणम्

7:15 A.M. (प्रातः)

(i) प्रात: __________ वादने विद्यायालयम् गच्छामि।

12:45 P.M. (मध्याह्न)

(ii) मध्याह्ने __________ वादने विद्यायालयात् गृहम् आगच्छामि।

2:30 P.M. (मध्याह्ने)

(iii) मध्याह्ने __________ वादने क्रीडायै गच्छामि।

9:00 P.M. (रात्रौ)

(iv) रात्रौ __________ वादने भोजनं करोमि।
उत्तराणि:
(i) सपाद-सप्त
(ii) पादोन एक
(iii) सार्धद्वि
(iv) नव।

प्रश्न 16.
उदाहरणानुसारं समयं दृष्ट्वा लिखत, यत्क्रीडायाः आरंभः कदा भविष्यति?

यथा- 11:15 A.M. (प्रातः)

यथा-प्रातः एकादश वादने।

1:30 P.M. (मध्याह्ने)

(i) मध्याह्ने __________ वादने।

2:45 P.M. (अपराह्ने)

(ii) अपराह्ने __________ वादने।

4:00 P.M. (सायम्)

(iii) सायम् __________ वादने।

9:15 P.M (रात्रौ)

(iv) रात्रौ __________ वादने।
उत्तराणि:
(i) सार्ध-एक
(ii) पादोन त्रि
(iii) चतुर्
(iv) सपादनव।

प्रश्न 17.
अधः घटिका दृष्ट्वा संस्कृतभाषया समयं पूरयित्वा कार्यक्रमम् उत्तरपुस्तिकायां लिखत-

(i) विद्यालये मुख्यातिथिः __________ वादने आगमिष्यति।

(ii) __________ वादने पुष्पगुच्छै: मुख्यातिथेः स्वागतं भविष्यति।

(iii) __________ वादने सांस्कृतिककार्यक्रमः आरप्स्यते।

(iv) __________ वादने मुख्यतिथिः पुरस्कारवितरणं करिष्यति।
उत्तराणि:
(i) दश
(ii) सपाद दश
(iii) पादोन एकादश
(iv) सार्धद्वादश।

प्रश्न 18.
अधः समयं दृष्ट्वा समयं लिखत यत् मैट्रोरेलयानं कतिवादने कुत्र तिष्ठति?
9:00 बजे

(i) मैट्रोरेलयानं __________ वादने शाहदरा मैट्रोरेलयाने तिष्ठति।

10:15 बजे

(ii) एतत् __________ वादने कशमीरीगेटे आगच्छति।

10:30 बजे

(iii) __________ वादने तीसहजार्याम् आगच्छति।

11:45 बजे

(iv) एतत् __________ वादने रिठालारेलयानस्थाने आगमिष्यामि।
उत्तराणि:
(i) नव
(ii) सपाददश
(iii) सार्धदश
(iv) पादोन-द्वादश।

प्रश्न 19.
विद्यालयस्य समयसारिणम् उचित समयवादकैः पदैः पूरयित्वा लिखत-

(i) 7:30 प्रातः
प्रातः __________ वादने प्रार्थना।
(ii) 10:00 प्रातः
प्रातः __________ अर्धावकाशः।
(iii) 10:15 प्रातः
प्रातः __________ वादने पञ्चमः कालांशः।
(iv) 12:45 मध्याह्ने
मध्याह्ने __________ वादने पूर्णः अवकाशः।
उत्तराणि:
(i) सार्ध-सप्त
(ii) दशवादने
(iii) सपाददश
(iv) पादोनैक।

प्रश्न 20.
अधोलिखितवाक्येषु अङ्कानां स्थाने संस्कृतपदेषु समयं लिखत-

प्रश्न 1.
(i) उर्दूसमाचाराः (2.45) __________ वादने प्रसार्यन्ते।
(ii) समयसारिणी-अनुसारं संस्कृतसमाचाराणां प्रसारणं (10.00) __________ वादने भवति।
(iii) हिन्दी समाचाराः (8.30) __________ वादने प्रसारिताः भवन्ति।
(iv) आंग्लसमाचाराणां प्रसारणसमयः (2.15) __________ वादने अस्ति।
(v) सः प्रातः (6.00) __________ वादने व्यायाम करोति।
(vi) सः (8.00) __________ वादने विद्यालयं गच्छति।
(vii) सः (3.30) __________ वादने गृहम् आगच्छति।
(viii) अनिलः सायं (5.00) __________ वादने उद्याने क्रीडति।
(ix) सा नित्यं (5.00) __________ वादने उत्तिष्ठति।
(x) सः प्रातः (5.30) __________ वादने भ्रमणाय गच्छति।
(xi) सा (8.00) __________ वादने विद्यालयं गच्छति।
(xii) सा (2.00) __________ वादने विद्यालयात् आगच्छति।
(xiii) मध्याह्ने (4.15) __________ वादने।
(xiv) प्रातः (5.00) __________ वादने।
(xv) मध्याह्ने (1.30) __________ वादने।
(xvi) प्रातः (10.45) __________ वादने।
(xvii) मध्याह्ने (2.30) __________ वादने आन्ध्रप्रदेश एक्सप्रेस।
(xviii) प्रातः (8.00) __________ वादने महामाया एक्सप्रेस।
(xix) मध्याह्न (1.15) __________ वादने गोमती एक्सप्रेस।
(xx) प्रातः (10.45) __________ वादने पंजाब एक्सप्रेस।
(xxi) मध्याह्ने (1.30) __________ वादने।
(xxii) अपराह्ने (2.45) __________ वादने।
(xxiii) सायम् (4.00) __________ वादने।
(xxiv) रात्रौ (9.15) __________ वादने।
उत्तराणि:
(i) पादोनत्रयो
(ii) दश
(iii) सार्धअष्ट
(iv) सपादद्वि
(v) षड्
(vi) अष्ट
(vii) सार्धत्रयो,
(viii) पञ्च
(ix) पञ्च
(x) सार्धपञ्च
(xi) अष्ट
(xii) द्वि
(xiii) सपादचतुर्
(xiv) पञ्च
(xv) सार्धएक
(xvi) पादोनएकादश।
(xvii) सार्धद्वि
(xviii) अष्ट
(xix) सपादएक
(xx) पादोनएकादश
(xxi) सार्ध एक
(xxii) पादोनत्रि
(xxiii) चतुर्
(xxiv) सपादनव

प्रश्न 2.
(i) विद्यालये मुख्यातिथि: (10.00) __________ वादने आगमिष्यति।
(ii) (10.15) __________ वादने पुष्पगुच्छै: मुख्यातिथेः स्वागतं भविष्यति।
(iii) (10.45) __________ वादने सांस्कृतिक कार्यक्रमः आरप्स्यते।
(iv) (12.30) __________ वादने मुख्यातिथिः पुरस्कारवितरणं करिष्यति।
उत्तराणि:
(i) दश
(ii) सपाददश
(iii) पादोनएकादश
(iv) सार्धद्वादश

प्रश्न 3.
(i) 7.30 प्रातः __________ वादने प्रार्थना।
(ii) 10.00 प्रातः __________ अर्धावकाशः।
(iii) 10.15 प्रातः __________ वादने पञ्चमः कालांशः।
(iv) 12.45 मध्याह्ने __________ वादने पूर्णः अवकाशः।
उत्तराणि:
(i) सार्धसप्त
(ii) दशवादने
(iii) सपाददश
(iv) पादोनएक

प्रश्न 4.
(i) सायं 7.30 __________ वादने सामुदायिकभवने आगमनम्।
(ii) सायं 8.00 __________ वादने कवितापाठः।
(iii) रात्री 9.15 __________ वादने प्रतिभोजनम्।
(iv) रात्रौ 9.45 __________ वादने प्रसादवितरणम् प्रस्थानं च।
उत्तराणि:
(i) सार्धसप्त
(ii) अष्ट
(iii) सपादनव
(iv) पादोनदश

प्रश्न 5.
प्रातः (i) 10.30 __________ वादने मुख्यातिथेः आगमनम्।
प्रातः (ii) 11.00 __________ वादने पारितोषिक वितरणम्।
मध्याह्ने (iii) 12.15 __________ वादने मुख्यातिथे भाषणम्, सांस्कृतिक-कार्यक्रमश्च।
मध्याह्ने (iv) 1.45 __________ प्रीतिभोजनम्।
उत्तराणि:
(i) सार्धदश
(ii) एकादश
(iii) सपादद्वादश
(iv) पादोनद्विवादने

प्रश्न 6.
(i) प्रातः 7.30 __________ वादने प्रार्थना-सभा।
(ii) प्रात: 10.00 __________ वादने अर्धावकाशः।
(iii) मध्याह्न 11.45 __________ वादने विविधाः क्रीडाः।
(iv) मध्याह्न 1.15 __________ वादने पूर्णावकाशः।
उत्तराणि:
(i) सार्धसप्त
(ii) दश
(iii) पादोनद्वादश
(iv) सपादएक

प्रश्न 7.
(i) 6.15 __________ सायम् अतिथीनाम् आगमनम्, जलपानम्।
(ii) 7.30 __________ सायम् काव्यगोष्ठी।
(iii) 8.45 __________ सायम् भक्तिसङ्गीतम्।
(iv) 10.00 __________ सायम् समापनम्।
उत्तराणि:
(i) सपादषड्वादने
(ii) सार्धसप्तवादने
(iii) पादोननववादने
(iv) दशवादने

प्रश्न 8.
प्रातः (i) 8.30 __________ वादने प्रार्थना।
प्रातः (ii) 8.45 __________ ध्वजारोहणं, भाषणानि च।
प्रातः (iii) 11.15 __________ जलपानम्।
मध्याह्ने (iv) 12.00 __________ भ्रमणाय प्रस्थानम्।
उत्तराणि:
(i) सार्धअष्ट
(ii) पादोननववादने
(iii) सपादएकादश
(iv) द्वादशवादने

प्रश्न 9.
प्रातः (i) 6.30 __________ वादने ईशवन्दना।
प्रातः (ii) 7.45 __________ वादने उपाहारः।
प्रातः (iii) 8.15 __________ वादने संस्कृतसम्भाषण-अभ्यासः।
प्रात: (iv) 11.00 __________ वादने वर्तनीसंशोधनम्।
उत्तराणि:
(i) सार्धषड्
(ii) पादोनअष्ट
(iii) सपादअष्ट
(iv) एकादश

प्रश्न 10.
(i) प्रात: 9.45 __________ वादने दीपप्रज्वालनम्।
(ii) प्रात: 10.15 __________ वादने अतिथेः स्वागतम्।
(iii) प्रातः 10.30 __________ वादने नाटकाभिनयः।
(iv) मध्याह्न 3.00 __________ वादने कार्यक्रमसमाप्तिः।
उत्तराणि:
(i) पादोनदश
(ii) सपाददश
(iii) सार्धदश
(iv) त्रि(त्रयो)

बहुविकल्पीय प्रश्नाः

1. घटिकायाः समयम् दृष्ट्वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः शुद्धम् समयम् चित्वा एवं उचितं समयं लिखित्वा रिक्तस्थानम् पूरयत।
(घड़ी में समय देखकर दिए गए विकल्पों में से शुद्ध उत्तर चुनकर तथा उचित समय लिखकर रिक्त स्थान पूरा कीजिए। See the clock and fill the correct time in the blanks by choosing correct options.)

प्रश्न 1.
(i) देवशर्मा __________ वादने उत्तिष्ठति।

(क) पञ्च
(ख) षष्ठ
(ग) सप्त
(घ) अष्ट
उत्तराणि:
पञ्च

(ii) सः __________ वादने स्नानं करोति।

(क) सार्धषड्
(ग) सार्धपञ्च
(ख) सार्धषट्
(घ) सार्धचतुर्।
उत्तराणि:
(ग) सार्धपञ्च

(iii) सः __________ वादने पाठयति।

(क) पादोन-पञ्च
(ग) पादोन-सप्त
(ख) पादोन-षड्
(घ) पादोन-चतुर्।
उत्तराणि:
(ख) पादोनषड्

(iv) सः __________ वादने विद्यालयम् गच्छति।

(क) सपादअष्ट
(ख) सपादसप्त
(ग) सपादैक
(घ) सपादषड्
उत्तराणि:
(ख) सपादसप्त

प्रश्न 2.
(i) सुरेन्द्र __________ वादने निजकार्यात् निवृत्तः भवति।

(क) पञ्च
(ग) सप्त
(ख) षड्
(घ) नव
उत्तराणि:
(ग) सप्त

(ii) सः __________ वादने समाचारान् आकर्णयति।

(क) सार्धअष्ट
(ग) सार्धनव
(ख) सार्धसप्त
(घ) सार्धदश।
उत्तराणि:
(क) सार्धअष्ट

(iii) सः __________ वादने रात्रिभोजनम् करोति।

(क) सपादनव
(ग) सपादषड्
(ख) सपाददश
(घ) सपादसप्त
उत्तराणि:
(क) सपादनव

(iv) सः __________ वादने शयनाय गच्छति।

(क) पादोन-नव
(ग) सपाद-नव
(ख) पादोन-एकादश
(घ) पादोन-दश।
उत्तराणि:
(घ) पादोनदश।

प्रश्न 3.
(i) गोपालदासः __________ वादने देवालयम् गच्छति।

(क) सपादपञ्च
(ग) सपादषड्
(ख) सपादचतुर्
(घ) सपादसप्त।
उत्तराणि:
(क) सपादपञ्च

(ii) सः __________ वादनपर्यन्तम् कीर्तनं करोति।

(क) सार्धषड्
(ग) सार्धअष्ट
(ख) सार्धपञ्च
(घ) सार्धनव
उत्तराणि:
(क) सार्धषड्

(iii) सः __________ वादने देवालयात् आगच्छति।

(क) पादोनअष्ट
(ग) पादोननव
(ख) पादानसप्त
(घ) पादोनपञ्च
उत्तराणि:
(ख) पादोनसप्त

(iv) सः __________ वादने कार्यालयम् गच्छति।

(क) अष्ट
(ख) नव
(ग) दश
(घ) द्वादश।
उत्तराणि:
(ख) नव

प्रश्न 4.
(i) प्रातः __________ वाद-विवाद प्रतियोगितायाः उद्घाटनम्।

(क) पादोन-सप्तवादने
(ख) सार्धसप्तवादने
(ग) पादोन-अष्टवादने
(घ) सपादअष्टवादने
उत्तराणि:
(ग) पादोन अष्टवादने

(ii) __________ वादने निर्णायकैः टिप्पणयः।

(क) नव
(ख) दश
(घ) द्वादश
(ग) अष्ट
उत्तराणि:
(ख) अष्ट

(iii) __________ वादने प्राचार्येण निर्णयस्य घोषणा।

(क) पादोन-एकादश
(ख) सपाद-एकादश
(ग) सार्धएकादश
(घ) एकादश।
उत्तराणि:
(ख) सपाद-एकादश

(iv) ततः __________ वादने धन्यवाद ज्ञापनम्।

(क) सार्धएकादश
(ख) सार्धद्वादश
(ग) सार्धषड्
(घ) सार्धपञ्च
उत्तराणि:
(क) सार्धएकादश

प्रश्न 5.
(i) प्रातः __________ वादने सरस्वती-वन्दना।

(क) सपादअष्ट
(ख) सपादनव
(ग) सपाददश
(घ) सपादएकादश
उत्तराणि:
(ख) सपादनव

(ii) प्रातः __________ वादने सांस्कृतिक कार्यक्रमाः।

(क) सार्धनव
(ख) सपादनव
(ग) पादोन-नव
(घ) नव
उत्तराणि:
(क) सार्धनव

(iii) प्रातः __________ वादने प्रधानाचार्येण वार्षिकविवरणस्य प्रस्तुतीकरणम्।

(क) पादोनएकादश
(ख) पादोनद्वादश
(ग) पादोननव
(घ) पादोनपञ्च
उत्तराणि:
(क) पादोनएकादश

(iv) प्रात: __________ मुख्यातिथिना पुरस्कारवितरणम्।

(क) सार्धएकादशवादने
(ख) सार्धदशवादने
(ग) एकादशवादने
(घ) दशवादने
उत्तराणि:
(ग) एकादशवादने

प्रश्न 6.
(i) सा प्रातः __________ वादने उत्तिष्ठति।

(क) पञ्च
(ख) षष्ठ
(ग) नव
(घ) दश
उत्तराणि:
(क) पञ्च

(ii) __________ वादने ईशवन्दनां करोति।

(क) सार्धषट्
(ख) सार्धषड्
(ग) षड्
(घ) पादोन-षड्
उत्तराणि:
(ख) सार्धषड्

(iii) यदा अहम् __________ वादने विद्यालयतः आगच्छामि सा मया सह भोजनं करोति।

(क) सपादद्वि
(ख) सार्धद्वि
(ग) सार्धद्वौ
(घ) सार्धद्वा।
उत्तराणि:
(क) सपादद्वि

(iv) __________ वादने विश्रामं करोति।

(क) पादोनत्रयो
(ख) पादोनपञ्च
(ग) पादोनसप्त
(घ) पादोनअष्ट
उत्तराणि:
(क) पादोनत्रयो

प्रश्न 7.
(i) प्रातः __________ वादने “शिक्षकः तस्य रचनात्मकता च”।

(क) सप्त
(ख) सार्धसप्त
(ग) पादोन-सप्त
(घ) सपादसप्त।
उत्तराणि:
(क) सप्त

(ii) प्रातः __________ वादने ‘काव्यानि’।

(क) सप्तसपाद
(ख) पादोन-सप्त
(ग) सपादसप्त
(घ) सार्धसप्त।
उत्तराणि:
(ग) सपादसप्त

(iii) प्रात. __________ वादने ‘आलेख-लेखनम्’।

(क) पादोनअष्ट
(ख) पादोनसप्त
(ग) पादोनपञ्च
(घ) पादोननव
उत्तराणि:
(क) पादोनअष्ट

(iv) प्रात: __________ वादने कार्यक्रमः समाप्तः भविष्यति।

(क) सार्धअष्ट
(ख) सार्धनव
(ग) सार्धपञ्च
(घ) सार्धदश
उत्तराणि:
(क) सार्धअष्ट

प्रश्न 8.
(i) पंजीकरणं प्रात: __________ प्रारभत।

(क) सार्धनववादने
(ख) सार्धअष्टवादने
(ग) सार्धदशवादने
(घ) सार्धपञ्चवादने
उत्तराणि:
(क) सार्धनववादने

(ii) काव्यालिप्रतियोगिता __________ आरभत।

(क) सार्धदशवादने
(ख) दशसपादवादने
(ग) सपाददशवादने
(घ) पादोन-दशवादने।
उत्तराणि:
(ग) सपाददशवादने

(iii) चायपानं __________ अभवत्।

(क) पादोनद्वादशवादने
(ग) पादोनदशवादने
(ख) पादोननववादने
(घ) पादोनपञ्चवादने
उत्तराणि:
(क) पादोनद्वादशवादने

(iv) __________ प्रतियोगिता समाप्ता जाता।

(क) एकवादने
(ख) द्वादशवादने
(ग) द्विवादने
(घ) एकादशवादने।
उत्तराणि:
(क) एकवादने

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Grammar Book वाच्यपरिवर्तनम् (केवलं लट्लकारे) Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 10 Solutions वाच्यपरिवर्तनम् (केवलं लट्लकारे)

अभ्यास:

प्रश्न 1.
उदाहरणमनुसृत्य यथानिर्दिष्टिं वाच्यपरिवर्तनं कुरुत-

यथा- रामः गृहं गच्छति। (कर्तृवाच्य)
रामेण गृहं गम्यते।
कमलया पायसम् पक्वम्। (कर्मवाच्य)
कमला पायसम् पक्ववती।
छात्राः हसन्ति। (भाववाच्य)
छात्रैः हस्यते।

(i) अहं कार्यं कृतवान्। (कर्मवाच्य)
(ii) त्वम् पुस्तकम् पठितवान्। (कर्मवाच्य)
(iii) सः गायति। (भाववाच्य)
(iv) युवाभ्यां सुलेखः लिखितः। (कर्तृवाच्य)
(v) ताः रुदन्ति। (भाववाच्य)
(vi) मोहनः कन्दुकम् क्रीडति। (कर्मवाच्य)
(vii) छात्रैः दुग्धं पीतम्। (कर्तृवाच्य)
(viii) छात्रः हसति। (भाववाच्य)
(ix) मम भ्राता उद्याने भ्रमति। (भाववाच्य)
(x) सैनिकः युद्धक्षेत्र गच्छति। (कर्मवाच्य)
उत्तराणि:
(i) मया कार्यं कृतम्।
(ii) त्वया पुस्तकं पठितम्।
(iii) तेन गीयते।
(iv) युवां सुलेखं अलिखतम्।
(v) ताभिः रुद्यते।
(vi) मोहनेन कन्दुकं क्रीड्यते।
(vii) छात्राः दुग्धं पीतवन्तः।
(viii) छात्रेण हस्यते।
(ix) मम भ्रात्रा उद्याने भ्रम्यते।
(x) सैनिकेन युद्धक्षेत्रं गम्यते।

प्रश्न 2.
अधोलिखितवाक्येषु कर्तृपदे वाच्यानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत-

यथा- राजेन्द्रः पाटलिपुत्रं गच्छति।
राजेन्द्रेण पाटलिपुत्रं गम्यते।

उत्तराणि:
(i) सः
(ii) छात्रेण
(iii) शकुन्तला
(iv) दुष्यन्तेन
(v) गायकः

प्रश्न 3.
अधोलिखितवाक्यानां कर्मपदे परिवर्तनं कुरुत-

उत्तराणि:
(i) देवम्
(ii) फलं
(iii) गृहं
(iv) साधुम्
(v) कथा

प्रश्न 4.
अधोलिखितवाक्यानां क्रियापदे परिवर्तनं कुरुत-


उत्तराणि:
(i) पीयते
(ii) उत्पतति
(iii) धार्यते
(iv) क्रियते
(v) श्रुतवान्
(vi) कृतम्
(vii) पूजितवान्
(viii) आदृतः

प्रश्न 5.
अधोलिखितवाक्यानां कथानानाम् उत्तरे त्रयः विकल्पाः दत्ता। शुद्धविकल्पस्य समक्षे इति (✓) कुरुत-

कर्तृवाच्य कर्मवाच्य
(क) कर्तृवाच्यस्य कर्तरि विभक्तिः भवति-
(i) प्रथमा
(ii) द्वितीया
(iii) तृतीया
उत्तराणि:
(i) प्रथमा

(ख) कर्तृवाच्यस्य कर्मणि विभक्तिः भवति-
(i) प्रथमा
(ii) द्वितीया
(iii) तृतीया
उत्तराणि:
(ii) द्वितीया

(ग) कर्मवाच्यस्य कर्तरि विभक्तिः भवति-
(i) प्रथमा
(ii) द्वितीया
(iii) तृतीया
उत्तराणि:
(iii) तृतीया

(घ) कर्मवाच्यस्य कर्मणि विभक्ति भवति-
(i) प्रथमा
(ii) द्वितीया
(iii) तृतीया
उत्तराणि:
(i) प्रथमा

(ङ) भाववाच्यस्य कर्तरि विभक्तिः भवति-
(i) प्रथमा
(ii) द्वितीया
(iii) तृतीया
उत्तराणि:
(iii) तृतीया

अभ्यासः

प्रश्न 1.
अत्र प्रत्येक प्रश्नस्य उत्तरे रिक्तस्थानपूर्तिः वाच्य-अनुसारम् क्रियताम्-

यथा- आचार्यः – वत्स! किम् त्वम् गीताम् पठसि?
छात्रः – आम्, मया गीता पठ्यते।
(i) आचार्यः – किम् भानुः पत्रम् लिखति?
छात्रः – आम् ___________ पत्रम् लिख्यते।
(ii) आचार्यः – किम् बालाः क्रीडन्ति?
छात्रः – आम् बालैः ___________।
(iii) आचार्यः – किम भृत्यः गृहम् गच्छति?
छात्रः – आम्, भृत्येन ___________ गम्यते।
उत्तराणि:
(i) भानुना
(ii) क्रीड्यते
(iii) गृहम्।

प्रश्न 2.
अधोलिखितम् संवादम् उचितपदैः पूरयत-

सुधा – दीपिके! त्वम् किम् लिखसि?
दीपिका – अहम् तु पर्यावरणविषये लेखं लिखामि।
सुधा – त्वया सुन्दरः लेखः (i) ___________।
दीपिका – धन्यवादः सम्प्रति (ii) ___________ कुत्र गम्यते?
सुधा — विद्यालयम्। किम् त्वया न (iii) ___________ यत् अद्य तत्र वनोत्सवः अस्ति।
दीपिका – आम् ज्ञातम्। मया अपि सः वनोत्सवः द्रष्टव्यः।
उत्तराणि:
(i) लिख्यते
(ii) त्वया
(iii) ज्ञायते।

प्रश्न 3.
अधोलिखितम् संवादम् उचितक्रियापदैः पूरयत-

कामना – सखि! पश्य, इदं मम गुरुकुलम्।
वन्दना – आम् सुन्दरम्। प्रतीयते अध्ययनकालः समाप्तः।
कामना – आम्। पश्य, छात्राः घटेषु जलम् पूरयन्ति।
वन्दना – किम् ते पादपान् सिञ्चन्ति?
कामना – आम् तैः पादपाः (i) ___________।
वन्दना ___- किम् तत्र आचार्यः सन्ध्यां करोति?
कामना – आम् तत्र आचार्येण (ii) ___________ क्रियते।
वन्दना – किम् उद्याने नम्रता एव गायति?
कामना – अथ किम्, उद्याने (iii) ___________ एव गीयते।
उत्तराणि:
(i) सिञ्च्यन्ते
(ii) सन्ध्या
(iii) नम्रतया।

प्रश्न 4.
अधोलिखितं संवाद उचितपदैः पूरयत-

माता – मधुर! जानासि एषः विशालः कः वृक्षः अस्ति?
पुत्रः – आम्, मया (i) ___________ एषः तु वटवृक्षः।
माता – किम् वृक्षाः अस्मभ्यम् छायाम् यच्छन्ति?
पुत्रः – आम् तैः अस्मभ्यम् शीतला (ii) ___________ दीयते।
माता – किम् वयम् वृक्षान् रक्षेम?
पुत्रः – आम्! (iii) ___________ वृक्षाः रक्षितव्याः।
उत्तराणि:
(i) ज्ञायते
(ii) छाया
(iii) अस्माभिः।

प्रश्न 5.
अधोलिखितम् संवाद वाच्य-अनुसारणम् उचितक्रियापदैः पूरयत-

पिता – कुत्रास्ति अद्यतनं समाचारपत्रम्?
पुत्रः – इदं तु मम पार्वे अस्ति।
पिता – किं (i) ___________ समाचार-पत्रं पठ्यते?
पुत्रः – नहि, अहम् तु केवलम् खेल-चित्राणि एव पश्यामि।
पिता – त्वया कस्य खेलस्य (ii) ___________ दृश्यन्ते?
पुत्रः – अहम् तु विजेतृणां क्रिकेटक्रीडकानां चित्राणि (iii) ___________।
पिता – मम अपि अस्ति कौतूहलम्। समाचारपत्रं मह्यम् देहि।
पुत्रः – तात! गृहाण इदम्।
उत्तराणि:
(i) त्वया
(ii) चित्राणि
(ii) पश्यामि।

प्रश्न 6.
अधोलिखतं संवादं वाच्य-अनुसारं पूरयित्वा पुनः लिखत-

राकेशः – त्वं वृक्षम्-आरुह्य किमर्थं खादसि?
सुधाकरः – (i) ___________ आम्राणि न खाद्यन्ते, केवलं वृक्षशाखा कर्त्यते।
राकेशः – कर्तनम् मा कुरु। वृक्षाः अस्माकं जीवनरक्षकाः खलु।
सुधाकरः – क्षम्यताम् भविष्ये मया वृक्षशाखानां (ii) ___________ न करिष्यते।
राकेशः – शोभनम्। मया एषा एव अपेक्षा (iii) ___________।
उत्तराणि:
(i) मया
(ii) कर्तनम्
(iii) क्रियते।

प्रश्न 7.
अधोलिखितं संवादं वाच्यानुसारं पूरयित्वा पुनः लिखत-

माधवी – अद्य तव जन्मदिन, मम वर्धापनं स्वीकरोतु।
जाह्नवी – अतः मया आपणं गत्वा (i) ___________ क्रीण्यन्ते।
माधवी – किं त्वं जन्मदिने नवीनं परिधानं न क्रेष्यसि?
जाह्नवी – नहि, मह्यं नवीन परिधान क्रयः न (ii) ___________ (रुच्)।
माधवी – परम् अहं तु प्रतिवर्ष नवीनं परिधानम् इच्छामि।
जाह्नवी – किं परिधानैः? (iii) ___________ पुस्तकानि एव क्रेतव्यानि यतः तानि ज्ञानवर्धकानि।
उत्तराणि:
(i) पुस्तकानि
(ii) रोचते
(iii) मया।

प्रश्न 8.
अधोलिखितं संवादं वाच्यानसारं परयित्वा पुनः लिखत-

राधिका – सुधे! त्वं विद्यालयं केन यानेन गच्छसि?
सुधा – राधिके! (i) ___________ विद्यालयन बसयानेन विद्यालयं गम्यते।
राधिका – सुधे! कतिवादने गृहं प्रत्यागच्छसि?
सुधा – मया एकवादने (ii) ___________ प्रत्यागम्यते।
राधिका – किं सायं क्रीडायै उपवनम् अपि गच्छसि?
सुधा – आम् मया सायं नित्यं क्रीडायै उपवनम् अपि (iii) ___________
उत्तराणि:
(i) मया
(ii) गृहम्
(iii) गम्यते।

प्रश्न 9.
रोहित: ग्रीष्मावकाशे स्वमातुलस्य गृहं गच्छति। तत्र मातुलस्य पुत्री श्वेता अपि अस्ति। रोहित-श्वेतयो: मध्ये संवादः भवति। रोहितः कर्तृवाच्यस्य श्वेता च कर्मवाच्यस्य प्रयोगं करोति। वाच्यानुसारं समुचितपदैः रिक्तस्थानानि पुरयत-

रोहितः – श्वेते! अधुना कस्यां कक्षायां (i) ___________?
श्वेता – (ii) ___________ तु नवमकक्षायां पठ्यते।
रोहितः – किं (iii) ___________ मणिकायाः पदानुशीलनीम् अपि पश्यसि?
श्वेता – आम्! मया (iv) ___________ अपि दृश्यते।
रोहितः – किं त्वम् अभ्यासपुस्तके उत्तराणि लिखसि?
श्वेता – आम्! मया अभ्यासपुस्तके एव उत्तराणि (v) ___________।
रोहितः – किं प्रहेलिकापाठं पठित्वा छात्राः हसन्ति?
श्वेता – सत्यम्, प्रहेलिकापाठं पठित्वा (vi) ___________ हस्यते।
उत्तराणि:
(i) पठसि
(ii) मया
(iii) त्वम्
(iv) पदानुशीलनी
(v) लिख्यन्ते
(vi) छात्रैः।

प्रश्न 10.
द्वे मित्रे दूरभाष वार्तालापं कुरुतः निरुपमा कर्तृवाच्ये वदति, विनीता च कर्मवाच्ये वदति। वाच्यानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत-

निरुपमा – विनीते! अधुना किं करोषि?
विनीता – (i) ___________ नवीनं पुस्तकं मणिका पठ्यते।
निरुपमा – कीदृशः संयोगः। अहम् अपि (ii) ___________ एव पठितुम् उपविशामि। कश्चिद् ध्वनिः आगच्छति। कं कार्यक्रमं दूरदर्शने (iii) ___________?
विनीता – मया तु समाचाराः (iv) ___________।
निरुपमा – “अहं रामायणं पश्यामि”-अस्य वाक्यस्य कर्मवाच्ये किं रूपं भविष्यति?
विनीता – कर्मवाच्ये अस्य रूपं भविष्यति- (v) ___________ दृश्यते।
उत्तराणि:
(i) मया
(ii) मणिकां
(iii) पश्यसि
(iv) श्रूयन्ते
(v) मया रामायणम्।

प्रश्न 11.
दूरभाषै द्वौ छात्रौ वार्तालापं कुरुतः। प्रथमः छात्रः कर्तृवाच्यस्य द्वितीयः च छात्रः कर्मवाच्यस्य प्रयोगं करोति। वाच्यानुसारं समुचितैः पदैः रिक्तस्थानानि पूरयितव्यानि-

प्रथमः छात्रः – त्वं किं पश्यसि?
द्वितीयः छात्रः – मया पाठ्यक्रमः (i) ___________।
प्रथमः छात्रः – किं विद्यालये अध्यापकाः पाठ्यपुस्तकानि सम्यग् न पाठयन्ति।
द्वितीयः छात्रः – न अध्यापकैः पाठ्यपुस्तकानि सम्यग् (ii) ___________।
प्रथमः छात्रः – अहं पाठं कण्ठस्थं करोमि।
द्वितीयः छात्रः – परं मया तु पाठः कण्ठस्थः न (iii) ___________।
उत्तराणि:
(i) दृश्यते
(ii) पाठ्यन्ते
(iii) क्रियते।

प्रश्न 12.
अत्र द्वयोः मित्रयोः संवादः प्रस्तूयते यस्मिन् गायत्री प्रश्नान् करोति सन्ध्या च उत्तराणि ददाति। गायत्री कर्तृवाच्यस्य संध्या च कर्मवाच्यस्य प्रयोगं करोति। वाच्यानुसारं समुचितैः पदैः रिक्तस्थानानि पूरयितव्यानि।

गायत्री – सन्ध्ये! किं (i) ___________ ओदनं पचसि?
सन्ध्या – आम् मया ओदनः (ii) ___________।
गायत्री – तदनन्तरं त्वं किं करिष्यसि?
सन्ध्या – तदनन्तरं (iii) ___________ गीता पठिष्यते।
गायत्री – ह्यः अहमपि गीताम् (iv) ___________।
सन्ध्या – अधुना मया पत्राणि (v) ___________।
गायत्री – (vi) ___________ निबन्धं लिखामि।
उत्तराणि:
(i) त्वम्
(ii) पच्यते
(iii) मया
(iv) अपठम्
(v) लिख्यन्ते
(vi) अहम्।

प्रश्न 13.
अधोलिखितं संवादं समुचित-क्रिया-कर्म-कर्तृपदैः पूरयत-

सागर – लते! किं त्वं बालोत्सवं द्रष्टुं गमिष्यसि?
लता – आम्! अहं (i) ___________ द्रष्टुं गमिष्यामि परन्तु न जानामि यत् अहं कदा गमिष्यामि।
सागर – किं कारणम्! अधुना किं करोषि?
लता – अधुना (ii) ___________ गृहकार्यं करोमि। त्वं किं करोषि?
सागर – (iii) ___________ तु अधुना एकः लेखः लिख्यते।
लता – लिख। अहम् अपि पठामि।
उत्तराणि:
(i) बालोत्सवं
(ii) अहं
(iii) मया।

प्रश्न 14.
अधोलिखितं संवादं समुचित-क्रिया-कर्म-कर्तृपदैः पूरयत-

नयना – सुमेश! त्वं किं करोषि?
सुमेशः – अधुना तु मया पुस्तकं पठ्यते।
नयना – शोभनम्! अधुना त्वं पुस्तकं (i) ___________
सुमेशः – (ii) ___________ किं क्रियते।
नयना – मया अपि (iii) ___________ पठ्यते।
सुमेशः – शोभनम्। पुस्तकं पठ्।
उत्तराणि:
(i) पठसि
(ii) त्वया
(iii) पुस्तकम्।

प्रश्न 15.
अधोलिखितं संवादं समुचित-क्रिया-कर्म-कर्तृपदैः पूरयत-

रामः – त्वं कुत्र गच्छसि?
श्यामः – अहम् तु आपणम् (i) ___________।
रामः – तत्र (ii) ___________ किमर्थं गम्यते।
श्यामः – अहं फलानि केतुम् गच्छामि।
रामः – अहं तु फलानि न क्रीणामि।
श्यामः – तर्हि त्वं किम् (iii) ___________?
उत्तराणि:
(i) गच्छामि
(ii) त्वया
(iii) क्रीणासि।

प्रश्न 16.
अधोलिखितं संवादं समुचित-क्रिया-कर्म-कर्तृ-पदैः पूरयत-

मोहनः – कमले! किं त्वया प्रदर्शनी (i) ___________?
कमला – आम्! अहं प्रदर्शनी द्रष्टुं (ii) ___________।
मोहनः – अधुना यावत् कथं न गता?
कमला – अहं स्वपरीक्षायाः सज्जायां व्यस्ता (iii) ___________
उत्तराणि:
(i) दृश्यते
(ii) गच्छामि
(iii) अस्मि।

प्रश्न 17.
अधोलिखितं संवादं समुचित-क्रिया-कर्म-कर्तृ-पदैः पूरयत-

श्यामः – सोहन! किं त्वं पत्रालयम् गच्छसि?
सोहनः – न, अहं तु स्वपाठं स्मरामि।
श्यामः – शोभनम्। अधुना त्वं निबन्धम् अपि (i) ___________ किम्?
सोहनः – मया तु अधुना गणितस्य अभ्यासः (ii) ___________।
श्यामः – अहं तु पत्रालयमेव (iii) ___________।
सोहनः – तथास्तु।
उत्तराणि:
(i) स्मरसि
(ii) क्रियते
(iii) गच्छामि।

प्रश्न 18.
अधोलिखितं संवादं पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत-

प्रत्यूषः – किं विद्यालये छात्राः पादपान् सिञ्चन्ति।
राघवः – आम् तैः पादपाः (i) ___________।
प्रत्यूषः – आचार्यः कुत्र सन्ध्यां करोति?
राघवः – आचार्येण स्वप्रकोष्ठे (ii) ___________।
प्रत्यूषः – किम् उद्याने नम्रता गायति?
राघवः – अथ किम्! उद्याने (iii) ___________ एव गीयते।
उत्तराणि:
(i) सिञ्च्यन्ते
(ii) सन्ध्या
(iii) नम्रतया।

प्रश्न 19.
अधोलिखितं संवादं वाच्यानुसारं पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत-

पिताः – कुत्र अस्ति अद्यतनं समाचारपत्रम्?
पुत्रः – इदं मम पार्वे अस्ति।
पिताः – किं (i) ___________ समाचारपत्रं पठ्यते।
पुत्रः – अहं तु केवलं खेल-चित्राणि पश्यामि।
पिताः – त्वया कस्य खेलस्य (ii) ___________ दृश्यन्ते?
पुत्रः – मया क्रिकेट-क्रीडकानां चित्राणि (iii) ___________।
उत्तराणि:
(i) त्वया
(ii) चित्राणि
(iii) दृश्यन्ते।

प्रश्न 20.
अधोलिखितं संवादं उचितपदैः पूरयित्वा उत्तरपुस्तिकायां लिखत-

लता – सीते! कुत्र गच्छसि?
सीता – मया तु कुत्रापि न (i) ___________ (गम्)।
लता – किं (ii) ___________ (युष्मद्) प्रदर्शिनी न दृश्यते?
सीता – नहि मया तु (iii) ___________ (पुस्तक) पठ्यते, श्वः परीक्षा अस्ति।
उत्तराणि:
(i) गम्यते
(ii) त्वया
(iii) पुस्तकम्।

प्रश्न 21.
अधोलिखितेषु वाक्येषु कर्तृवाच्यानि कर्मवाच्यानि च विचित्य पृथक् पृथक् लिखन्तु-

(i) उद्यमेन हि सिध्यन्ति कार्याणि न मनोरथैः।
(ii) सर्पाः पवनं पिबन्ति।
(iii) विद्वान् सर्वैः पूज्यते।
(iv) मूढैः पाषाणखण्डेषु रत्नसंज्ञा विधीयते।
(v) विद्या विनयं ददाति।
(vi) बुभुक्षितैः व्याकरणं न भुज्यते, न पीयते काव्यरसः पिपासुभिः।
(vii) मत्तदन्तिनः रज्ज्वा बध्यन्ते।
(viii) बालकेन (जलेन) घटः पूर्यते।

उत्तराणि:
(क) कर्तृवाच्ये
(i) सर्पाः पवनं पिबन्ति।
(ii) विद्यया विनयं ददाति।
(ख) कर्मवाच्ये
(i) मूढैः पाषाणखण्डेषु रत्नसंज्ञा विधीयते।
(ii) बुभुक्षितैः व्याकरणं न भुज्यते, न पीयते काव्यरसः पिपासुभिः।
(iii) मत्तदन्तिनः रज्ज्वा बध्यन्ते।
(iv) बालकेन (जलेन) घटः पूर्यते।

प्रश्न 22.
(अ) अधोलिखित वाक्येषु कर्तृपदं कर्मवाच्ये परिवर्त्य लिख्यताम्-
यथा-

उत्तराणि:
(i) शिष्यैः
(ii) पुत्रेण
(iii) मया
(iv) त्वया।

(ब) अधोलिखित वाक्येषु कर्तृपदं परिवर्त्य रिक्तस्थानपूर्तिः क्रियताम्-
यथा-

उत्तराणि:
(i) छात्राः
(ii) प्रदर्शनी
(iii) पुरस्कारः
(iv) छायाचित्रम्।

(स) कर्मवाच्यस्य वाक्येषु क्रियापदानि लिखित्वा रिक्तस्थानि पूरयत-
यथा-

उत्तराणि:
(i) अभिलष्यते
(ii) सम्बोध्यते
(iii) अभिनन्द्यते
(iv) सम्मान्यन्ते।

प्रश्न 23.
उदाहरणम् अनुसृत्य अधोलिखितानि वाक्यानि भाववाच्ये परिवर्त्यन्ताम्-

यथा-

उत्तराणि:
(i) शिशुना रुद्यते।
(ii) छात्रेण अत्र स्थीयते।
(iii) सिंहेन वने गय॑ते।
(iv) अलसेन दिने सुप्यते।
(v) वानरैः वृक्षेषु कूद्यते।
(vi) लतया वध्यते।

प्रश्न 24.
कोष्ठकात् उचितं पदं चित्वा रिक्तस्थानपूर्तिः क्रियताम्-

(कोष्ठक से उचित पद चुनकर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए।)
यथा- कर्तृवाच्यम्-विद्याहीनाः न शोभन्ते।
भाववाच्यम्-विद्याहीनैः न शोभ्यते। (शुभ्यते / शोभ्यते)
(i) विमानम् उड्डयते।
विमानेन ___________। (उड्डीयते / उड्डयते)
(ii) सज्जनाः उपविशन्ति।
सज्जनः ___________। (उपविश्यन्ते / उपविश्यते)
(iii) वृक्षाः कम्पन्ते।
वक्षः ___________। (कम्प्यते / कम्प्यन्ते)
(iv) विद्यार्थिनः धावन्ति।
विद्यार्थिभिः ___________। (धाव्यते / धाव्यन्ते)
(v) सः आचार्यः भवति।
तेन आचार्येण ___________। (भव्यते / भूयते)
उत्तराणि:
(i) उड्डीयते
(ii) उपविश्यते
(iii) कम्प्यते
(iv) धाव्यते
(v) भूयते।

प्रश्न 25.
अत्र द्वयोः मित्रयोः संवादः दत्तः। सञ्जयः प्रश्नान् करोति, रमा च उत्तराणि ददाति।

उदाहरणम् अनुसृत्य रमायाः उत्तराणि कर्मवाच्ये लिख्यन्ताम्।
(यहाँ दो मित्रों संजय तथा रमा के संवाद में संजय प्रश्न करता है और रमा उत्तर देती है। रमा के उत्तरों को कर्मवाच्य में लिखा गया है।)
यथा-
सञ्जयः – रमे! किं त्वं प्रातः चतुर्वादने उत्तिष्ठसि?
रमा – आम्। मया प्रातः चतुर्वादने उत्थीयते।
सञ्जयः – किं त्वं प्रातः उत्थाय भ्रमसि, क्रीडसि, पठसि च?
रमा – आम् (i) ___________।
सञ्जयः – किं तव अग्रजः अभिनयं करोति?
रमा – नहि! (ii) ___________।
सञ्जयः – किं तव पितामहः वाटिकां सिञ्चति?
रमा – आम् (iii) ___________।
सञ्जयः – किं ते भगिनी चिकित्साशास्त्रं पठति?
रमा – नहि! (iv) ___________।
उत्तराणि:
(i) मया प्रातः उत्थाय भ्रम्यते, क्रीड्यते पठ्यते च।
(ii) मम अग्रजेण अभिनयः न क्रियते।
(iii) मम पितामहेन वाटिका सिञ्च्यते।
(iv) मम (मे) भगिन्या चिकित्साशास्त्रं न पठ्यते।

प्रश्न 26.
कर्तृपदे तृतीयां विभक्तिं प्रयुज्य रिक्तस्थाने पूरयत-

यथा-
(i) कन्यया चिरं सुप्तम्।
(ii) बालकेन रात्रौ जागरितम्।

(i) ___________ उच्चैः हसितम्। (जन)
(ii) ___________ वृक्षस्य अधः स्थितम्। (पथिक)
(iii) ___________ औद्योगिकक्षेत्रे विकसितम्। (भारत)
(iv) ___________ तत्र उपविष्टम्। (भवत्-पुंल्लिङ्गे)
(v) ___________ मयि विश्वसितम्। (तत्-पुंल्लिने)
उत्तराणि:
(i) जनेन
(ii) पथिकेन
(iii) भारतेन
(iv) भवता
(v) तेन।

प्रश्न 27.
मञ्जूषायाः क्रियापदानि विचित्य रिक्तस्थानानि पूर्यन्ताम्-

(मञ्जूषा से क्रियापद चुनकर रिक्तस्थानों को भरिए।)
रुदितम्, उपविष्टम्, विस्मृतम्, उत्थितम्, हसितम्।
(i) ममतया सभायां न ___________।
(ii) सिंहचित्रं दृष्ट्वा शिशुना ___________।
(iii) तेन प्रातः पञ्चवादने ___________।
(iv) अधुना तु मया ___________।
(v) यात्रिभिः वृक्षच्छायायां ___________।
उत्तराणि:
(i) हसितम्
(ii) रुदितम्
(ii) उत्थितम्
(iv) विस्मृतम्
(v) उपविष्टम्।

बहुविकल्पीय प्रश्नाः

1. प्रदत्तेषु उत्तरेषु यत् उत्तरम् शुद्धम् अस्ति तत् चित्वा रिक्त स्थाने लिखत।
(दिए गए उत्तरों में से जो उत्तर शुद्ध है उसे चुनकर रिक्त स्थान में लिखिए। Fill in the blanks by Choose the appropriate answer from the options given below.)

प्रश्न 1.
मया चन्द्रः ___________।
(क) दृश्यते
(ख) पश्यते
(ग) पश्यानि
(घ) पश्यामि।
उत्तराणि:
(क) दृश्यते

प्रश्न 2.
श्रोतृभिः कथा ___________।
(क) शृणोति
(ख) श्रूयते
(ग) श्रृण्वन्ति
(घ) श्रूयन्ते।
उत्तराणि:
(ख) श्रूयते

प्रश्न 3.
बालकाः फलानि ___________।
(क) खादति
(ख) खादन्ति
(ग) खाद्यन्ते
(घ) खादन्ते।
उत्तराणि:
(ख) खादन्ति

प्रश्न 4.
सः ___________ लिखति।
(क) लेखम्
(ख) लेखाम्
(ग) लेख:
(घ) लेखाः।
उत्तराणि:
(क) लेखम्

प्रश्न 5.
सर्वैः विद्वान् ___________।
(क) पूज्यन्ते
(ख) पूज्यते
(ग) पूजयन्ति
(घ) पूजन्ति।
उत्तराणि:
(ख) पूज्यते

प्रश्न 6.
___________ अधुना गीता पठ्यते।
(क) भक्तः
(ख) भक्तेन
(ग) भक्ताः
(घ) भक्तेभ्यः।
उत्तराणि:
(ख) भक्तेन

प्रश्न 7.
___________ पाषाणखण्डेषु रत्नसंज्ञा विधीयते।
(क) मूढः
(ख) मूढाः
(ग) मूढैः
(घ) मूढान्।
उत्तराणि:
(ग) मूढैः

प्रश्न 8.
सर्वैः जनैः सम्प्रति ___________ श्रूयते।
(क) कथाः
(ख) कथा
(ग) कथाम्
(घ) कथान्।
उत्तराणि:
(ख) कथा

प्रश्न 9.
परोपकारी सदैव ___________ करोति।
(क) परोपकारं
(ख) परोपकारः
(ग) परोपकारेण
(घ) परोपकाराः।
उत्तराणि:
(क) परोपकारं

प्रश्न 10.
आचार्याः ___________ पाठयन्ति।
(क) छात्रान्
(ख) छात्रः
(ग) छात्राः
(घ) छात्रैः।
उत्तराणि:
(क) छात्रान्

प्रश्न 11.
छात्राः ___________।
(क) वदन्ति
(ख) उद्यते
(ग) वद्यन्ते
(घ) वदति।
उत्तराणि:
(क) वदन्ति

प्रश्न 12.
पिता विद्याधनं बाल्ये पुत्राय ___________।
(क) ददति
(ख) दीयते
(ग) ददते
(घ) यच्छति।
उत्तराणि:
(घ) यच्छति।

प्रश्न 13.
___________ सम्प्रति आपणं गम्यते।
(क) वयम्
(ख) अस्माभिः
(ग) अहम्
(घ) अस्मभ्यम्।
उत्तराणि:
(ख) अस्माभिः

प्रश्न 14.
___________ कविता: श्रूयन्ते।
(क) त्वया
(ख) त्वम्
(ग) यूयम्
(घ) युवाम्।
उत्तराणि:
(क) त्वया

प्रश्न 15.
सैनिकैः देश: ___________।
(क) रक्षति
(ख) रक्ष्यन्ते
(ग) रक्ष्यते
(घ) रक्षन्ति।
उत्तराणि:
(ग) रक्ष्यते

प्रश्न 16.
अस्माभिः पयः ___________।
(क) पीयन्ते
(ख) पिबति
(ग) पीयते
(घ) पिबन्ति।
उत्तराणि:
(ग) पीयते

प्रश्न 17.
सैनिकैः शिविरेषु ___________।
(क) उष्यन्ते
(ख) वस्यते
(ग) उष्यते
(घ) वसन्ति।
उत्तराणि:
(ग) उष्यते

2. दत्तानि वाक्यानि दृष्ट्वा तदाधारिते रिक्तस्थानपूर्तिः प्रदत्तेषु पदेषु उचितं पदं चित्वा क्रियताम्।

(दिए गए वाक्यों को देखकर उस पर आधारित रिक्त स्थानों की पूर्ति दिए गए विकल्पों में से उचित पद चुनकर कीजिए। Look at the given sentences and fill up the blanks based on these sentences by choosing correct option given below.)

प्रश्न 1.
परोपकारी परोपकारम् करोति।
परोपकारिणा परोपकारः ___________।
(क) क्रिये
(ख) क्रियन्ते
(ग) क्रियते
(घ) कुर्वन्ति।
उत्तराणि:
(ग) क्रियते

प्रश्न 2.
वृक्षाः फलानि यच्छन्ति।
वृक्षैः ___________ दीयन्ते।
(क) फलाः
(ख) फलान्
(ग) फलानि
(घ) फलानी।
उत्तराणि:
(ग) फलानि

प्रश्न 3.
छात्रा: गुरून् नमन्ति।
___________ गुरवः नम्यन्ते।
(क) छात्रेण
(ख) छात्रया
(ग) छात्राभ्याम्
(घ) छात्राभिः।
उत्तराणि:
(घ) छात्राभिः।

प्रश्न 4.
त्वम् कथां शृणोषि।
त्वया ___________ श्रूयते।
(क) कथाः
(ख) कथाम्
(ग) कथया
(घ) कथा।
उत्तराणि:
(घ) कथा।

प्रश्न 5.
अहं मोहं त्यजामि।
___________ मोहं त्यह्यते।
(क) मया
(ख) आवाभ्याम्
(ग) अस्माभिः
(घ) मह्यम्।
उत्तराणि:
(क) मया

प्रश्न 6.
राज्यपालः शिक्षकान् सम्मानयति।
___________ शिक्षकाः सम्मानीयन्ते।
(क) राज्यपालेन
(ख) राज्यपालं
(ग) राज्यपालैः
(घ) राज्यपालाः।
उत्तराणि:
(क) राज्यपालेन

प्रश्न 7.
आचार्याः प्रदर्शनीं पश्यन्ति।
___________ प्रदर्शनी दृश्यते।
(क) आचार्येण
(ख) आचार्यः
(ग) आचार्याभ्याम्
(घ) आचार्यान्।
उत्तराणि:
(ख) आचार्यः

प्रश्न 8.
राष्ट्रपतिः राष्ट्र सम्बोधयति।
राष्ट्रपतिना ___________ सम्बोध्यते।
(क) राष्ट्रः
(ख) राष्ट्रं
(ग) राष्ट्राः
(घ) राष्ट्रान्।
उत्तराणि:
(क) राष्ट्रः

प्रश्न 9.
सेवकः नृपम् सेवते।
___________ नृपः सेव्यते।
(क) सेवकैः
(ख) सेवकाः
(ग) सेवकेन
(घ) सेवकाभ्याम्।
उत्तराणि:
(ग) सेवकेन

प्रश्न 10.
त्वं पुरस्कारं गृह्णासि।
त्वया ___________ गृह्यते।
(क) पुरस्काराः
(ख) पुरस्कारं
(ग) पुरस्कारः
(घ) पुरस्कारान्।
उत्तराणि:
(ग) पुरस्कारः

प्रश्न 11.
छायाकारः छायाचित्रं रचयति।
छायाकारेण ___________ रच्यते।
(क) छायाचित्रान्
(ख) छायाचित्राणि
(ग) छायाचित्रम्
(घ) छायाचित्राः।
उत्तराणि:
(ग) छायाचित्रम्

प्रश्न 12.
शिशुः स्वपिति।
शिशुना ___________
(क) स्वपते
(ख) सुप्यते
(ग) स्वप्यते
(घ) सुपते।
उत्तराणि:
(ख) सुप्यते

प्रश्न 13.
छात्राः तिष्ठन्ति।
___________ स्थीयते।
(क) छात्राभिः
(ख) छात्रया
(ग) छात्रेण
(घ) छात्रान्।
उत्तराणि:
(क) छात्राभिः

प्रश्न 14.
बालिकाः हसन्ति।
बालिकाभिः ___________
(क) हसन्ते
(ख) ह्सयन्ते
(ग) हस्यन्ते
(घ) हस्यते।
उत्तराणि:
(घ) हस्यते।

प्रश्न 15.
धावकाः धावन्ति।
धावकैः ___________
(क) धावन्ते
(ख) धाव्यते
(ग) धावते
(घ) धाव्येते।
उत्तराणि:
(ख) धाव्यते

प्रश्न 16.
विद्याहीनाः न शोभन्ते।
___________ न शुभ्यते।
(क) विद्याहीनैः
(ख) विद्याहीनेन
(ग) विद्याहीनया
(घ) विद्याहीनाभिः।
उत्तराणि:
(क) विद्याहीनैः

प्रश्न 17.
मालाकारः सिञ्चति।
___________ सिञ्च्य ते।
(क) मालाकारैः
(ख) मालाकाराभिः
(ग) मालाकारेण
(घ) मालाकारया।
उत्तराणि:
(ग) मालाकारेण

प्रश्न 18.
ते पश्यन्ति।
तैः ___________।
(क) दृश्यते
(ख) पश्यते
(ग) पश्यन्ते
(घ) दृश्यन्ते।
उत्तराणि:
(क) दृश्यते

3. दत्तेषु पदेषु उचितानि पदानि नीत्वा रिक्तस्थानपूर्तिः वाच्यपरिवर्तनमाध्यमेन क्रियताम्।

(दिए गए पदों में से उचित पद लेकर खाली स्थान की पूर्ति वाच्य परिवर्तन के माध्यम से पूर्ण कीजिए। Change the voice by choosing the right word who given in the options.)

प्रश्न 1.
सुधा – दीपिके! त्वम् किम् लिखसि?
दीपिका – (i) ___________ तु पर्यावरणविषये लेखं लिखामि।
(क) अहम्
(ख) मया
(ग) वयम्
(घ) अस्माभिः।
सुधा – त्वया सुन्दरः लेखः (ii) ___________।
(क) लिखयते
(ख) लिखसि
(ग) लिख्यते
(घ) लिख्यन्ते।
दीपिका – धन्यवादः। सम्प्रति (iii) ___________ कुत्र गम्यते?
(क) त्वया
(ख) मया
(ग) त्वम्
(घ) युष्मभ्यम्।
सुधा – विद्यालयम्। किम् त्वया न (iv) ___________ यत् अद्य तत्र वनोत्सवः अस्ति।
(क) ज्ञायते
(ख) ज्ञायते
(ग) ज्ञायन्ते
(घ) ज्ञाये।
दीपिका – आम्, ज्ञातम्। मया अपि सः वनोत्सवः द्रष्टव्यः।
उत्तराणि:
(i) (क) अहम्, (ii) (ग) लिख्यते, (iii) (क) त्वया, (iv) (क) ज्ञायते

प्रश्न 2.
माता – मधुर! जानासि एषः विशाल: क: वृक्षः (i) ___________?
(क) असि
(ख) अस्ति
(ग) अस्मि
(घ) स्तः।
पुत्रः – आम्, मया (ii) ___________ एषः तु वटवृक्षः।
(क) ज्ञायते
(ख) ज्ञायेते
(ग) ज्ञाये
(घ) ज्ञायसे।
माता – किम् वृक्षाः अस्मभ्यं छायाम् यच्छन्ति?
पुत्रः – आम् तैः अस्मभ्यम् शीतला (iii) ___________ दीयते।
(क) छायाम्
(ख) छाया
(ग) छायया
(घ) छायाः।
माता – किम् वयम् वृक्षान् रक्षेम?
पुत्रः – आम्! (iv) ___________ वृक्षाः रक्षितव्याः।
(क) अस्माकं
(ख) अस्मभ्यं
(ग) अस्माभिः
(घ) मया।
उत्तराणि:
(i) (ख) अस्ति, (ii) (क) ज्ञायते, (iii) (ख) छाया, (iv) (ग) अस्माभिः

प्रश्न 3.
पिता – अद्य दिवसस्य समाचारपत्रं कुत्रास्ति?
पुत्रः – इदं तु मम पार्वे अस्ति।
पिता – किं (i) ___________ समाचारपत्रं पठ्यते?
(क) त्वया
(ख) त्वम्
(ग) त्वत्
(घ) युष्माभिः।
पुत्रः – नहि, अहम् तु केवलम् खेल-चित्राणि एव पश्यामि।
पिता – त्वया कस्य खेलस्य (ii) ___________ दृश्यन्ते?
(क) चित्रम्
(ख) चित्राणि
(ग) चित्रे
(घ) चित्रेण।
पुत्रः – अहम् तु विजेतृणां क्रिकेटक्रीडकानां चित्राणि (iii) ___________।
(क) दृश्यामि
(ख) दृश्यते
(ग) दृश्यन्ते
(घ) पश्यामि।
पिता – मम अपि अस्ति कौतूहलम्। (iv) ___________ मह्यम् देहि।
(क) समाचारपत्रं
(ख) समाचारपत्रः
(ग) समाचारपत्राणी
(घ) समाचारपत्रान्।
पुत्रः – तात! गृहाण इदम्।
उत्तराणि:
(i) (क) त्वया, (ii) (ख) चित्राणि, (iii) (घ) पश्यामि।, (iv) (क) समाचारपत्रं

प्रश्न 4.
माधवी – अद्य तव जन्मदिवसः मम वर्धापनं स्वीकरोतु।
जाहनवी – अत: मया आपणं गत्वा (i) ___________ क्रीणन्ते।
(क) पुस्तकानि
(ख) वस्तूनि
(ग) वस्त्राणि
(घ) पुस्तकम्।
माधवी – किं त्वं जन्मदिने नवीनं (ii) ___________ न क्रेष्यसि?
(क) परिधानः
(ख) परिधानम्
(ग) परिधानाः
(घ) परिधानान्।
जाह्नवी – नहि, मह्यम् नवीन-परिधान-क्रयः न (iii) ___________ (रुच्)
(क) रोचन्ते
(ख) रुच्यते
(ग) रोचते
(घ) रोचसे।
माधवी – परम् अहं तु प्रतिवर्षं नवीनं परिधानम् इच्छामि।
जाह्नवी – किं परिधानैः? (iv) ___________ तु पुस्तकानि एव क्रेतव्यानि यतः तानि ज्ञानवर्धकानि?
(क) मया
(ख) मह्यम्
(ग) अस्माभिः
(घ) तुभ्यम्।
उत्तराणि:
(i) (क) पुस्तकानि, (ii) (ख) परिधानम्, (iii) (ग) रोचते, (iv) (क) मया

प्रश्न 5.
राधिका – सुधे! त्वं विद्यालयं केन यानेन गच्छसि?
सुधा – राधिके! (i) ___________ विद्यालयबसयानेन विद्यालयं गम्यते।
(क) त्वया
(ख) मया
(ग) अहम्
(घ) वयम्।
राधिका – सुधे! कतिवादने गृहं प्रत्यागच्छसि?
सुधा – मया एकवादने (ii) ___________ प्रत्यागम्यते।
(क) गृहः
(ख) गृहे
(ग) गृहम्
(घ) गृहाणि।
राधिका – किं सायं क्रीडायै (iii) ___________ अपि गच्छसि?
(क) उपवने
(ख) उपवनम्
(ग) उपवनः
(घ) उपवनानि।
सुधा – आम्, मया सायं नित्यं क्रीडायै उपवनम् अपि (iv) ___________।
(क) गच्छते
(ख) गमयते
(ग) गम्यन्ते
(घ) गम्यते।
उत्तराणि:
(i) (ख) मया, (ii) (ग) गृहम्, (iii) (ख) उपवनम्, (iv) (घ) गम्यते।

4. द्वे मित्रे दूरभाषे वार्तालापं कुरुतः। निरुपमा कर्तृवाच्ये वदति, विनीता च कर्मवाच्ये वदति।वाच्यानुसारं मञ्जूषायाः उचितैः पदैः रिक्तस्थानानि पूरयत।

(दो मित्र दूरभाष पर वार्तालाप कर रही हैं। निरुपमा कर्तृवाच्य में बोलती है और विनीता कर्मवाच्य में बोलती है। वाच्यानुसार मंजूषा के उचित पदों से रिक्त स्थान भरिए। Two friends are talking over telephone. Nirupama speaks in active voice and Vineeta speaks in passive voice. Fill in the blanks according to voice by.)

निरुपमा – विनीते! अधुना किं करोषि?
विनीता – (i) ___________ नवीनं पुस्तकं मणिका पठ्यते।
(क) मया
(ख) अस्माभिः
(ग) आवाभ्याम्
(घ) अस्मभ्यम्।
निरुपमा – कीदृशः संयोगः। अहम् अपि मणिकाम् एव पठितुम् उपविशामि।
कश्चिद् ध्वनिः आगच्छति। कं कार्यक्रमं दूरदर्शने (ii) ___________?
(क) पश्यसि
(ख) पश्यन्ति
(ग) पश्यसि
(घ) पश्यसे।
विनीता – मया तु समाचारा: (iii) ___________
(क) दृश्यन्ते
(ख) दृश्यते
(ग) पश्यते
(घ) पश्यन्ते।
निरुपमा – “अहं रामायणं पश्यामि”- अस्य वाक्यस्य कर्मवाच्ये किं रूपं भविष्यति?
विनीता – कर्मवाच्ये अस्य रूपं भविष्यति (iv) मया ___________ दृश्यते।
(क) रामायणं
(ख) रामायणः
(ग) रामायणाः
(घ) रामायणान्।
उत्तराणि:
(i) (क)
(ii) (क)
(iii) (क)
(iv) (क)

5. दूरभाषे द्वौ छात्रौ वार्तालापं कुरुतः। प्रथमः छात्रः कर्तृवाच्यस्य द्वितीयः च छात्रः कर्मवाच्यस्य प्रयोगं करोति। वाच्यानुसारं मञ्जूषायाः समुचितैः पदैः रिक्तस्थानानि पूरयितव्यानि।

(दो छात्र दूरभाष पर वार्तालाप कर रहे हैं। पहला छात्र कर्तृवाच्य का और दूसरा छात्र कर्मवाच्य का प्रयोग करता है। वाच्य के अनुसार मंजूषा के उचित पदों से रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए। Two students are talking over telephone. The first student uses active voice and the second student uses passive voice. Fill in the blanks with suitable words whoose given in options according to voice.

प्रथमः छात्रः – त्वं किं पश्यसि?
द्वितीयः छात्रः – मया पाठ्यक्रमः (i) ___________।
(क) पश्यते
(ख) पश्यन्ते
(ग) दृश्यते
(घ) दृश्येते।
प्रथमः छात्रः – किं विद्यालये अध्यापकाः (ii) ___________ सम्यग् न पाठयन्ति?
(क) पाठ्यपुस्तके
(ख) पाठ्यपुस्तकं
(ग) पाठ्यपुस्तकाः
(घ) पाठ्यपुस्तकानि।
द्वितीयः छात्रः – न, अध्यापकैः पाठ्यपुस्तकानि सम्यग् (iii) ___________।
(क) पाठ्यन्ते
(ख) पाठयन्ते
(ग) पाठ्यते
(घ) पाठयेते।
प्रथमः छात्रः – अहं पाठं कण्ठस्थं करोमि।
द्वितीयः छात्रः – परं मया तु पाठः कण्ठस्थ: न (iv) ___________।
(क) कृयते
(ख) करोमि
(ग) क्रियते
(घ) क्रियन्ते।
उत्तराणि:
(i) (ग) (ii) (घ) (iii) (क) (iv) (ग)

6. अत्र द्वयोः मित्रयोः संवादः प्रस्तूतयते यस्मिन् गायत्री प्रश्नान् करोति सन्ध्या च उत्तराणि ददाति। गायत्री कर्तृवाच्यस्य सन्ध्या च कर्मवाच्यस्य प्रयोगं करोति । वाच्यानुसारं मञ्जूषायाः समुचितैः पदैः रिक्तस्थानानि पूरयितव्यानि।

(यहाँ दो मित्रों का संवाद प्रस्तुत किया जा रहा है जिसमें गायत्री प्रश्न करती है और संध्या उत्तर देती है। वाच्य के अनुसार मंजूषा के उचित पदों से रिक्त स्थान भरिए। The conversation of two friends is given here in which Gayatri asks questions and Sandhya replies. Fill in the blanks with suitable words whoose given in options according to voice.)

गायत्री – सन्ध्ये! किं (i) ___________ अधुना ओदनं पचसि?
(क) त्वम्
(ख) त्वया
(ग) त्वाम्
(घ) तुभ्यम्।
सन्ध्या – आम्, मया ओदनः अधुनैव (ii) ___________।
(क) पचयते
(ख) पचयेते
(ग) पच्यते
(घ) पच्यन्ते।
गायत्री – तदनन्तरं त्वं किं करिष्यसि?
सन्ध्या – तदनन्तरं (iii) ___________ गीता पठिष्यते।
(क) मया
(ख) त्वया
(ग) अहम्
(घ) त्वम्।
गायत्री – ह्यः अहमपि (iv) ___________ अपठम्।
(क) गीताम्
(ख) गीता
(ग) गीतया
(घ) गीताः।
सन्ध्या – अधुना मया पत्राणि लिख्यन्ते।
गायत्री – अहम् तु निबन्धं लिखामि।
उत्तराणि:
(i) (क) (ii) (ग) (iii) (क) (iv) (क)

7. अधोलिखितं संवादं मञ्जूषायाः समुचित-क्रिया-कर्म-कर्तृपदैः पूरयत।

(अधोलिखित संवाद मंजूषा के उचित क्रिया, कर्म एवं कर्ता पदों से भरिए। Complete the following dialogue with option’s suitable verb, object and subject.)

प्रश्न 1.
नयना – सुमेश! त्वं किं करोषि?
सुमेशः – अधुना तु मया पुस्तकं (i) ___________।
(क) पठ्यते
(ख) पठ्येते
(ग) पठ्यसे
(घ) पठ्ये।
नयना – ओह! अधुना त्वं पुस्तकं (ii) ___________।
(क) पठसि
(ख) पठ्यते
(ग) पठामि
(घ) पठति।
सुमेशः – (iii) ___________ किं क्रियते?
(क) त्वया
(ख) मया
(ग) अहम्
(घ) त्वम्।
नयना – मया अपि (iv) ___________ पठ्यते।
(क) पुस्तके
(ख) पुस्तकानि
(ग) पुस्तकं
(घ) पुस्तकः।
सुमेशः – शोभनम्। पुस्तकं पठ।
उत्तराणि:
(क), (क), (क), (ग)

प्रश्न 2.
रामः – त्वं कुत्र गच्छसि?
श्यामः – अहम् तु आपणम् (i) ___________।
(क) गच्छामि
(ख) गच्छसि
(ग) गच्छामः
(घ) गच्छति।
रामः – तत्र (ii) ___________ किमर्थं गम्यते?
(क) त्वम्
(ख) त्वाम्
(ग) त्वया
(घ) तुभ्यम्।
श्यामः – अहं फलानि क्रेतुम् गच्छामि।
रामः – अहं तु (iii) ___________ न क्रीणामि।
(क) फले
(ख) फलम्
(ग) फलानि
(घ) फलेन।
श्यामः – तर्हि त्वं किम् (iv) ___________?
(क) क्रीणासि
(ख) क्रीणाति
(ग) क्रीणामि
(घ) क्रीणथः।
उत्तराणि:
(क), (ग), (ग), (क)

प्रश्न 3.
श्यामः – सोहन! किं त्वं (i) ___________ गच्छसि?
(क) पत्रालयः
(ख) पत्रालयं
(ग) पत्रालयाः
(घ) पत्रालयान्।
सोहनः – न, अहं तु स्वपाठं स्मरामि।
श्यामः – शोभनम्। अधुना त्वं निबन्धम् अपि (ii) ___________ किम्?
(क) लिखसि
(ख) लिखति
(ग) लिखामि
(घ) लिखामः।
सोहनः – मया तु अधुना गणितस्य अभ्यासः (iii) ___________।
(क) क्रियसे
(ख) क्रिये
(ग) कृयते
(घ) क्रियते।
श्याम: – अहं तु पत्रालयमेव (iv) ___________।
(क) गच्छति
(ख) गच्छसि
(ग) गच्छामि
(घ) गच्छथ।
सोहनः – तथास्तु।
उत्तराणि:
(ख), (क), (घ), (ग)

प्रश्न 4.
प्रत्यूषः – किं विद्यालये छात्राः पादपान् सिञ्चन्ति?
राघवः – आम्, तैः पादपाः (i) ___________।
(क) सिञ्च्यन्ते
(ख) सिच्यन्ते
(ग) सिञ्चयन्ते
(घ) सिञ्चन्ति।
प्रत्यूषः – (ii) ___________ कुत्र सन्ध्यां करोति?
(क) आचार्यः
(ख) आचार्याः
(ग) आचार्य
(घ) आचार्यान्।
राघवः – आचार्येण स्वप्रकोष्ठे (iii) ___________।
(क) सन्ध्या
(ख) सन्ध्यां
(ग) सन्ध्याः
(घ) सन्ध्यया।
प्रत्यूषः – किम् उद्याने नम्रता गायति?
राघवः – अथ किम् ! उद्याने (iv) ___________ एव गीयते।
(क) नम्रता
(ख) नम्रताम्
(ग) नम्रतया
(घ) नम्रताः।
उत्तराणि:
(क), (क), (क), (ग)

प्रश्न 5.
गुरुः – राघव! गत्वा पश्य किम् उद्याने (i) ___________ क्रीडन्ति?
(क) छात्रा
(ख) छात्राः
(ग) छात्रैः
(घ) छात्रेण।
राघवः – आम्, आचार्य! उद्याने (ii) ___________ क्रीड्यते।
(क) छात्रेण
(ख) छात्राः
(ग) छात्रैः
(घ) छात्रः।
गुरुः – किं कोऽपि तत्र चित्रमपि रचयति?
राघवः – आम् आचार्य! तत्र कैश्चित् चित्रमपि (iii) ___________।
(क) रचयते
(ख) रच्येते
(ग) रच्यन्ते
(घ) रच्यते।
गुरुः – शोभनम्। किं ते तत्र पुष्पाणि तु न त्रोटयन्ति?
राघवः – नहि, नहि, श्रीमन्! (iv) ___________ तत्र पुष्पाणि न त्रोट्यन्ते।
(क) तैः
(ख) ते
(ग) तेन
(घ) ताभिः।
उत्तराणि:
(ख), (ग), (घ), (क)

प्रश्न 6.
रमा – सीते! किं त्वं विद्यालयं गच्छसि?
सीता – आम्, रमे! मया विद्यालयः (i) ___________।
(क) गम्यते
(ख) गमयते
(ग) गमयन्ते
(घ) गम्यन्ते।
रमा – किं त्वं तत्र (ii) ___________ पठसि?
(क) संस्कृत
(ख) संस्कृतं
(ग) संस्कृतः
(घ) संस्कृते।
सीता – आम् (iii) ___________ तत्र संस्कृतं पठ्यते।
(क) अस्माभिः
(ख) त्वया
(ग) मया
(घ) अस्मभ्यं।
रमा – किं त्वं तत्र चित्राणि अपि रचयसि?
सीता – आम्, मया तत्र (iv) ___________ अपि रच्यन्ते।
(क) चित्राणि
(ख) चित्रं
(ग) चित्रे
(घ) चित्रेण।
उत्तराणि:
(क), (ख), (ग), (क)

प्रश्न 7.
माता – पुत्रि! बहिः के आगच्छन्ति?
पुत्री – मातः! बहिः भिक्षुकैः (i) ___________।
(क) आगम्यन्ते
(ख) आगम्यते
(ग) आगम्येते
(घ) आगच्छन्ति।
माता – पुत्रि! किं ते (ii) ___________ याचन्ति?
(क) भोजनं
(ख) भोजन:
(ग) भोजननि
(घ) भोजानि।
पुत्री – मात:! (iii) ___________ भोजनं न याच्यते।
(क) तेन
(ख) ताभ्याम्
(ग) तैः
(घ) ताभिः।
माता – तर्हि भिक्षुकाः किं वाञ्छन्ति?
पुत्री – मातः! भिक्षुकैः (iv) ________ (वस्त्र) वाञ्छ्य ते।
(क) वस्त्रं
(ख) वस्त्राय
(ग) वस्त्रे
(घ) वस्त्राणि।
उत्तराणि:
(ख), (क), (ग), (क)

प्रश्न 8.
भ्राता – भगिनि! किं भवत्याः विद्यालये विदेशीयाः छात्राः अपि पठन्ति?
भगिनी – आम् भ्रात:! अस्माकं विद्यालये विदेशीयाभिः छात्राभिः अपि (i) ___________।
(क) पठ्यन्ते
(ख) पठन्ति
(ग) पठ्यते
(घ) पठ्येते।
भ्राता – (ii) ________ कस्यां भाषायां वार्तालापं कुर्वन्ति?
(क) ता:
(ख) ता
(ग) सा
(घ) ते।
भगिनी – ताभिः संस्कृतेन एव (iii) ___________ क्रियते।
(क) वार्तालापः
(ख) वार्तालापं
(ग) वार्तालापेन
(घ) वार्तालापाय।
भ्राता – किं ताः युष्माभिः सह मैत्री कुर्वन्ति?
भगिनी – आम्! (iv) ___________ अस्माभिः सह मैत्री क्रियते।
(क) ताः
(ख) ताभ्यः
(ग) ताभिः
(घ) तया।
उत्तराणि:
(ग), (क), (क), (ग)

प्रश्न 9.
रामः – श्याम! अद्य विद्यालये चेन्नईतः छात्राः आगच्छन्ति।
श्यामः – सखे! छात्रैः चेन्नईतः किमर्थम् (i) ________? ते इदानीं कुत्र तिष्ठन्ति?
(क) आगम्यन्ते
(ख) आगम्यते
(ग) आगम्येते
(घ) आगच्छन्ति।
रामः – सखे! ते प्रतियोगितायै अत्र आगताः। इदानीं (ii) ________ छात्रावासे स्थीयते?
(क) तैः
(ख) ते
(ग) तेन
(घ) ताः।
श्यामः – मित्र! किं ते संस्कृतम् अपि (iii) ___________।
(क) जानाति
(ख) जानीतः
(ग) जानन्ति
(घ) जानासि।
रामः – आम्! तैः (iv) ________ केवलं न सम्यग् ज्ञायते, अपि च भाष्यते अपि।
(क) संस्कृतं
(ख) संस्कृतः
(ग) संस्कृत
(घ) संस्कृतेन।
उत्तराणि:
(ख), (क), (ग), (क)

प्रश्न 10.
अशोकः – मित्र! छायाचित्रं कः रचयति?
श्यामः – छायाचित्रं छायाकारः (i) ________?
(क) रचयसि
(ख) रचयति
(ग) रचयतः
(घ) रचयन्ति।
अशोकः – एवम्। छायाचित्रं (ii) ________ रच्यते। पत्रं कः लिखति?
(क) छायाकारेण
(ख) छायाकारैः
(ग) छायाकाराः
(घ) छायाकाराय।
श्यामः – पत्रं विद्यार्थिना (iii) ___________।
(क) लिखति
(ख) लिख्यते
(ग) लिख्यन्ते
(घ) लिख्यते।
अशोकः – एवम्। किं जनैः प्रदर्शनी दृश्यते?
श्यामः – आम्! (iv) ___________ प्रदर्शनीं पश्यन्ति।
(क) जनाः
(ख) जनैः
(ग) जनः
(घ) जनान्।
उत्तराणि:
(ख), (क), (ख), (क)

We are solving NCERT class 10 textbook Solutions for Maths, Science, Social Science and Hindi. These NCERT Solutions are developed according to the CBSE marking scheme.

NCERT Solutions for Class 10

Here we have Provided Updated NCERT Solutions for Class 10 for 2019 CBSE Board Exams. Class 10 NCERT Solutions clear your concepts to the core ensuring to stay with you in the long run. These are created by experts in accordance with the CBSE curriculum. You can find 100% accurate step-by-step solutions for every question in all the latest NCERT 10th Class books. Practice with these daily to perform better in board Exams.

Why NCERT Solutions for Class 10 Solutions are important?

The Central Board of Secondary Education has reintroduced the board exams for class 10 from 2017-18 and onwards. CBSE has prescribed NCERT books for all students who are studying CBSE schools. Most of the board exams questions are based on NCERT books.

Class 10 English First Flight Summary

• A Letter to God Summary
• Nelson Mandela Long Walk to Freedom Summary
• His First Flight Summary
• The Black Aeroplane Summary
• Two Stories about Flying Summary
• From the Diary of Anne Frank Summary
• The Hundred Dresses Part 1 Summary
• The Hundred Dresses Part 2 Summary
• A Baker From Goa Summary
• Coorg Summary
• Tea From Assam Summary
• Glimpses of India Summary
• Mijbil the Otter Summary
• Madam Rides the Bus Summary
• The Sermon at Benares Summary
• The Proposal Summary
• Dust of Snow Summary
• Fire and Ice Summary
• A Tiger in the Zoo Summary
• How to Tell Wild Animals Summary
• The Ball Poem Summary
• Amanda Summary
• Animals Summary
• The Trees Summary
• Fog Summary
• The Tale of Custard the Dragon Summary

Class 10 English Footprints Without Feet Summary

• A Triumph of Surgery Summary
• The Thief’s Story Summary
• The Midnight Visitor Summary
• A Question of Trust Summary
• Footprints without Feet Summary
• The Making of a Scientist Summary
• The Necklace Summary
• The Hack Driver Summary
• Bholi Summary
• The Book That Saved the Earth Summary

Class 10 English Literature Reader Summary

• Two Gentlemen of Verona Summary
• Mrs. Packletide’s Tiger Summary
• The Letter Summary
• A Shady Plot Summary
• Patol Babu Summary
• Virtually True Summary
• The Frog and the Nightingale Summary
• Mirror Summary
• Not Marble, Nor the Gilded Monuments Summary
• Ozymandias Summary
• The Rime of the Ancient Mariner Summary
• Snake Summary
• The Dear Departed Summary
• Julius Caesar Summary
• From the Diary of Anne Frank Summary (The Diary of a Young Girl Summary)
• The Story of My Life Summary

We have given detailed NCERT Solutions for Class 10 Sanskrit Grammar Book प्रत्ययाः Questions and Answers come in handy for quickly completing your homework.

Sanskrit Vyakaran Class 10 Solutions प्रत्ययाः

अभ्यास:

I.
प्रश्न 1.
प्रत्ययं संयुज्य वियुज्य वा लिखत-

(i) दृश् + क्त्वा = ___________
(ii) प्रणम्य = ___________
(iii) उपविश्य = ___________
(iv) सोढुम् = ___________
(v) सह् + क्त्वा = ___________
(vi) आ + नी + ल्यप् = ___________
उत्तराणि:
(i) दृष्ट्वा
(ii) प्र + नम् + ल्यप्
(iii) उप + विश् + ल्यप्
(iv) सह + तुमुन्
(v) सोढ्वा
(vi) आनीय।

प्रश्न 2.
अधोलिखितवाक्येषु कोष्ठके प्रदत्त धातुषु क्त्वा / ल्यप् / तुमुन्-प्रत्ययानां प्रयोगेण निष्पन्नपदैः रिक्तस्थानानि पूरयत-

यथा- सः पुस्तकम् आदाय (आ + दा + ल्यप्) गच्छति।
सः पुस्तकं दत्त्वा (दा + क्त्वा) क्रीडति।
(i) रामः कन्दुकम् ___________ (आ + नी + ल्यप्) क्रीडति।
(ii) श्यामः कन्दुकम् ___________ (नी + क्त्वा) गच्छति।
(iii) रामः कन्दुकम् ___________ (ग्रह् + तुमुन्) श्यामम् अनुधावति।
(iv) श्यामः ___________ (वि + हस् + ल्यप्) कन्दुकम् ददाति।
(v) रामः कन्दुकम् ___________ (प्र + आप् + ल्यप्) पुनः प्रसन्नः भवति।
उत्तराणि:
(i) आनीय
(ii) नीत्वा
(iii) ग्रहीतुम्
(iv) विहस्य
(v) प्राप्य।

प्रश्न 3.
उदाहरणमनुसृत्य स्थूलपदेषु धातून् प्रत्ययान् च वियुज्य लिखत-

यथा- बालकः गुरुं नत्वा गच्छति। – नम् + क्त्वा
(i) सः अत्र आगत्य पठति। – ___________
(ii) त्वं कुत्र गत्वा क्रीडसि। – ___________
(iii) बालकः विहस्य वदति। – ___________
(iv) त्वं पस्तकं क्रेतुम् गच्छसि। – ___________
(v) छात्रः पठितुं विद्यालयं गच्छति। – ___________
(vi) नायक: निर्देशक द्रष्टुं गच्छति। – ___________
उत्तराणि:
(i) आ + गम् + ल्यप्
(ii) गम् + क्त्वा
(iii) वि + हस् + ल्यप्
(iv) क्रीण् + तुमुन्
(v) पठ् + तुमुन्
(vi) दृश् + तुमुन्।

प्रश्न 4.
‘क्त्वा’ प्रत्ययस्य प्रयोगेण वाक्यानि संयोजयत-

यथा- बालिका उद्यानं गच्छति। बालिका क्रीडिष्यति।
बालिका उद्यानं गत्वा क्रीडिष्यति।
(i) अहम् विद्यालयं गच्छामि। अहं पठिष्यामि।
(ii) सीता पुस्तकं पठति। सा ज्ञान प्राप्स्यति।
(iii) सः आपणं गच्छति। सः पुस्तकं क्रेष्यति।
(iv) रमेशः पुस्तकालयमगच्छत्। सः समाचारपत्रं पठति।
(v) देवदत्तः पाकशालामगच्छत्। सः भोजनं करोति।
उत्तराणि:
(i) अहं विद्यालयं गत्वा पठिष्यामि।
(ii) सीता पुस्तकं पठित्वा ज्ञान प्राप्स्यति।
(iii) सः आपणं गत्वा पुस्तकं क्रेष्यति।
(iv) रमेशः पुस्तकालयं गत्वा समाचारपत्रं पठति।
(v) देवदत्तः पाकशाला गत्वा भोजनं करोति।

प्रश्न 5.
‘तुमुन्’ प्रत्ययस्य योगेन वाक्यानि संयोजयत-

यथा- बालिका क्रीडिष्यति। सा उद्यानं गच्छति।
बालिका क्रीडितुम् उद्यानं गच्छति।
(i) अहम् पठिष्यामि। अहं पुस्तकं क्रीणामि।
(ii) बालिका परीक्षायाम् उत्तमानि अकानि प्राप्स्यति। सा परिश्रमेण पठति।
(iii) निशा क्रीडिष्यति। सा आपणात् कन्दुकमानयति।
(iv) माता भोजनं पचति। सा शाकमानयत्।
(v) आचार्यः पाठयति। सः कक्षामगच्छत्।
उत्तराणि:
(i) अहं पठितुं पुस्तकं क्रीणामि।
(ii) बालिका परीक्षायाम् उत्तमानि अकानि प्राप्तुं परिश्रमेण पठति।
(iii) निशा क्रीडितुम् आपणात् कन्दुकमानयति।
(iv) माता भोजनं पक्तुं शाकमानयत्।
(v) आचार्यः पाठयितुं कक्षामगच्छत्।

II.
प्रश्न 1.
प्रत्ययान् संयोज्य यथानिर्दिष्टं लिखत-

(i) पठ् + शतृ (पुं.)
(ii) लिख् + शतृ (स्त्री.)
(iii) सेव् + शानच् (स्त्री.)
(iv) सह् + शानच् (पुं.)
(v) वृत् + शानच् (पुं.)
(vi) हस् + शतृ (स्त्री.)
उत्तराणि:
(i) पठन्
(ii) लिखन्ती
(iii) सेवमाना
(iv) सहमानः
(v) वर्तमानः
(vi) हसन्ती

प्रश्न 2.
यथानिर्दिष्टं परिवर्तनं कृत्वा वाक्याने पुनः लिखत-

यथा- लिखन् बालकः पठति (स्त्रीलिङ्गे)
लिखन्ती बालिका पठति।
(i) क्रीडन् बालकः पतति। (स्त्रीलिङ्गे) ___________
(ii) उपविशन् छात्रः हसति। (स्त्रीलिङ्गे) ___________
(iii) धावन्ती बालिका क्रन्दति। (पुंल्लिङ्गे) ___________
(iv) सः चलन् खादति। (स्त्रीलिङ्गे) ___________
(v) अहम् नृत्यन् न गायामि। (स्त्रीलिङ्गे) ___________
(vi) त्वम् याचमाना न शोभसे। (पुंल्लिङ्गे) ___________
(vii) ते गच्छन्तः वार्ता कुर्वन्ति। (स्त्रीलिङ्गे) ___________
(viii) ते धावन्त्यौ भ्रमतः। (पुंल्लिङ्गे) ___________
उत्तराणि:
(i) क्रीडन्ती बालिका पतति।
(ii) उपविशन्ती छात्रा हसति।
(iii) धावन बालकः क्रन्दति।
(iv) सा चलन्ती खादति।
(v) अहम् नृत्यन्ती न गायामि।
(vi) त्वम् याचमानः न शोभसे।
(vii) ताः गच्छन्त्यः वार्ता कुर्वन्ति।
(viii) तो धावन्तौ भ्रमतः।

प्रश्न 3.
शतृप्रत्ययान्तस्य गच्छत्, गच्छन्ती शब्दयोः रूपाणि दृष्ट्वा पठत्, लिखत्, पठन्ती, लिखन्ती च इत्यादीनाम् शब्दानाम् रूपलेखनस्य अभ्यासं कुरुत-

उदाहरण-
(क) गच्छत् (पुंल्लिङ्गः)

(ख) गच्छन्ती (स्त्रीलिङ्गः)

उत्तराणि:
विद्यार्थी स्वयं पढ़े-लिखें और समझें।

प्रश्न 4.
कोष्ठके प्रदत्तशब्दानाम् उचितप्रयोगेण रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) ___________ बालिकायाः पुस्तकम् कुत्र अस्ति? (पठन्ती)
(ii) ___________ शिष्याम् आचार्या किञ्चिद् वदति। (हसन्ती)
(iii) ___________ छात्रैः हस्यते। (गच्छत्)
(iv) ___________ कलिकानाम् सौन्दर्यम् अपूर्वं वर्तते। (विकसन्ती)
(v) ___________ बालकाय वस्त्रं दीयते। (याचत्)
उत्तराणि:
(i) पठन्त्याः
(ii) हसन्ती
(ii) गच्छद्भिः
(iv) विकसन्तीनाम्
(v) याचते

प्रश्न 5.
उदाहरणमनुसृत्य शतृशानच्प्रत्ययौ प्रयुज्य वाक्यानि संयोजयत-

यथा- बालिका गच्छति/सा क्रीडति।
गच्छन्ती बालिका क्रीडति
(i) बालकः पठति। सः पाठं स्मरति।
(ii) शिशुः चलति। सः हसति।
(iii) रमा पठति। सा लिखति।
(iv) साधुः उपदिशति।/सः ज्ञानवार्ता करोति।
(v) याचकः याचते। सः मार्गे चलति।
उत्तराणि:
(i) बालकः पठन् पाठं स्मरति।
(ii) शिशुः चलन् हसति।
(iii) रमा पठन्ती लिखति।
(iv) साधुः उपदिशन् ज्ञान्वार्ता करोति।
(v) याचकः याचमानः मार्गे चलति।

III.
प्रश्न 1.
क्त-क्तवतु-प्रत्ययसंयोजनेन पदानि रचयित्वा वाक्यपूर्तिं कुरुत-

(i) बालकेन – ___________। (हस् + क्त)
(ii) बालकः – ___________। (हस् + क्तवतु)
(iii) शिक्षकेण छात्रः पठनाय – ___________। (कथ् + क्त)
(iv) शिक्षकाः छात्रान् पठनाय – ___________। (कथ् + क्तवतु)
(v) पुत्री पितरम् पुस्तकम् – ___________। (याच् + क्तवतु)
(vi) माता सुतायै भोजनं – ___________। (दा + क्तवतु)
(vii) मम जनकेन भिक्षुकाय रूप्यकाणि – ___________। (दा + क्त)
(viii) छात्रेण ऋषः ज्ञानोपदेशः – ___________। (श्रु + क्त)
उत्तराणि:
(i) हसितम्
(ii) हसितवान्
(iii) कथितः
(iv) कथितवन्तः
(v) याचितवती
(vi) दत्तवती
(vii) दत्तानि
(viii) श्रुतः

प्रश्न 2.
स्तम्भयोः यथोचितं योजयत-

उत्तराणि:

प्रश्न 3.
उदाहरणमनुसृत्य भूतकालिकक्रियाणां स्थाने क्तवतु प्रत्ययप्रयोगेण वाक्यपरिवर्तनं कुरुत-

यथा- अध्यापकः उद्दण्डं छात्रम् अदण्डयत्
अध्यापकः उद्दण्डं छात्रं दण्डितवान्।
(i) छात्रः कक्षायाम् उच्चैः अहसत्।
(ii) माता भोजनम् अपचत्।
(iii) काकः घटे पाषाणखण्डानि अक्षिपत्।
(iv) छात्राः बसयानस्य प्रतीक्षायाम् अतिष्ठन्।
(v) कन्याः उद्याने अक्रीडन्।
उत्तराणि:
(i) छात्रः कक्षायाम् उच्चैः दृष्टितवान्।
(ii) माता भोजनं पचितवती / पक्तवती।
(iii) काकः घटे पाषाणखण्डानिक्षिप्तवान्।
(iv) छात्राः बसयानस्य-प्रतीक्षायां स्थितवन्तः।
(v) कन्याः उद्यानि क्रीडितवत्यः।

प्रश्न 4.
उदाहरणमनुसृत्य भूतकालिकाक्रियाणां स्थाने वाक्यपरिवर्तनं कुरुत-

यथा- अध्यापकः छात्रम् पठनाया अकथयत्।
अध्यापकेन छात्रः पठनाया कथितः।
(i) वानरः मकराय जम्बूफलानि अयच्छत्।
(ii) मकरः वानरं गृहं चलितुम् अकथयत्।
(iii) नकुलः सर्पम् अमारयत्।
(iv) श्यामः लेखम् अलिखत्।
(v) रमा कथाम् अपठत्।
उत्तराणि:
(i) वानरेण मकराय जम्बूफलानि दत्तानि।
(ii) मकरेण वानरः गृहं चलितुम् कथितः।
(iii) नकुलैन सर्पः मारितः।
(iv) श्यामेन लेखः लिखितः।
(v) रमया कथा पठिता।

प्रश्न 5.
उदाहरणमनुसृत्य अशुद्धवाक्यानि शुद्धीकृत्य लिखत-

उत्तराणि:
(i) (i) मोहनः पुस्तकं नीतवान्।
(ii) मोहनेन पुस्तकं नीतम्।

(ii) (i) गीता पाठं पठितवती।
(i) गीतया पाठः पठितः।

(iii) (i) आचार्यः शिष्यम् उपदिष्टवान्।
(ii) आचार्येण शिष्यः उपदिष्टः।

(iv) (i) कन्या गृहे क्रीडितवती।
(ii) कन्यया गृहे क्रीडितम्।

(v) (i) सः भोजनं कृतवान्।
(ii) तेन भेजनं कृतम्।

IV.
प्रश्न 1.
कोष्ठके दत्तान् प्रकृतिप्रत्ययान् संयुज्य रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) रामस्य चरित्रं सर्वैः ___________ (अनु + कृ + अनीयर)
(ii) बालैः कन्दुकम् ___________ (क्रीड् + तव्यत्)
(ii) अस्माभिः गुरूपदेशः ___________ (श्रु + तव्यत्)
(iv) मया नौका ___________ (आ + रुह + अनीयर्)
(v) कः अत्र आगत्य ___________ (लिख + तव्यत्) लेख लेखिष्यति?
उत्तराणि:
(i) अनुकरणीयम्
(ii) क्रीडितव्यम्
(iii) श्रोतव्यः
(iv) आरोहणीया
(v) लेखितव्यं

प्रश्न 2.
कृ-कर्तव्यम्, करणीयम् इति उदाहरणमनुसृत्य अधोलिखिताभिः धातुभिः द्वे द्वे पदे रचयत-

(i) गम् ___________ ___________
(ii) स्मृ ___________ ___________
(iii) नी ___________ ___________
(iv) दृश् ___________ ___________
(v) दा ___________ ___________
उत्तराणि:
(i) गन्तव्यम्, गमनीयम्
(ii) स्मर्तव्यम्, स्मरणीयम्
(iii) नेतव्यम्, नयनीयम्
(iv) द्रष्टव्यम्, दर्शनीयम्
(v) दातव्यम्, दानीयम्

प्रश्न 3.
स्तम्भौ यथोचितं योजयत-

उत्तराणि:

प्रश्न 4.
यथास्थानं प्रकृतिप्रत्यययोग विभागं वा कुरुत-

(i) पेयम् ___________
(ii) दा + यत् ___________
(iii) सेव्यम् ___________
(iv) कृ + ण्यत् ___________
(v) कर्त्तव्यः ___________
(vi) प्र + आप् + तव्यत् ___________
(vii) स्मरणीयः ___________
(viii) हस् + अनीयर् ___________
(ix) लेखनीयम् ___________
(x) प्रच्छ् + तव्यत् ___________
उत्तराणि:
(i) पा + यत्
(ii) देयम्
(iii) सेव् + ण्यन्
(iv) कार्यम्
(v) कृ + तव्यत्
(vi) प्राप्तव्यत्
(vii) स्मृ + अनीयर्
(viii) हसनीयम्
(ix) लिख + अनीयर्
(x) प्रष्टव्यम्

प्रश्न 5.
शुद्धपदेन वाक्यपूर्ति कुरुत-

(i) जलम् ___________ (पातव्यम् / पीतव्यम्)
(ii) पाठ् ___________ (पठितव्यः / पठितव्यम्)
(iii) शत्र ___________ (जेतव्यः / जितव्यः)
(iv) असत्यवचनम् ___________ (त्याज्यम् / त्याज्य:)
(v) अपेयं जलम् ___________ (त्याग्यम् / त्याज्यम्)
(vi) धनम् ___________ (लभ्यम् / लभियम्)
उत्तराणि:
(i) पातव्यम्
(ii) पठितव्ययः
(ii) जेतव्यः
(iv) त्याज्यम्
(v) त्याज्यम्
(vi) लभ्यम्

V.
प्रश्न 1.
उदाहरणमनुसृत्य पदेषु प्रयुक्तान् प्रकृतिप्रत्ययान् लिखत-

उत्तराणि:
क्रमश:
प्रकृतिः-प्रत्ययः
(i) हस् – ल्युट्
(ii) पठ् – ण्वुल्
(iii) खाद् – ण्यत्
(iv) दृश् – ण्यत्
(v) भज् – क्तिन्
(vi) सौभाग्यशाल – इन्
(vii) नी – तृच्
(viii) गै – ण्वुल्

प्रश्न 2.
अधोलिखितप्रत्ययानां प्रयोगेण पञ्च, पञ्च पदानि रयचित्वा-

स्वपुस्तिकासु लिखत- तृच्, क्तिन्, ण्वुल्, ल्युट्, यत्।
उत्तराणि:
तृच – मातृ, गातृ, भर्तु, पठितृ पितृ।
क्तिन् – गतिः, बुद्धिः, मतिः, उक्तिः, श्रुतिः।
ण्वुल् – लेखकः, गायकः, धावकः, पाठकः, पाचकः।
ल्युट – पठनम्, दानम्, लेखनम्, चलनम्, पाणम्।
यत् – देयम्, भव्यम्, श्रव्यम्, चेयम्, नेयम्।

प्रश्न 3.
अधोलिखितवाक्येषु स्थूलपदेषु कः प्रत्ययः प्रयुक्तः इति कोष्ठकेभ्यः चित्वा लिखत-

(i) सज्जनानाम् उक्तिः पालनीया। (ल्युट / क्तिन्) ___________
(ii) सेचकः क्षेत्रं सिञ्चति। (ल्युट / ण्वुल्) ___________
(iii) श्रावकः कथां श्रावयति। (ल्युट / ण्वुल्) ___________
(iv) भक्तः भक्ति करोति। (ण्वुल् / क्तिन्) ___________
उत्तराणि:
(i) क्तिन्
(ii) ण्वुल्
(iii) ण्वुल्
(iv) क्तिन्

प्रश्न 4.
शुद्धरूपं चित्वा लिखत-

(i) गम् + क्तिन् – गति: / गमतिः
(ii) दा + तृच – दातृ / दानी
(iii) नी + ण्वुल् – नाविक: / नायकः
(iv) नृत् + ल्युट – नर्तक: / नर्तनम्
(v) दृश् + ल्युट – दृश्यम् / दर्शनम्
उत्तराणि:
(i) गतिः
(ii) दातृ
(iii) नायकः
(iv) नर्तनम्
(v) दर्शनम्

VI.
प्रश्न 1.
निम्नलिखितप्रयोगान् ध्यानेन पठित्वा स्थूलपदेषु प्रकृति-प्रत्यय विभागं कुरुत-

(i) कालिदासः कीर्तिमान् आसीत्। ___________
(ii) एतौ बालकौ बलवन्तौ स्तः। ___________
(iii) एते जनाः गुणवन्तः सन्ति। ___________
(iv) धनी सर्वत्र समादरं प्राप्नोति। ___________
(v) बलिनौ अन्यायं न सहतः। ___________
(vi) गुणिनः आत्मश्लाघां न कुर्वन्ति। ___________
(vii) पिता आकाशात् श्रेष्ठतरः। ___________
(viii) धरित्री मातृः अपि गंभीरतरा। ___________
(ix) कदलीफलम् आम्रात् मधुरतमम्। ___________
(x) हिमालयः भारतस्य उच्चतमः पर्वतः अस्ति। ___________
उत्तराणि:
(i) कीर्ति + मतुप्
(ii) बल + वतुप्
(iii) गुण + वतुप्
(iv) समादृ + अण्
(v) अ + नी + अण्
(vi) गुण + इनि (इन्)
(vii) श्रेष्ठ + तरप्
(viii) गंभीर + तरप्
(ix) मधुर + तमप्
(x) उच्च + तमप्

प्रश्न 2.
प्रत्ययं संयुज्य पदनिर्माणं कुरुत-

(i) श्री + मतुप ___________
(ii) शक्ति + मतुप् ___________
(iii) धन + वतुप् ___________
(iv) बल + वतुप् ___________
(v) गुरु + तल् ___________
(vi) सुन्दर + मयट ___________
(vii) पटु + तमप् ___________
(viii) मृत् + मयट ___________
(ix) वसुदेव + अण् ___________
(x) धर्म + ठक् ___________
(xi) मित्र + तल् ___________
(xii) विद्वस + त्व
उत्तराणि:
(i) श्रीमान
(ii) शक्तिमान्
(iii) धनवान्
(iv) बलवान्
(v) गुरुता
(vi) सुन्दरमयः
(vii) पटुतमः
(viii) मृण्मयः
(ix) वासुदेवः
(x) धार्मिकः
(xi) मित्रता
(xii) विद्वत्वम्

प्रश्न 3.
कोष्ठके दत्तैः पदैः रिक्तस्थानानि पूरयत-

(i) धर्मेन्द्रः बालाभ्याम् ___________ (प्रशस्यतर:/प्रशस्यतमः)
(ii) ___________ राज्ञः दशरथस्य राजगुरुः आसीत्। (वाशिष्ठः/वशिष्ठः)
(iii) बालिकासु माया ___________ (चतुरतरा/चतुरतमा)
(iv) पाण्डवानाम् ___________ दर्शनीयम् आसीत्। (युद्धकौशलम्/युद्ध कुशलम्)
(v) ___________ आभूषणम् बहुमूल्यं भवति। (स्वर्णमयः/स्वर्णमयम्)
(vi) ___________ आसीत्। (दानव:/दनुजः)
(vii) ___________ जनः औषधि सेवते। (व्याधित:/व्याधिः)
(viii) बालिकासु चंद्रकला ___________ वदति। (मुधरतरम्/मधुरतमम्)
(ix) बालकेषु विजयस्य टङ्कणगतिः नगा उठणगतिः ___________। (तीव्रतरा/तीव्रतमा)
उत्तराणि:
(i) प्रशस्यतरः
(ii) वशिष्ठः
(iii) चतुरतमा
(iv) युद्धकौशलम्
(v) स्वर्णमयम्
(vi) दानवः
(vii) व्याधित:
(viii) मधुरतमम्
(ix) तीव्रतमा

प्रश्न 4.
विशेष्यविशेषणे परस्परं योजयत-

उत्तराणि:

प्रश्न 5.
उदाहरणमनुसृत्य अशुद्धवाक्यानि शुद्धीकृत्य लिखत-

उत्तराणि:
(i) मधुर, तमप्
(ii) तीव्र, तरप्
(iii) वसुदेव, अण्
(iv) कर्म, ठक्
(v) दन्त, यत्
(vi) मृत्, मयट
(vii) पियासा, इतच्
(viii) लघु, तल्
(ix) वीर, तमप्
(x) नदी, तसिल्

प्रश्न 6.
अधोलिखितेषु शब्देषु तसिल्प्रत्ययं संयुज्य वाक्यरचनां कुरुत-

पर्वतः, नगरम्, भूमिः, भानुः, नदी
उत्तराणि:
पर्वतः + तसिल् = पर्वततः – नदी पर्वततः निस्सरति।
नगरम् + तसिल् = नगरतः – यात्री नगरतः गच्छति।
भूमिः + तसिल् = भूमितः – पादपाः भूमितः जायन्ते।
भानुः + तसिल् = भानुतः – प्रकाशः भानुतः भवति।
नदी + तसिल = नदीतः – नदीतः जलं प्राप्नोति।

VII.
प्रश्न 1.
निर्देशानुसारं लिङ्गपरिवर्तनं कुरुत-

(i) बालक ___________ (स्त्री.)
(ii) अराध्या ___________ (पुं.)
(iii) प्रथमा ___________ (पुं.)
(iv) साधक ___________ (स्त्री.)
(v) आचार्या ___________ (पुं.)
(vi) धातृ ___________ (स्त्री.)
उत्तराणि:
(i) बालिकाः
(ii) अराध्यः
(ii) प्रथमः
(iv) साधिका
(v) आचार्यः
(vi) धात्री

अभ्यासः

1. कोष्ठे दत्तान् प्रकृतिप्रत्ययान् योजयित्वा रिक्तस्थानपूर्तिः करणीया-

प्रश्न 1.
सर्वेषां मानवाना सेवा (i) ___________ (कृ + शानच्) वृक्षाः केषां न (ii) ___________ (वन्द + अनीयर)। (iii) ___________ (छाया + वतुप्) वृक्षाः मार्गे श्रान्तपथिकेभ्यः आश्रयं यच्छन्ति। (iv) ___________ (कोकिल + टाप्) च आम्रवृक्षे मधुरस्वरेण गायन्ति। यथा (v) ___________ (फल + इन् ) वृक्षाः नमन्ति तथैव गुणिनः जनाः अपि नमेयुः।
उत्तराणि:
(i) कुर्वाणाः
(ii) वन्दनीयाः
(iii) छायावन्तः
(iv) कोकिलाः
(v) फलिनः (अर्धाङ्ग प्रत्यययोगार्थं अर्धाङ्ग च शुद्धविभक्ति-वचनप्रयोगार्थं निर्धारितम् )।

प्रश्न 2.
(i) मम देशः (शक्ति + मतुप्) ___________ भवेत्।
(ii) जगति (विश्वबन्धु + तल्) ___________ भवेत।
(iii) दीनजनान् (सेव् + शानच्) ___________ जनाः पुण्यं लभन्ते।
(iv) अस्माभिः (वस् + तव्यत्) ___________।
(v) (पवित्र + टाप्) ___________ गङ्गा प्रदूषिता न कर्तव्या।
उत्तराणि:
(i) शक्तिमान्
(ii) विश्वबन्धुता
(iii) सेवमाना:
(iv) उषितव्यम्
(v) पवित्रा।

प्रश्न 3.
(i) विद्यार्थिभिः यथासमयं विद्यालयम् ___________। (गम् + तव्यत्)
(ii) उद्यमस्य ___________ (महत् + त्व) सर्वविदितम् एव।
(iii) ये छात्राः सर्वं वर्ष परिश्रमं कुर्वन्ति तेषा कृते ___________ (वर्ष + ठक् + ङीप्) परीक्षा भयं न जनयति।
(iv) ___________ (बुद्धि + मतुप्) छात्राः पुरुषार्थे विश्वसन्ति न तु केवलं भाग्ये।
(v) त्वम् कर्तव्यनिष्ठः ___________ (अधिकार + इन्) असि।
उत्तराणि:
(i) गन्तव्यम्
(ii) महत्त्वम्
(iii) वार्षिकी
(iv) बुद्धिमन्तः
(v) अधिकारी।

प्रश्न 4.
जानासि अस्माकं विद्यार्थिनां कानि (कृ + तव्यत्) (i) ___________? अस्माभिः विद्यालयस्य अनुशासनं (पाल् + अनीयर्) (ii) ___________। सर्वैः सहपाठिभिः सह (मित्र + तल्) (iii) ___________ आचरणीया। छात्रजीवने परिश्रमस्य (महत् + त्व) (iv) ___________ वर्तते। सत्यम् एव उक्तम्-(सुखार्थ + इन्) (v) ___________ कुतः विद्या?
उत्तराणि:
(i) कर्त्तव्यानि
(ii) पालनीयम्
(iii) मित्रता
(iv) महत्त्वम्
(v) सुखार्थिनः।

प्रश्न 5.
पर्यावरणस्य (महत् + त्व) (i) ___________ कः न जानाति? परं निरन्तरं (वृध् + शानच् ) (ii) ___________ प्रदूषणेन मानवजातिः विविधैः रोगैः आक्रान्ता अस्ति। अस्माभिः (ज्ञा + तव्यत् ) (iii) ___________ यत् पर्यावरणस्य रक्षणे एव अस्माकं रक्षणम्। एतदर्थं (जन + तल्) (iv) ___________ जागरूका कर्तव्या। स्थाने-स्थाने वृक्षारोपणम् अवश्यम् (कृ + अनीयर् ) (v) ___________ यतो हि वृक्षाः पर्यावरणरक्षणे अस्माकं सहायकाः सन्ति।
उत्तराणि:
(i) महत्त्वम्
(ii) वर्धमानेन
(iii) ज्ञातव्यम्
(iv) जनता
(v) करणीयम्।

प्रश्न 6.
(i) आर्यपुत्र! क्षत्रधर्मम् (अनु + स्मृ + शतृ) ___________ मां शोकसागरात् रक्षा।
(ii) जनैः सौन्दर्यमयी सृष्टि: दूषिता न (कृ + तव्यत्) ___________।
(ii) पुस्तकेषु किमपि न (लिख्+ अनीयर्) ___________।
(iv) मनुष्यः (समाज + ठक्) ___________ प्राणी अस्ति।
(v) (धन + मतुप्) ___________ नरः सर्वत्र मानं लभते।
उत्तराणि:
(i) अनुस्मरन्
(ii) कर्त्तव्या
(iii) लेखनीयम्
(iv) सामाजिकः
(v) धनवान्।

प्रश्न 7.
(i) कष्टानि (सह् + शानच्) ___________ वीराः कीर्तिं लभन्ते।
(ii) नमन्ति (फल + इन्) ___________ वृक्षाः।
(iii) (बल + मतुप्) ___________ हि आशा।
(iv) गुरोः (गुरु + त्व) ___________ वर्णयितुं न शक्यते।
(v) प्रकृतेः (रमणीया + तल्) ___________ दर्शनीया अस्ति।
उत्तराणि:
(i) सहमानाः
(ii) फलिनः
(iii) बलवती
(iv) गुरुत्वं
(v) रमणीयता।

प्रश्न 8.
(i) (शिष्य + टाप्) ___________ जलेन लताः सिञ्चति।
(ii) (दान + इन् ) ___________ मानं त्यजेत्।
(iii) (प्रयत् + शानच् ) ___________ जनः साफल्यम् आप्नोति।
(iv) (सप्ताह + ठक्) ___________ अवकाशः रविवारे भवति।
(v) (लौकिक + ङीप) ___________ उन्नतिः यशः वर्धयति।
उत्तराणि:
(i) शिष्या
(ii) दानी
(iii) प्रयतमानः
(iv) साप्ताहिकः
(v) लौकिकी।

प्रश्न 9.
(i) छात्रैः समये विद्यालयः (गम् + तव्यत्) ___________।
(ii) अद्य अस्माकं (वर्ष + ठक् + ङीप्) ___________ परीक्षा आरभते।
(iii) पर्यावरणस्य (महत् + त्व) ___________ सर्वे जानन्ति।
(iv) (बुद्धि + मतुप्) ___________ नरः सर्वत्र मानं लभते।
(v) जनकं (सेव् + शानच् ) ___________ पुत्रः प्रसन्नः अस्ति।
उत्तराणि:
(i) गन्तव्यः
(ii) वार्षिकी
(iii) महत्त्वं
(iv) बुद्धिमान्
(v) सेवमानः।

प्रश्न 10.
(i) नृपेण प्रजाः पाल् + अनीयर ___________।
(ii) आचार्य गुरु + त्व वर्णयितुं न शक्यते ___________।
(iii) पुरस्कारं लभ् + शानच् छात्रः प्रसन्नः भवति ___________।
(iv) मनुष्यः समाज + ठक् प्राणी अस्ति ___________।
(v) प्रकृतेः रमणीय + तल दर्शनीया अस्ति ___________।
उत्तराणि:
(i) पालनीयाः
(ii) गुरुत्वम्
(iii) लभमानः
(iv) सामाजिकः
(v) रमणीयता।

प्रश्न 11.
वानरयूथस्य स्वामी उवाच-जीवितं (i) ___________ (वाञ्छ् + शतृ) नरः कलहयुक्तं गृहं त्यजेत्। तेन तत्र न (ii) ___________ (स्था + तव्यत्)। (iii) ___________ (गुण + इन् ) जनाः कलहकारिभिः जनैः सह (iv) ___________ (मित्र + तल ) न कुर्वन्ति। ते सर्वदा (v) ___________ (धर्म + ठक् + ङीप् ) वृत्तिं धायन्ति।
उत्तराणि:
(i) वाञ्छन्
(ii) स्थातव्यम्
(iii) गुणिनः
(iv) मित्रताम्
(v) धार्मिकीम्।

2. अधोलिखिते कथने स्थूलाक्षरपदानां ‘प्रकृतिम् प्रत्ययम्’ च विभाज्य रिक्तस्थाने लिख्यताम्।

1. एकदा पितरं सेवमानः ___________ पुत्रः तमपृच्छत्-हे पितः! संसारे कः पूज्यते?
2. पिता अवदत्-गुणवान् ___________ सर्वत्र पूज्यते।
3. यः समाज सेवते स वन्दनीयः ___________ भवति।
4. सः सेवायाः महत्त्वं ___________ सम्यक् जानाति।
5. अतः सर्वै मानवतायाः ___________ सेवा।
6. कर्तव्या।
7. भारते अनेकानि दर्शनीयानि ___________ स्थानानि सन्ति।
8. तेषां रमणीयतां ___________ दृष्ट्वा जनाः विस्मताः भवन्ति।
9. परन्तु कश्चित् गुणवान् ___________ एव ऐतिहासिकस्थलाना।
10. महत्त्वं ___________ जानाति। धनी ___________ पुरुषः यत्र-तत्र भ्रमणं कृत्वा वस्तूनां संग्रह करोति।
11. एतेषां स्थानां यात्रा कर्त्तव्या ___________।
12. त्वया सन्तुलितः आहारः कर्तव्यः ___________।
13. तव कृशता ___________ मां तदति।
14. जीवने विद्याः अपि महत्त्वं ___________ वर्तते।
15. तर्हि त्वया सद्ग्रन्थाः अपि पठनीयाः ___________।
16. पठनेन नरः गुणवान् ___________ भवति।
17. किं त्वं जानासि कालस्य महत्त्वम् ___________?
18. कालः तु सततं चक्रवत् परिवर्तमानः ___________ वर्तते।
19. ये जनाः अस्य अस्थिरताम् ___________ अनुभूय वकार्याणि यथासमय।
20. कुर्वन्ति ते एव बुद्धिमन्तः ___________।
21. जनाः वन्दनीयाः ___________ भवन्ति।
22. कार्यं तु सदैव ध्यानेन एव करणीयम् ___________।
23. फलिनः ___________ वृक्षाः एव सदैव नमन्ति।
24. शिक्षायाः महत्त्वं ___________ तु अद्वितीयम् एव।
25. वर्धमानाः ___________ बालाः नयन्ति।
26. अजा ___________ शनैः शनैः चलति।
27. कार्यं सदैव शीघ्रं परन्तु धैर्येण कर्त्तव्यम् ___________।
28. वर्धमाना ___________ बालिका शीघ्रं-शीघ्रं धावति।
29. गुणिनः ___________ जनाः सदैव वन्दनीयाः।
30. वृक्षाणां महत्त्वं ___________ कः न जानाति।
31. कोकिला ___________ मधुरस्वरेण गायति।
32. पुस्तकानाम् अध्ययनम् करणीयम् ___________।
33. मन्त्रिणः ___________ सदसि भाषन्ते।
34. वर्तमाना ___________ शिक्षापद्धतिः सुकरा।
35. त्वं स्व-अज्ञानतां ___________ मा दर्शय।
36. नर्तकी ___________ शोभनं नृत्यति।
37. अस्माभिः सेवकाः पोषणीयाः ___________।
38. पक्षिण: ___________ वृक्षेषु तिष्ठन्ति।
39. पृथिव्याः गुरुत्त्वं ___________ सर्वे जानन्ति।
40. सेवमानाः ___________ सेवकाः धनं लभन्ते।
41. अश्वा ___________ वरं धारयति।
42. बालकैः गुरवः नन्तव्याः ___________
43. कार्यं कुर्वाणाः ___________ छात्राः अङ्कान् लभन्ते।
44. भाग्यशालिनः ___________ जनाः विश्रामं कुर्वन्ति।
45. गायिका ___________ मधुरं गायति।
46. पुस्तकानां महत्तां ___________ कः न जानाति?
उत्तराणि:
1. सेव+ शानच्।
2. गुण + मतुप्।
3. वन्द् + अनीयर।
4. महत् + त्व।
5. मानव + तल्।
6. कृ + तव्यत्।
7. दृश् + अनीयर।
8. रम् + अनीयर् + तल्।
9. गुण + मतुप।
10. महत् + त्व / धन + इन्।
11. कृ + तव्यत् + टाप्।
12. कृ + तव्यत्।
13. कृश + तल।
14. महत् + त्व।
15. पठ् + अनीयर।
16. गुण + मतुप।
17. महत् + त्व।
18. परि + वृत् + शानच्।
19. अस्थिर + तल।
20. बुद्धि + मतुप्।
21. वन्द् + अनीयर।
22. कृ + अनीयर।
23. फल + इन्।
24. महत् + त्व।
25. वृध् + शानच्।
26. अज + टा।
27. कृ+ तव्यत्।
28. वृध् + शानच्।
29. गुण + इन्।
30. महत् + त्व।
31. कोकिल + टाप्।
32. कृ + अनीयर।
33. मन्त्र + इन् (णिनि)।
34. वर्तमान + टाप्।
35. अज्ञान + तल्।
36. नर्तक + ङीप्।
37. पुष (पोष्) + अनीयर।
38. पक्ष + इन्।
39. गुरु + त्व।
40. सेव् + शानच्।
41. अश्व + टाप्।
42. नम् + तव्यम्।
43. कृ + शानच्।
44. भाग्यशाली + इन्।
45. गायक + ङीप्।
46. महत् + तल्।

3. विधिलिङ्ग-क्रियापदस्य स्थाने ‘तव्यत्’ प्रत्ययस्य प्रयोगं कृत्वा पुनः वाक्यानि लेखनीयानि।

उत्तराणि:
(i) विजयया, भोजनम्, कर्त्तव्यम्।
(ii) तेन, गुरुः, नन्तव्यः।
(iii) बालिकाभिः, उद्याने, क्रीडितव्यम्।
(iv) जनैः, प्रधानमन्त्रिकोषे धनं, दातव्यम्।
(v) अस्माभिः, पुस्तकानि, पठितव्यानि।
(vi) युष्माभिः, समाचारपत्राणि, द्रष्टव्यानि।

4. अधः वाक्येषु तव्यत्/अनीयर् प्रत्ययस्य प्रयोगं कृत्वा पुनः तानि लिख्यन्ताम्।
उदाहरणम् सः अत्र प्रवेशं न कुर्यात्।
(क) तव्यत् – तेन अत्र प्रवेशः न कर्तव्यः।
(ख) अनीयर् – तेन अत्र प्रवेशः न करणीयः।

(i) दर्शकाः पशून् न पीडयेयुः।
(क) तव्यत् – _______________________
(ख) अनीयर् – _______________________
(ii) पथिकः बसयानात् हस्तं बहिः न कुर्यात्?
(क) तव्यत् – _______________________
(ख) अनीयर् – _______________________
(iii) गोविन्दः ग्रन्थालये ग्रन्थं उच्चैः न पठेत।
(क) तव्यत् – _______________________
(ख) अनीयर् – _______________________
उत्तराणि:
(i) (क) दर्शकैः पशवः न पीडितव्याः।
(ख) दर्शकैः पशवः न पीडनीयाः।
(ii) (क) पथिकेन बसयानात् हस्तः बहिः न कर्तव्यः।
(ख) पथिकेन बसयानात् हस्तः बहिः न करणीयः।
(iii) (क) गोविन्देन ग्रन्थालये ग्रन्थः उच्चैः न पठितव्यः।
(ख) गोविन्देन ग्रन्थालये ग्रन्थः उच्चैः न पठनीयः।

5. अनीयर् प्रत्ययस्य स्थाने तव्यत् प्रत्ययस्य प्रयोगः करणीयः।

उत्तराणि:
(i) नृपेण, प्रजाः, पालयितव्याः।
(ii) त्वया, धर्मग्रन्थाः, श्रोतव्याः।
(iii) अस्माभिः, अपरेषां गुणाः, एव अनुकर्त्तव्याः।
(iv) कृषकैः, पशवः, स्नेहेन रक्षितव्याः।
(v) छात्रैः प्रातः, उत्थाय ईशः, स्मर्तव्यः।

6. ‘क’ स्तम्भे विशेषणानि ‘ख’ स्तम्भे विशेष्यानि सन्ति तेषां उचितमेलनं करुत।

उत्तराणि:

7. कोष्ठके दत्तानां धातूनां शानच्-प्रत्ययान्त-रूपेण रिक्तस्थानानि पूरयत-

यथा- वन्दमानः स आशिष लभते। (वन्द्)
(i) शनैः ___________ सा वैभवं प्राप्नोति। (वृध् / वर्ध)
(ii) ___________ नक्षत्रैः आकाशः दीव्यति। (प्र + काश्)
(iii) कष्टानि ___________ वीराः कीर्तिं लभन्ते। (सह)
(iv) ___________ वृक्षेभ्यः पुष्पाणि पतन्ति। (कम्प्)
(v) ___________ जनाः साफल्यम् आप्नुवन्ति। (प्र + यत्)
उत्तराणि:
(i) वर्धमाना
(ii) प्रकाशमानैः
(iii) सहमानाः
(iv) कम्पमानेभ्यः
(v) प्रयतमानाः।

8. किं भवन्तः उपर्युक्तपदानामर्थं जानन्ति? पश्यन्तु अत्र, उदाहरणम् च अनुसृत्य रिक्तस्थानं पूरयन्तु-
पदानि अर्थः

उत्तराणि:

9. अधः एतेषां पदानां सम्यक् परिचयम् उदाहरणम् अनुसृत्य लिखत।

उत्तराणि:

10. अधः प्रदत्तशब्दैः सह उदाहरणम् अनुसृत्य ‘इन्’ प्रत्ययं योजयित्वा लिखत-

उत्तराणि:

11. कोष्ठकाद् उचितपदम् आदाय रिक्तस्थानपूर्तिः क्रियताम्-

यथा- अभिमानी मानं न लभते। (अभिमानी / अभिमानिन:)
(i) ___________ सदा सम्मान्याः भवन्ति। (विज्ञानी / विज्ञानिन:)
(ii) ___________ शान्तिम् न प्राप्नोति। (लोभिनः / लोभी)
(iii) ___________ धन्याः लोके। (दानी / दानिनः)
(iv) ___________ विवेकः नश्यति। (क्रोधी / क्रोधिन:)
(v) किं कुलेन विशालेन विद्याहीनस्य ___________ (देही / देहिनः)
(vi) ___________ जनः सर्वप्रियः भवति। (विनोदिनः / विनोदी)
(vii) सर्वे भवन्तु ___________ (सुखी / सुखिनः)
(viii) ___________ इयम् बाला। (व्यवसायी / व्यवसायिनी)
उत्तराणि:
(i) विज्ञानिनः
(ii) लोभी
(iii) दानिनः
(iv) क्रोधिनः
(v) देहिनः
(vi) विनोदी
(vii) सुखिनः
(viii) व्यवसायिनी

12. अधोलिखितेषु वाक्येषु स्थूलाक्षरपदेषु प्रकृति-प्रत्ययविभागं कुरुत-

उत्तराणि:
(i) बल + मतुप् + ङीप्
(ii) उद्योग + इन्
(iii) गुण + इन्
(iv) नीति + ठक् + ङीप्
(v) नीति + मतुप्
(vi) उदार + तल्
(vii) विद्वस् + त्व, नृप + त्व

13. अधोलिखितानां विशेष्याणां विशेषणपदानि कोष्ठकात् चित्वा लिखत-

उत्तराणि:
(i) नैतिकः
(ii) प्रायोगिकः
(iii) मासिकी
(iv) औपचारिकम्
(v) मौलिकी
(vi) प्राकृतिकम्
(vii) प्राथमिकः
(viii) आध्यात्मिकी

14. अधोलिखित-शब्दैः सह ‘त्व’-प्रत्ययम् योजयत-

यथा- पृथु + त्व = पृथुत्वम्
(i) लघु + त्व = ___________
(ii) मनुष्य + त्व = ___________
(iii) विशाल + त्व = ___________
(iv) कवि + त्व = ___________
(v) दीन + त्व = ___________
(vi) क्षत्रिय + त्व = ___________
(vii) वीर + त्व = ___________
(viii) शम + त्व = ___________
उत्तराणि:
(i) लघुत्वम्
(ii) मनुष्यत्वम्
(iii) विशालत्वम्
(iv) कवित्वम्
(v) दीनत्वम्
(vi) क्षत्रियत्वम्
(vii) वीरत्वम्
(viii) शमत्वम्।

15. अधः मञ्जूषायां प्रदत्तैः शब्दैः सह ‘तल्’ प्रत्ययं संयोज्य यथोचितं रिक्तस्थानानि पूरयत।

यथा- क्रूरता तु सदैव निन्दनीया एव भवति।
क्रूर, चञ्चल, दक्ष, स्वच्छ, उष्ण, निर्धन, रमणीय
(i) अपने ___________ शीतकाले रोचते।
(ii) ___________ दु:खदायिनी भवति।
(iii) गृहस्य ___________ आनन्ददायिनी भवति।
(iv) प्रकृतेः ___________ मनोरमा अस्ति।
(v) मनसः ___________ वानरस्य इव भवति।
(vi) गणितविषये अशोकस्य ___________ प्रशंसनीया वर्तते।
उत्तराणि:
(i) उष्णता
(ii) निर्धनता
(iii) स्वच्छता
(iv) रमणीयता
(v) चञ्चलता
(vi) दक्षता

16. ‘त्व’ – ‘तल्’ – प्रत्ययान्तानि पदानि मञ्जूषायाः चित्वा यथोचितम् रिक्तस्थानानि पूरयत-

यथा- पवनस्य शीतलताम् अनुभूय मनः प्रसीदति।
चञ्चलत्वम्, मित्रता, वीरता, महत्त्वम्, पशुत्वम्
(i) विद्यायाः ___________ को न जानाति?
(ii) कृष्णसुदाम्नोः ___________ जगति आदर्श स्थापयति।
(iii) दुष्प्रयुक्ता वाणी मनुष्यस्य ___________ प्रकटयति।
(iv) मनसः ___________ वशीकरणीयम्।
(v) लवस्य ___________ अद्भुता आसीत्।
उत्तराणि:
(i) महत्त्वम्
(ii) मित्रता
(iii) पशुत्वम्
(iv) चञ्चलत्वम्
(v) वीरता

17. अधोलिखिताः सूक्तीः पठित्वा ‘तल्-त्व-प्रत्ययान्तानि पदानि रेखाङ्कितानि कुरुत-

यथा-
(i) ऐश्वर्यस्य विभूषणम् सुजनता।
(ii) न कालस्य अस्ति बन्धुत्वम्।
(iii) अविवेकिता तु अनर्थाय एव भवति।
(iv) अहो! बालकस्य ईदृशी निपुणता।
(v) न अस्ति अमरत्वम् हि कस्यचित् प्राणिनः भुवि।
(vi) क्षणे क्षणे यत् नवताम् उपैति तदेव रूपं रमणीयतायाः।
(vii) विद्वत्वम् च नृपत्वम् च नैव तुल्यम् कदाचन।
उत्तराणि:
(iii) अविवेकता
(iv) निपुणता
(v) अमरत्वम्
(vi) नवताम्, रमणीयतायाः
(vii) विद्वत्वम्, नृपत्वम्।

18. अधोलिखितेषु वाक्येषु स्थूलाक्षरपदानां मूलशब्दं प्रत्ययं च पृथक् कृत्य लिखत-


उत्तराणि:
(i) अनुपम + टाप्
(ii) उज्ज्वल + टाप्
(ii) प्रसन्न + टाप्
(iv) शुभद + टाप्
(v) धन्य + टाप्

19. अधोलिखितेषु वाक्येषु निर्दिष्टशब्दैः सह ‘ङीप्’ प्रत्ययं प्रयुज्य वाक्यानि पूरयत-

यथा- श्रीमती (श्रीमत् + ङीप्) हेमा नाट्योत्सवे दीप प्रज्वालयति।
(i) (कुमार + ङीप) ___________ वन्दना पुष्पगुच्छैः तस्याः स्वागतं करोति।
(ii) एका (किशोर + ङीप्) ___________ भरतनाट्यम् प्रस्तौति।
(iii) तया सह (नृत्यत् + ङीप्) ___________ देविका अस्ति।
(iv) मञ्चे (गायत् + ङीप्) ___________ सधा अस्ति।
(v) (मनोहारिन् + ङीप्) ___________ एषा नाट्यप्रस्तुतिः।
उत्तराणि:
(i) कुमारी
(ii) किशोरी
(iii) नृत्यन्ती
(iv) गायन्ती
(v) मनोहारिणी

20. अधोलिखितेषु वाक्येषु स्थूलाक्षरपदानां मूलशब्दं स्त्रीप्रत्ययं च पृथक्कृत्य लिखत-

उत्तराणि:
(i) तरुण + ङीप्
(ii) कुमार + ङीप्
(iii) एतादृश + ङीप्
(vi) पतत् + ङीप्

21. स्थूलपदानाम् ‘प्रकृतिप्रत्ययः’ पृथक् संयोगो कृत्वा उत्तरपुस्तिकायाम् लिखत।

(स्थूल पदों के प्रकृति-प्रत्यय अलग अथवा संयुक्त करके उत्तर पुस्तिका में लिखिए। Separate or join suffixes in the bold words and write answer in the answer sheet.)
(i) कोकिल + टाप् च आम्रवृक्षे मधुरस्वरेण गायन्ति।
(ii) जगति विश्वबन्धु + तल् भवेत्।
(iii) दीनजनान् सेव् + शानच् जनाः पुण्यं लभन्ते।
(iv) गङ्गा पवित्र + टाप् अतः प्रदूषिता न कर्तव्या।
(v) ये छात्राः सर्वं वर्ष परिश्रमं कुर्वन्ति तेभ्यं वर्ष + ठक् + डीप परीक्षा भयं न जनयति।
(vi) त्वम् कर्तव्यनिष्ठ अधिकार + इन् असि।
(vii) सर्वैः सहपाठिभिः सह मित्र + तल आचरणीया।
(viii) छात्रजीवने परिश्रमस्य महत् + त्व वर्तते।
(ix) परं निरन्तरं वृध् + शानच् प्रदूषणेन मानवजातिः विविधैः रोगैः आक्रान्ता अस्ति।
(x) कष्टानि सह् + शानच् वीराः कीर्तिं लभन्ते।
(xi) गुरोः गुरु + त्व वर्णयितुं न शक्यते।
(xii) प्रकृतेः रमणीय + तल् दर्शनीया अस्ति।
(xiii) शिष्य + टाप् जलेन लताः सिञ्चति।
(xiv) संसारे प्र + यत् + शानच् जनः साफल्यम् आप्नोति।
(xv) लौकिक + ङीप उन्नतिः यश: वर्धयति।
उत्तराणि:
(i) कोकिला:
(ii) विश्वबन्धुता
(iii) सेवमानाः
(iv) पवित्रा
(v) वार्षिकी
(vi) अधिकारी
(vii) मित्रता
(viii) महत्त्वं
(ix) वर्धमानेन
(x) सहमानाः
(xi) गुरुत्वं
(xii) रमणीयता
(xiii) शिष्या
(xiv) प्रयतमानः
(xv) लौकिकी

बहुविकल्पीय प्रश्नाः

1. प्रदत्तेषु उत्तरेषु प्रत्ययानुसारम् विकल्पेषु यत् उत्तरम् शुद्धम् अस्ति तत् चीयताम्।

(दिए गए उत्तरों में से प्रत्यय के अनुसार विकल्पों में से जो उत्तर शुद्ध है, उसे चुनिए। Choose the answer that you consider the most appropriate from the options given below to complete the sentence.)

प्रश्न 1.
कृषकैः पशवः स्नेहेन ___________ (रक्षितव्याः)।
(क) रक्ष् + तव्यत्
(ख) रक्ष् + तव्य
(ग) रक्ष् + तव्यः
(घ) रक्षि + तव्यत्।
उत्तराणि:
(क) रक्ष् + तव्यत्

प्रश्न 2.
पितरः सदैव ___________ (वन्द + अनीयर)।
(क) वन्दनीयः
(ख) वन्दनीयाः
(ग) वन्दनीया
(घ) वन्दनीयम्।
उत्तराणि:
(ख) वन्दनीयाः

प्रश्न 3.
___________ (छाया + मतुप्) वृक्षाः मार्गे श्रान्तपथिकेभ्यः आश्रयं यच्छन्ति।
(क) छायावान्
(ख) छायावन्तः
(ग) छायावन्तम्
(घ) छायावतः।
उत्तराणि:
(ख) छायावन्तः

प्रश्न 4.
यथा ___________ (फल + इन्) वृक्षाः नमन्ति तथैव गुणिनः जनाः अपि नमेयुः।
(क) फली
(ख) फलिनौ
(ग) फलिनः
(घ) फलिनाः।
उत्तराणि:
(ग) फलिनः

प्रश्न 5.
अस्माभिः परस्परं स्नेहेन (वस् + तव्यत्) ___________।
(क) वसितव्यः
(ख) वसितव्या
(ग) वसितव्यम्
(घ) उषितव्यम्।
उत्तराणि:
(घ) उषितव्यम्।

प्रश्न 6.
विद्यार्थिभिः यथासमयं विद्यालयः ___________ ( गम् + तव्यत्)।
(क) गन्तव्यम्
(ख) गन्तव्यः
(ग) गन्तव्या
(घ) गन्तव्याः
उत्तराणि:
(ख) गन्तव्यः

प्रश्न 7.
जानासि, अस्माकं विद्यार्थिनां कानि (कृ + तव्यत्) ___________?
(क) कर्तव्यम्
(ख) कर्तव्यौ
(ग) कर्तव्यानि
(घ) कर्तव्याः
उत्तराणि:
(ग) कर्तव्यानि

प्रश्न 8.
अस्माभिः विद्यालयस्य अनुशासनं (पाल् + अनीयर्) ___________
(क) पालनीयम्
(ख) पालनीयः
(ग) पालनीया
(घ) पालनीयन्ति।
उत्तराणि:
(क) पालनीयम्

प्रश्न 9.
सत्यम् एव उक्तम्, ___________ (सुखार्थ + इन्) कुतः विद्या?
(क) सुखार्थी
(ख) सुखार्थीम्
(ग) सुखार्थिन:
(घ) सुखार्थिने।
उत्तराणि:
(घ) सुखार्थिने।

प्रश्न 10.
जनैः सौन्दर्यमयी सृष्टि: दूषिता न (कृ + तव्यत्) ___________
(क) कर्तव्यः
(ख) कर्तव्यम्
(ग) कर्तव्या
(घ) कर्तव्याः
उत्तराणि:
(ग) कर्तव्या

प्रश्न 11.
पुस्तकेषु किमपि न (लिख + अनीयर) ___________।
(क) लेखनीयः
(ख) लेखनीयम्
(ग) लेखनीया
(घ) लेखनीयाः।
उत्तराणि:
(ख) लेखनीयम्

प्रश्न 12.
मनुष्यः (समाज + ठक्) ___________ प्राणी अस्ति।
(क) सामाजिकः
(ख) सामाजिकी
(ग) सामाजिकम्
(घ) सामाजिकाः।
उत्तराणि:
(क) सामाजिकः

प्रश्न 13.
(बुद्धि + मतुप्) ___________ नरः सर्वत्र मानं लभते।
(क) बुद्धिमत्
(ख) बुद्धिमान्
(ग) बुद्धिमन्तः
(घ) बुद्धिमतः।
उत्तराणि:
(ख) बुद्धिमान्

प्रश्न 14.
नमन्ति (फल + इन्) ___________ वृक्षाः।
(क) फलिनः
(ब) फली
(ग) फलिनौ
(घ) फलिनाः।
उत्तराणि:
(क) फलिनः

प्रश्न 15.
(बल + मतुप) ___________ हि आशा।
(क) बलवान्
(ख) बलवत्
(ग) बलवती
(घ) बलवतः।
उत्तराणि:
(ग) बलवती

प्रश्न 16.
(दान + इन्) ___________ मानं त्यजेत्।
(क) दानिन्
(ख) दानी
(ग) दानिनः
(घ) दनिनीम्।
उत्तराणि:
(ख) दानी

प्रश्न 17.
(सप्ताह + ठक्) ___________ अवकाशः रविवारे भवति।
(क) साप्ताहिक:
(ख) साप्ताहिकी
(ग) साप्ताहिकम्
(घ) साप्ताहिकाः।
उत्तराणि:
(क) साप्ताहिक:

2. स्थूलपदानाम् ‘प्रकृतिप्रत्ययः’ पृथक् संयोगो कृत्वा विकल्पेभ्यः शुद्धं उत्तरं चित्त्वा उत्तरपुस्तिकायाम् लिखत।

(स्थूल पदों के प्रकृति-प्रत्यय अलग अथवा संयुक्त करके विकल्पों से शुद्ध उत्तर को चुनकर उत्तर-पुस्तिका में लिखिए। Separate or join suffixes in the bold words and write answer appropriate from the options given below in the answer sheet.)

प्रश्न 1.
राजसभायाम् मन्त्र + इन् भाषयन्ति।
(क) मन्त्रिन्
(ख) मन्त्रिण:
(ग) मन्त्री
(घ) मन्त्रि।
उत्तराणि:
(ख) मन्त्रिण:

प्रश्न 2.
तया भोजनं पच् + तव्यत्।
(क) पचितव्यम्
(ख) पक्तव्यम्
(ग) पचतव्यम्
(घ) पन्तव्यम्।
उत्तराणि:
(ख) पक्तव्यम्

प्रश्न 3.
नागरिकाः देशम् रक्षन्ति।
(क) नगर + ठक्
(ख) नागर + इक
(ग) नगर + इक्
(घ) नागरि + इक।
उत्तराणि:
(क) नगर + ठक्

प्रश्न 4.
पठनेन नर: गुणवान् भवति।
(क) गुण + वतुप्
(ख) गुण + मत्
(ग) गुण + मतुप्
(घ) गुण + वत्।
उत्तराणि:
(ग) गुण + मतुप्

प्रश्न 5.
ते जनाः वन्दनीयाः भवन्ति।
(क) वद् + अनीयर्
(ख) वन्द् + अनीयर्
(ग) वन्द् + अनीयः
(घ) वन्द + अनीयस्।
उत्तराणि:
(ख) वन्द् + अनीयर्

प्रश्न 6.
कार्यं तु सदैव ध्यानेन एव करणीयम्।
(क) कृ + अनीयर्
(ख) कृ + अणीयर्
(ग) कर् + अनीयर्
(घ) कर् + अणीयम्।
उत्तराणि:
(क) कृ + अनीयर्

प्रश्न 7.
कार्यं सदैव शीघ्रं परन्तु धैर्येण कर्तव्यम्।
(क) कर्त + व्यत्
(ख) कर्तृ + तव्यम
(ग) कृ + तव्यत्
(घ) कृ + त्वयत्।
उत्तराणि:
(ग) कृ + तव्यत्

प्रश्न 8.
पुस्तकानाम् अध्ययनम् करणीयम्।
(क) कर् + अनीयम्
(ख) कृ + अनीयम
(ग) कृ + अनीयर्
(घ) कृ + अनीयत्।
उत्तराणि:
(ग) कृ + अनीयर्

प्रश्न 9.
अस्माभिः सेवकाः पोषणीयाः।
(क) पोष् + अनीयाः
(ख) पोष् + अनीयत्
(ग) पुष् + अनीयर्
(घ) पोष् + अनीयर।
उत्तराणि:
(घ) पोष् + अनीयर।

प्रश्न 10.
बालकैः गुरवः नन्तव्याः।
(क) नम् + तव्यत्
(ख) नम् + तव्याः
(ग) नन् + तव्यत्
(घ) नन् + तव्याः
उत्तराणि:
(क) नम् + तव्यत्

प्रश्न 11.
बालिकाभिः राष्ट्रगीतं ___________ (गै + तव्यत्)
(क) गीतव्यम्
(ख) गातव्यम्
(ग) गैतव्यम्
(घ) गेतव्यम्।
उत्तराणि:
(ख) गातव्यम्

प्रश्न 12.
त्वया शुद्धं जलं पातव्यम्।
(क) पा + तव्यत्
(ख) पा + तव्यम्
(ग) पा + तव्य
(घ) पा + तव्याः
उत्तराणि:
(क) पा + तव्यत्

प्रश्न 13.
मुनिभिः तप: करणीयम्।
(क) कृ + अनीयम्
(ख) कृ + अनीयत्
(ग) कृ + अनीय
(घ) कृ + अनीयर।
उत्तराणि:
(घ) कृ + अनीयर।

प्रश्न 14.
न्यायाधीशेन न्यायः ___________ (कृ + अनीयर्)।
(क) करणीय
(ख) करणीयर्
(ग) करणीयः
(घ) करणीया।
उत्तराणि:
(ग) करणीयः

प्रश्न 15.
भवत्या पाठः लेखनीयः।
(क) लिख् + अनीय
(ख) लिख् + अनीयर्
(ग) लेख् + अनीयर्
(घ) लेख + अनीयम्।
उत्तराणि:
(ख) लिख् + अनीयर्

प्रश्न 16.
अस्माभिः लता आरोपयितव्याः।
(क) आरोप् + तव्यः
(ख) आरुप् + तव्याः
(ग) आ + रोप् + तव्यत्
(घ) आरोप + तव्याः
उत्तराणि:
(ग) आ + रोप् + तव्यत्

प्रश्न 17.
पत्रवाहकेन पत्राणि ___________ (आ + नी + तव्यत्)।
(क) आनीतव्यानि
(ख) आनेतव्यानि
(ग) आनेतव्यम्
(घ) आनेतव्यः।
उत्तराणि:
(ख) आनेतव्यानि

प्रश्न 18.
राज्ञा प्रजाः पालनीयाः।
(क) पाल् + अनीयर्
(ख) पाल् + अनीयाः
(ग) पाल् + अनीयम्
(घ) पालय् + अनीयत्।
उत्तराणि:
(क) पाल् + अनीयर्

प्रश्न 19.
छात्रैः समये विद्यालयः (गम् + तव्यत्) ___________।
(क) गम्तव्यः
(ख) गन्तव्यः
(ग) गन्तव्या
(घ) गन्तव्याः।
उत्तराणि:
(ख) गन्तव्यः

प्रश्न 20.
(बुद्धि + मतुप) ___________ नरः सर्वत्र मानं लभते।
(क) बुद्धिमतः
(ख) बुद्धिमन्तः
(ग) बुद्धिमन्
(घ) बुद्धिमान्।
उत्तराणि:
(घ) बुद्धिमान्।

प्रश्न 21.
नृपेण प्रजाः (पाल् + अनीयर्) ___________।
(क) पालनीया
(ख) पालनीयम्
(ग) पालनीयः
(घ) पालनीयाः।
उत्तराणि:
(घ) पालनीयाः।

प्रश्न 22.
मनुष्यः (समाज + ठक्) ___________ प्राणी अस्ति।
(क) सामाजिकी
(ख) समाजिकी
(ग) समाजिकः
(घ) सामाजिकः।
उत्तराणि:
(घ) सामाजिकः।

प्रश्न 23.
तेन तत्र न ___________ (स्था + तव्यत्)।
(क) स्थातव्यः
(ख) स्थातव्यम्
(ग) स्थातव्या
(घ) स्थातव्याः।
उत्तराणि:
(ख) स्थातव्यम्

प्रश्न 24.
एकदा राजा तं ___________ (बुद्धि + मतुप्) द्रष्टुं-
(क) बुद्धिमान्
(ख) बुद्धिमानं
(ग) बुद्धिमन्तं
(घ) बुद्धिमत।
उत्तराणि:
(ग) बुद्धिमन्तं

प्रश्न 25.
तस्य कुटीरम् ___________ (गम् + तव्यत्) इति निश्चितवान्।
(क) गन्तव्यम्
(ख) गन्तव्यः
(ग) गन्तव्याः
(घ) गन्तव्यत्।
उत्तराणि:
(क) गन्तव्यम्

प्रश्न 26.
तत्र गत्वा तस्य ___________ (दरिद्र + तल्) दूरीकर्तुं सः तस्मै स्वर्णमुद्राः अयच्छत्।
(क) दरिद्रताः
(ख) दरिद्रता
(ग) दरिद्रतम्
(घ) दरिद्रताम्।
उत्तराणि:
(घ) दरिद्रताम्।

प्रश्न 27.
कैयटः अवदत्-धनस्य ___________ (लोभ + इन्) जनाः आसक्ताः भूत्वा दु:खिनः भवन्ति। अतः मम आनन्दं मा नाशयतु इति।
(क) लोभिनः
(ख) लोभी
(ग) लोभिन्
(घ) लोभि।
उत्तराणि:
(क) लोभिनः

प्रश्न 28.
सर्वे एव ___________ (दुःख + इन्) आसन्।
(क) दुःखीः
(ख) दुखिन्
(ग) दुःखी
(घ) दुःखिनः।
उत्तराणि:
(घ) दुःखिनः।

प्रश्न 29.
___________ (कृ + अनीयर्)। एकः अन्यः अवदत्, ‘कः करिष्यति?
(क) करनीयम्
(ख) करणीयम्
(ग) करणीयः
(घ) करणीया।
उत्तराणि:
(ख) करणीयम्

प्रश्न 30.
वयं वाटिकां प्रति गच्छामः। ऋतुराजः वसन्तः ___________ (दृश् + अनीयर्)
(क) दर्शनीयः
(ख) दृशनीयः
(ग) दृशनीयम्
(घ) दर्शनीयम्।
उत्तराणि:
(क) दर्शनीयः

प्रश्न 31.
प्रातःकाले उद्यानस्य शोभा खलु ___________ (दृश + अनीयर)।
(क) दृशनीयः
(ख) दर्शनीया
(ग) दृशनीया
(घ) दर्शनीयः।
उत्तराणि:
(ख) दर्शनीया

प्रश्न 32.
___________ (गुण + इन्) जनाः तेषां सज्जनानाम् आदरं कुर्वन्ति।
(क) गुणि
(ख) गुणिनः
(ग) गुणिनौ
(घ) गुणीः।
उत्तराणि:
(ख) गुणिनः

3. कोष्ठकेषु प्रदत्तान् प्रकृतिप्रत्ययान् योजयित्वा रिक्तस्थान पूर्तिः करणीया।

(कोष्ठक में दिए गए प्रकृति-प्रत्ययों को जोड़कर रिक्त स्थानों की पूर्ति कीजिए। Fill in the blanks by adding suffixes given in the brackets.)

प्रश्न 1.
अध्यापक:- ___________ (बुद्धि + मतुप्) छात्राः! संसारेऽस्मिन् कः श्रेष्ठः?
(क) बुद्धिमन्तः
(ख) बुद्धिमानाः
(ग) बुद्धिवन्तः
(घ) बुद्धिमान्।
उत्तराणि:
(क) बुद्धिमन्तः

प्रश्न 2.
यः ___________ (रूप + मतुप्) नरः भवति जनाः तम् एव श्रेष्ठ मन्यन्ते।
(क) रूपवान्
(ख) रूपमान्
(ग) रूपवानः
(घ) धनमानः।
उत्तराणि:
(क) रूपवान्

प्रश्न 3.
___________ (सदाचार + मतुप्), विवेकी-
(क) सदाचारमान्
(ख) सदाचारवान्
(ग) सदाचारवन्तः
(घ) सदाचारमन्तः।
उत्तराणि:
(ख) सदाचारवान्

प्रश्न 4.
___________ (नीति + मतुप्)
(क) नीतिवान्
(ख) नीतीमान्
(ग) नीतिमान्
(घ) नीतीवान्।
उत्तराणि:
(ग) नीतिमान्

प्रश्न 5.
___________ (चरित्र + मतुप्) च जनः एव सर्वोत्तमः भवति।
(क) चरित्रवान्
(ख) चरित्रवान
(ग) चरित्रमान
(घ) चरित्रमानः।
उत्तराणि:
(क) चरित्रवान्

प्रश्न 6.
यः सत्यवादी ___________ (निष्ठा + मतुप्)
(क) निष्ठावन्तः
(ख) निष्ठावतः
(ग) निष्ठावान्
(घ) निष्ठावान।
उत्तराणि:
(ग) निष्ठावान्

प्रश्न 7.
___________ (विनय + मतुप्)
(क) विनयी
(ख) विनयवान्
(ग) विनयमान्
(घ) विनयवान।
उत्तराणि:
(ख) विनयवान्

प्रश्न 8.
___________ (गुण + मतुप्) श्रेष्ठः च मन्यते।
(क) गुणवान्
(ख) गुणमान्
(ग) गुणवान
(घ) गुणमान।
उत्तराणि:
(क) गुणवान्

प्रश्न 9.
वीराः अभ्युदये ___________ (धैर्य + मतुप्) भवन्ति।
(क) धैर्यवन्तः
(ख) धैर्यवानाः
(ग) धैर्यवताः
(घ) धैर्यमन्तः।
उत्तराणि:
(क) धैर्यवन्तः

4. स्थूलपदानाम् ‘प्रकृतिप्रत्ययः’ पृथक् संयोगो कृत्वा विकल्पेभ्यः शुद्धं उत्तरं चित्त्वा उत्तरपुस्तिकायाम् लिखत।

(स्थूल पदों के प्रकृति-प्रत्यय अलग अथवा संयुक्त करके विकल्पों से शुद्ध उत्तर को चुनकर उत्तर-पुस्तिका में लिखिए। Separate or join suffixes in the bold words and write answer appropriate from the options given below in the answer sheet.)

प्रश्न 1.
पुत्र! तव कृशता मां तुदति।
(क) कृश + तल्
(ख) कृश + ता
(ग) कृश + शत् + आ
(घ) कृ + शता।
उत्तराणि:
(क) कृश + तल्

प्रश्न 2.
विद्यालये बालकाः मोदमानाः पठन्ति।
(क) मोद् + शानच्
(ख) मुद् + शानच्
(ग) मुद् + मानाः
(घ) मुद् + मतुप्।
उत्तराणि:
(ख) मुद् + शानच्

प्रश्न 3.
छात्रैः कथा लेखितव्या।
(क) लिख् + तव्या
(ख) लिख् + तव्यत्
(ग) लिख् + तव्यत् + टाप्
(घ) लेख् + तव्यत्।
उत्तराणि:
(ग) लिख् + तव्यत् + टाप्

प्रश्न 4.
वीरः युद्धयमानः वीरगतिं आप्नोत्।
(क) युद्ध + मानम्
(ख) युध् + मानत्
(ग) युध् + शानच्
(घ) युद्ध + शानच्।
उत्तराणि:
(ग) युध् + शानच्

प्रश्न 5.
देवम् वन्दमानाः ललनाः प्रसीदन्ति।
(क) वन्द + शानच्
(ख) वन्द् + शानच्
(ग) वन्द् + शानच् + टाप्
(घ) वन्द + मानाः।
उत्तराणि:
(ग) वन्द् + शानच् + टाप्

प्रश्न 6.
तत्र जायमानः बालकः कीदृशो भविष्यति?
(क) जा + शानच्
(ख) जन् + शानच्
(ग) ज्ञा + शानच्
(घ) ज्ञान + शानच्।
उत्तराणि:
(ख) जन् + शानच्

प्रश्न 7.
सीता रामेण सह वनं गच्छन्ती आसीत्।
(क) गम् + शतृ + ङीप्
(ख) गम् + ङीप्
(ग) गम् + शतृ
(घ) गम् + शानच् + ङीप्।
उत्तराणि:
(क) गम् + शतृ + ङीप्

प्रश्न 8.
गङ्गा नदी हिमालयात् उद्भवति।
(क) नद् + ङीप्
(ख) नद + इन्
(ग) नद + ङीप्
(घ) नद् + इन।
उत्तराणि:
(ग) नद + ङीप्

प्रश्न 9.
रूपवती भार्या कस्मै न रोचते?
(क) रूपवत + मतुप्
(ख) रूपवत + ङीप्
(ग) रूपवत् + इन्
(घ) रूप + मतुप् + ङीप्।
उत्तराणि:
(घ) रूप + मतुप् + ङीप्।

प्रश्न 10.
जीवने विद्यायाः अपि महत्त्वं वर्तते।
(क) महत् + त्वं
(ख) महत् + त्व
(ग) महत्त्व + मतुप्
(घ) महत्त + त्व।
उत्तराणि:
(ख) महत् + त्व

प्रश्न 11.
ये जनाः अस्य अस्थिरताम् अनुभूय स्वकार्याणि यथासमयं कुर्वन्ति ते एव बुद्धिमन्तः भवन्ति।
(क) अस्थिर + ता
(ख) अस्थिर + तल्
(ग) अस्थिर + टाप्
(घ) अस्थिरता + आ।
उत्तराणि:
(ख) अस्थिर + तल्

प्रश्न 12.
जनाः तीव्र धावन्तः गच्छन्ति।
(क) धाव + अन्तः
(ख) धा + वन्तः
(ग) धाव् + शतृ
(घ) धाव् + शानच्।
उत्तराणि:
(ग) धाव् + शतृ

प्रश्न 13.
गृहं गच्छन्त्यः छात्राः प्रसीदन्ति।
(क) गम् + शतृ
(ख) गम् + शतृ + ङीप्
(ग) गम् + ङीप्
(घ) गम् + शत् + टाप्।
उत्तराणि:
(ख) गम् + शतृ + ङीप्

प्रश्न 14.
कालः सदैव गम्यमानः वर्तते।
(क) गम् + शानच्
(ख) गम् + शतृ
(ग) गम् + मतुप्
(घ) गम् + ठक्।
उत्तराणि:
(क) गम् + शानच्

प्रश्न 15.
किं त्वं जानासि कालस्य महत्त्वम्?
(क) महत् + तव
(ख) महत् + तवं
(ग) महत् + त्वं
(घ) महत् + त्व।
उत्तराणि:
(घ) महत् + त्व।

प्रश्न 16.
आगता पर्वसु प्रिया दीपावलिः।
(क) प्रिय + आ
(ख) प्रिय + आप
(ग) प्रिय + टाप्
(घ) प्रिय + डाप्।
उत्तराणि:
(ग) प्रिय + टाप्

प्रश्न 17.
विपणीनां शोभा अनुपमा भविष्यति।
(क) अनुपम + टाप्
(ख) अनुपम + आप्
(ग) अनुपम + चाप्
(घ) अनुपम + ठक्
उत्तराणि:
(क) अनुपम + टाप्

प्रश्न 18.
धन्या इयं दीपावलिः प्रकाशपुञ्जा।
(क) धन्य् + टाप्
(ख) धन्य + टाप्
(ग) धन्या + टाप्
(घ) धन्या + आ।
उत्तराणि:
(ख) धन्य + टाप्

प्रश्न 19.
मधुरा वाणी प्रीणयति मनः।
(क) मधुर + टाप्
(ख) मधुर + आप्
(ग) मधुर + आ
(घ) मधुर + चाप।
उत्तराणि:
(क) मधुर + टाप्

प्रश्न 20.
कुलागना सदा सम्मानस्य अधिकारिणी।
(क) अधिकारी + ई
(ख) अधिकारी + ङीप्
(ग) अधिकार + इन्
(घ) अधिकार + ई।
उत्तराणि:
(ख) अधिकारी + ङीप्

प्रश्न 21.
सताम् बुद्धिः हितकारिणी भवति।
(क) हितकारिन् + ङीप
(ख) हितकर + ङीप्
(ग) हितकारी + ई
(घ) हितकरी + इन्।
उत्तराणि:
(क) हितकारिन् + ङीप

प्रश्न 22.
नैतिकी शिक्षा आवश्यकी।
(क) नैतिक + ईङ्
(ख) नैतिक + ङीप्
(ग) नैतिक + इन्
(घ) नीति + इक् + इन्।
उत्तराणि:
(ख) नैतिक + ङीप्

प्रश्न 23.
शिक्षायाः महत्त्वं तु अद्वितीयम् एव।
(क) मह + त्वं
(ख) महा + त्वं
(ग) महत् + त्व
(घ) महत् + त्वं
उत्तराणि:
(ग) महत् + त्व

प्रश्न 24.
अजा शनैः शनैः चलति।
(क) अजः + टाप्
(ख) अजा + टाप्
(ग) अजः + आप्
(घ) अजः + आ।
उत्तराणि:
(क) अजः + टाप्

प्रश्न 25.
गुणिनः जनाः सदैव वन्दनीयाः भवन्ति।
(क) गुण + इनः
(ख) गुण + इन्
(ग) गुण + ईन्
(घ) गुणी + इन्।
उत्तराणि:
(ख) गुण + इन्

प्रश्न 26.
कोकिला मधुरस्वरेण गायति।
(क) कोकिल + आप्
(ख) कोकिला + टाप्
(ग) कोकिला + आ
(घ) कोकिलः + टाप्।
उत्तराणि:
(घ) कोकिलः + टाप्।

प्रश्न 27.
फलिनः वृक्षाः एव सदैव नमन्ति।
(क) फल + इन्
(ख) फली + इन्
(ग) फल + इनः
(घ) फल + ङीप्।
उत्तराणि:
(क) फल + इन्

प्रश्न 28.
वर्धमाना बालिका शीघ्रं-शीघ्रं धावति।
(क) वृध् + शानच्
(ख) वृध् + शानच् + टाप्
(ग) वृध् + टाप्
(घ) वृध् + माना।
उत्तराणि:
(ख) वृध् + शानच् + टाप्

प्रश्न 29.
नर्तकी शोभनं नृत्यति।
(क) नृत् + अक् + ई
(ख) नर्तक + ङीप्
(ग) नर्तक + ईङ्।
(घ) नृत् + ङीप्।
उत्तराणि:
(ख) नर्तक + ङीप्

प्रश्न 30.
पृथिव्याः गुरुत्वं सर्वे जानन्ति।
(क) गुरु + त्व
(ख) गुरु + त्वं
(ग) गुरु + त्तवं
(घ) गुरु + त्तव।
उत्तराणि:
(क) गुरु + त्व

प्रश्न 31.
अश्वा वरं धारयति।
(क) अश्व + आ
(ख) अश् + वा
(ग) अश्व + टाप्
(घ) अश्व + टा।
उत्तराणि:
(ग) अश्व + टाप्

प्रश्न 32.
भाग्यशालिनः जनाः विश्रामं कुर्वन्ति।
(क) भाग्यशाली + इनः
(ख) भाग्यशाली + इन्
(ग) भाग्यशाल + इन्
(घ) भाग्यशाली + ईन्।
उत्तराणि:
(ग) भाग्यशाल + इन्

प्रश्न 33.
पुस्तकानां महत्तां कः न जानाति।
(क) महत् + ताम्
(ख) महत् + तल्
(ग) महत् + ताल्
(घ) महत् + ता।
उत्तराणि:
(ख) महत् + तल्

प्रश्न 34.
त्वं मां स्व-अज्ञानतां मा दर्शय।
(क) अज्ञान + ता
(ख) अज्ञान + ताम्
(ग) अज्ञान + तल्
(घ) अज्ञानता + तल्।
उत्तराणि:
(ग) अज्ञान + तल्

प्रश्न 35.
पक्षिण: वृक्षेषु तिष्ठन्ति।
(क) पक्षि + ङीप्
(ख) पक्ष + इन्
(ग) पक्ष् + ईञ्
(घ) पक्ष् + इणः।
उत्तराणि:
(ख) पक्ष + इन्

प्रश्न 36.
कार्यं कुर्वाणाः छात्राः अङ्कान् लभन्ते।
(क) कृ + शानच्
(ख) कृ + शतृ
(ग) कृ + मतुप्
(घ) कृ + टाप्।
उत्तराणि:
(क) कृ + शानच्

प्रश्न 37.
सेवमानाः सेवकाः धनं लभन्ते।
(क) सेव् + मानाः
(ख) सेवमान् + टाप्
(ग) सेव् + शानच्
(घ) सेव् + शत।
उत्तराणि:
(ग) सेव् + शानच्

प्रश्न 38.
दीपिका क्रीडायाम् ___________ (कुशल + टाप्) अस्ति।
(क) कुशलता
(ख) कुशलय
(ग) कुशला
(घ) कुशलताम्।
उत्तराणि:
(ग) कुशला

प्रश्न 39.
प्रभा-दीपिकयोः माता ___________ (चिकित्सक + टाप) अस्ति।
(क) चिकित्सका
(ख) चिकित्सकाः
(ग) चिकित्सकः
(घ) चिकित्सिका।
उत्तराणि:
(घ) चिकित्सिका।

प्रश्न 40.
सा समाजस्य ___________ (सेवक + टाप्) अपि अस्ति।
(क) सेवका
(ख) सेविका
(ग) सेविकः
(घ) सेवकी।
उत्तराणि:
(ख) सेविका

प्रश्न 41.
सा तु स्वभावेन अतीव ___________ (सरल + टाप) अस्ति।
(क) सरलता
(ख) सरला
(ग) सरलटा
(घ) सरलताप।
उत्तराणि:
(ख) सरला

प्रश्न 42.
अद्य अस्माकं (वर्ष + ठक् + ङीप्) ___________ परीक्षा आरभते।
(क) वार्षिकी
(ख) वर्षिकी
(ग) वार्षकी
(घ) वर्षकी।
उत्तराणि:
(क) वार्षिकी

प्रश्न 43.
जनकं (सेव् + शानच्) ___________ पुत्रः प्रसन्नोऽस्ति।
(क) सेववानः
(ख) सेवमानः
(ग) सेव्यमानः
(घ) सेव्यवानः।
उत्तराणि:
(ख) सेवमानः

प्रश्न 44.
पुरस्कारं (लभ् + शानच्) ___________ छात्रः प्रसन्नः भवति।
(क) लभमानः
(ख) लभमानं
(ग) लभमानाः
(घ) लभमाना।
उत्तराणि:
(क) लभमानः

प्रश्न 45.
प्रकृतेः (रमणीय + तल्) ___________ दर्शनीया अस्ति।
(क) रमणीयता
(ख) रमणीयतां
(ग) रमणीया
(घ) रमणीयां।
उत्तराणि:
(क) रमणीयता

प्रश्न 46.
वानरयूथस्य स्वामी उवाच-जीवितं ___________ (वाञ्छ् + शतृ) नरः कलहयुक्तं गृहं त्यजेत्।
(क) वाञ्छत्
(ख) वाञ्छन्
(ग) वाञ्छनः
(घ) वाञ्छद्।
उत्तराणि:
(ख) वाञ्छन्

प्रश्न 47.
ते ___________ (मित्र + तल्) न कुर्वन्ति।
(क) मित्रता
(ख) मित्रता
(ग) मित्रतया
(घ) मित्रताल
उत्तराणि:
(क) मित्रता

प्रश्न 48.
एक कैयटः नाम विद्वान् आसीत्। सः प्रातः ___________ (कृ + शतृ) शास्त्राणाम् अध्ययने रतः भवति स्म।
(क) कुर्वन्
(ख) कुर्वत्
(ग) कुर्वन्तः
(घ) कुर्वद्।
उत्तराणि:
(क) कुर्वन्

प्रश्न 49.
एकस्यां सभायां बहवः मूषकाः चिन्ता ___________ (कृ + शतृ) उपविष्टाः।
(क) कुर्वन्तः
(ख) कुर्वन्
(ग) कुर्वत्
(घ) कुर्वन्ताः।
उत्तराणि:
(क) कुर्वन्तः

प्रश्न 50.
एका वृद्धा ___________ (मूषक + टाप) अवदत्-अस्याः कण्ठे घण्टिकाबन्धनं।
(क) मूषका
(ख) मूषकी
(ग) मूषिका
(घ) मूषिकाम्।
उत्तराणि:
(ग) मूषिका

प्रश्न 51.
पुष्पाणां ___________ (रमणीय + त्व) दृष्ट्वा मनः प्रसन्नं भवति।
(क) रमणीयतां
(ख) रमणीयत्वः
(ग) रमणीयत्वं
(घ) रमणीयत्व।
उत्तराणि:
(ग) रमणीयत्वं

प्रश्न 52.
शीघ्रं शीघ्रं ___________ (चल् + शतृ) जनाः प्रसन्नाः भवन्ति।
(क) चलन्
(ख) चलन्तम्
(ग) चलतः
(घ) चलन्तः।
उत्तराणि:
(घ) चलन्तः।

प्रश्न 53.
ते वायोः ___________ (शीतल + तल्) अनुभवन्ति।
(क) शीतलताः
(ख) शीतलतां
(ग) शीतलता
(घ) शीतलतया।
उत्तराणि:
(ख) शीतलतां

प्रश्न 54.
बालकाः ___________ (बालक + टाप्) च कन्दुकेन क्रीडन्ति।
(क) बालिका
(ख) बालिकाः
(ग) बालिका
(घ) बलिकया।
उत्तराणि:
(ख) बालिकाः

प्रश्न 55.
___________ (आचार्य + टाप्) अपि तेभ्यः क्रुध्यति।
(क) आचार्या
(ख) आचार्यया
(ग) आचार्याम्
(घ) आचार्याः।
उत्तराणि:
(क) आचार्या

प्रश्न 56.
जीवने शिक्षायाः सर्वाधिकं ___________ (महत् + त्व) वर्तते।
(क) महत्त्वः
(ख) महत्त्वो
(ग) महत्त्वं
(घ) महत्तम्।
उत्तराणि:
(ग) महत्त्वं

प्रश्न 57.
परोपकारं ___________ (कृ + शानच्) देशस्य सर्वदा हितम् एव चिन्तयन्ति।
(क) कुर्वाणाः
(ख) कुर्वाणा
(ग) कुर्वाणं
(घ) कुर्वाणः।
उत्तराणि:
(क) कुर्वाणाः

प्रश्न 58.
तस्य क्षितौ ___________ (प्रलुठ् + शतृ) वह्नि-ज्वालाः समुत्थिताः।
(क) प्रलुठताः
(ख) प्रलुठन्
(ग) प्रलुठत्
(घ) प्रलुठतः।
उत्तराणि:
(घ) प्रलुठतः।

प्रश्न 59.
उद्यमस्य ___________ (महत् + त्व) सर्वविदितम् एव।
(क) महत्त्वः
(ख) महत्त्वम्
(ग) महत्त्वा
(घ) महत्त्व।
उत्तराणि:
(ख) महत्त्वम्

प्रश्न 60.
प्रकाशमानः चन्द्रः शोभते।
(क) प्र + काश् + शानच्
(ख) प्रकाश + शानच्
(ग) प्रकाश + मतुप्
(घ) प्रकाश + वतुप।
उत्तराणि:
(क) प्र+ काश् + शानच्

5. अधोलिखितेषु वाक्येषु ‘टाप्’ प्रत्ययान्तानि पदानि चित्वा लिखत-

(‘टाप्’ प्रत्यय युक्त शब्दों को चुनकर लिखिए। Choose and write the ‘Taap’ suffix.)

प्रश्न 1.
अमृतजला इयं गङ्गा पवित्रा।
(क) अमृतजला
(ख) इयं
(ग) गङ्गा
(घ) पवित्रा।
उत्तराणि:
(घ) पवित्रा।

प्रश्न 2.
भक्तैः सदा तु चिरं सेवमाना।
(क) सदा
(ख) भक्तैः
(ग) सेवमाना
(घ) चिरं।
उत्तराणि:
(ग) सेवमाना

प्रश्न 3.
कथं नु एतस्याः शोभा विचित्रा।
(क) कथं
(ख) विचित्रा
(ग) शोभा
(घ) एतस्याः
उत्तराणि:
(ख) विचित्रा

प्रश्न 4.
भागीरथी भवतु मे पूर्णकामा।
(क) मे
(ख) पूर्णकामा
(ग) भवतु
(घ) भागीरथी।
उत्तराणि:
(ख) पूर्णकामा

6. ‘त्व’ – ‘तल्’ – प्रत्ययान्तानि पदानि चित्वा यथोचितं रिक्तस्थानानि पूरयत-

(‘त्व’ – ‘तल’ प्रत्ययान्त पद से रिक्त स्थान भरिए। Fill in the blanks with ‘Twa’- ‘Tal’ suffixes.)

प्रश्न 1.
विद्यायाः ___________ को न जानाति?
(क) वीरता
(ख) महत्त्वम्
(ग) चञ्चलत्वम्
(घ) मित्रता।
उत्तराणि:
(ख) महत्त्वम्

प्रश्न 2.
कृष्णसुदाम्नो: ___________ जगति आदर्श स्थापयति।
(क) वीरता?
(ख) पशुत्त्वम्
(ग) मित्रता
(घ) महत्वम्।
उत्तराणि:
(ग) मित्रता