विचित्रः साक्षी Summary Notes Class 10 Sanskrit Chapter 8

By going through these CBSE Class 10 Sanskrit Notes Chapter 8 विचित्रः साक्षी शोभा Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 10 Sanskrit Chapter 8 विचित्रः साक्षी Summary Notes

विचित्रः साक्षी पाठपरिचयः
प्रस्तुत पाठ श्री ओमप्रकाश ठाकुर द्वारा रचित कथा का सम्पादित अंश है। यह कथा बंगला के प्रसिद्ध साहित्यकार बंकिमचन्द्र चटर्जी द्वारा न्यायाधीश-रूप में दिए गए फैसले पर आधारित है। सत्यासत्य के निर्णय हेतु न्यायाधीश कभी-कभी ऐसी युक्तियों का प्रयोग करते हैं, जिससे साक्ष्य के अभाव में भी न्याय हो सके। इस कथा में भी विद्वान् न्यायाधीश ने ऐसी ही युक्ति का प्रयोग कर न्याय करने में सफलता पाई है।

विचित्रः साक्षी Summary

पाठसारः
प्रस्तुत पाठ श्री ओमप्रकाश ठाकुर द्वारा रचित कथा का सम्पादित अंश है। यह कथा प्रसिद्ध साहित्यकार बंकिमचन्द्र चटर्जी द्वारा न्यायाधीश-रूप में दिए गए फैसले पर आधारित है।

‘सत्यमेव जयते’ परंतु सत्य की विजय के लिए भी प्रमाण की आवश्यकता होती है। सत्य की जीत, निष्पक्ष और उचित न्याय प्रमाण के बिना नहीं हो सकता। अतएव ‘विचित्र साक्षी’ नामक प्रस्तुत पाठ में चोरी के अभियोग में साक्ष्य के अभाव में न्यायाधीश निर्णय नहीं कर सकता। परंतु न्यायाधीश बंकिमचंद्र महोदय प्रमाण के अभाव में अपनी बुद्धि की चतुरता से साक्ष्य उपस्थित करने में सफल होते हैं।
विचित्रः साक्षी Summary Notes Class 10 Sanskrit Chapter 8
कोई निर्धन जन बहुत परिश्रम से धन अर्जित कर अपने पुत्र को किसी महाविद्यालय में प्रवेश दिलवाता है। छात्रावास में रहने वाले अपने पुत्र की बीमारी सुनकर पुत्र को देखने के लिए जाता है। रात्रि में किसी गृहस्थ के घर आश्रय लेता है। उसी रात कोई चोर भी उसी घर में प्रवेश कर रखी हुई एक पेटी लेकर भागता है। चोर के पदध्वनि से जागे हुए अतिथि ने ‘चोर चोर’ चिल्लाया। ऊँचे स्वर से जागे हुए ग्रामवासी भी आ गए और उस अतिथि को ही चोर मानकर पीटने लगे। यद्यपि असली चोर सिपाही (चौकीदार) ही था। परंतु उस समय उस सिपाही ने अतिथि को ही जेल में डाल दिया।

न्यायालय में न्यायाधीश बंकिमचंद्र ने पूरा विवरण सुना। सत्य जानते हुए भी साक्ष्य के अभाव में वह निर्णय न ले सके। अतः उन्होंने अपने बुद्धिचातुर्यबल से एक जीवित साक्ष्य उपस्थित किया। शव रूप में छिपे साक्ष्य ने सब कुछ सत्य उद्घाटित कर दिया। दोषी सिपाही को कारावास हुआ और अतिथि ससम्मान मुक्त हुआ। अतः कहा जाता है “बुद्धिबल से असम्भव कार्य भी सम्भव हो जाते हैं।”

विचित्रः साक्षी Word Meanings Translation in Hindi

1. कश्चन निर्धनो जनः भूरि परिश्रम्य किञ्चिद् वित्तमुपार्जितवान्। तेन वित्तेन स्वपुत्रम् एकस्मिन् महाविद्यालये प्रवेश दापयितुं सफलो जातः। तत्तनयः तत्रैव छात्रावासे निवसन् अध्ययने संलग्नः समभूत्। एकदा स पिता तनूजस्य रुग्णतामाकर्ण्य व्याकुलो जातः पुत्र द्रष्टुं च प्रस्थितः। परमर्थकार्येन पीडितः स बसयानं विहाय पदातिरेव प्राचलत्।
पदातिक्रमेण संचलन् सायं समयेऽप्यसौ गन्तव्याद् दूरे आसीत्। ‘निशान्धकारे प्रसृते विजने प्रदेशे पदयात्रा न शुभावहा’, एवं विचार्य स पार्श्वस्थिते ग्रामे रात्रिनिवासं कर्तुं कञ्चिद् गृहस्थमुपागतः। करुणापरो गृही तस्मै आश्रयं प्रायच्छत्।

शब्दार्थाः
कश्चन – कोई। भूरि – अत्यधिक। परिश्रम्य – मेहनत करके। उपार्जितवान् – कमाया। दापयितुम् – दिलाने में। जातः – हो गया/हुआ। तनयः – पुत्र। संलग्न: – जोड़ा गया। समभूत् – हो गया/गया। तनूजस्य – पुत्र की। रुग्णताम् बीमारी को। प्रस्थितः – चल पड़ा। अर्थकार्येन – धन की कमी से। पीड़ितः – दुःखी। विहाय – छोड़कर। पदाति: – पैदल। पदातिक्रमेण – पैदल धीरे-धीरे। संचलन् – चलता हुआ। असौ – वह। गन्तव्याद् – गन्तव्य से। प्रसृते – फैले हुए। विजने – निर्जन। शुभावहा – शुभ/अच्छी। पाशर्व – स्थिते-पास में स्थित। कञ्चिद् – किसी (को)। उपागतः – पास आया। करुणापरः – दयालु। गृही – गृहस्थी ने। आश्रयम् – सहारा।

हिंदी अनुवाद
किसी ग़रीब आदमी ने जब खूब परिश्रम (मेहनत) करके कुछ धन कमाया। उस धन से (वह) अपने पुत्र को एक महाविद्यालय (कॉलेज) में प्रवेश दिलाने में सफल हो गया। उसका पुत्र वहीं छात्रावास में निवास करते हुए पढ़ाई में जुट गया। एक बार वह पिता बेटे की बीमारी को सुनकर व्याकुल हो गया और पुत्र को देखने के लिए चल पड़ा। परन्तु धन की कमी से दुःखी वह बस को छोड़कर पैदल ही चला।

पैदल चलते हुए शाम के समय में भी वह अपने गन्तव्य (जाने के स्थान) से दूर ही था। ‘रात के अंधेरे में फैले हुए (विस्तृत) निर्जन स्थान पर पदयात्रा उत्तम नहीं होती है।’ ऐसा सोचकर वह पास में स्थित गाँव में रात में रहने के लिए किसी गृहस्थी (गृहस्वामी) के घर पर आया। दयालु गृहस्वामी ने उसे आश्रय (सहारा) दे दिया।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं/सन्धिविच्छेदं
कश्चन = कः + चन
वित्तमुपार्जितवान् – वित्तम् + उपार्जितवान्
निः + धनः = निर्धनः
तत्र + एव = तत्रैव
किञ्चिद् = किम् + चित्
छात्रवासे = छात्र + आवासे
तत्तनयः – तत् + तनयः
परमर्थ = परम् + अर्थ
पदाति = पद + अति
निशान्धकारे = निशा + अन्धकारे
शुभावहा = शुभ + आवहा
गृहस्थमुपागतः = गृहस्थम् + उपागतः
प्रायच्छत् = प्र + अयच्छत्
प्राचलत् = प्र + अचलत्
रुग्णतामाकर्ण्य = रुग्णताम् + आकर्ण्य
पदातिरेव = पदातिः + एव
प्राचलत् = प्र + अचलत्
समयेऽप्यसौ = समये + अपि + असौ
कञ्चिद् = कम् + चित्
करुणापरा गृही = करुणापरः + गृही
समभूत् = सम् + अभूत्

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः/विग्रहः
निशान्धकारे = निशायाः अन्धकारे

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
परिश्रम्य = परि + श्रम् + ल्यप्
दापयितुम् = दापय् + तुमुन्
निवसन् = नि + वस् + शतृ
जातः = जन् + क्त
प्रस्थितः = प्र + स्था + क्त
विहाय = वि + हा + ल्यप्
गन्तव्याद् = गम् + तव्यत्
कर्तुम् = कृ + तुमुन्
स्थिते = स्था + क्त
उपार्जितवान् = उप + अर्जित + क्तवतु
आकर्ण्य = आ + कर्ण + ल्यप्
द्रुष्टुम् = दृश + तुमुन्
पीडितः = पीड् + क्त
संचलन् = सम् + चल् + शत्र
गन्तव्याद् = गम् + तव्यत्
विचार्य = वि + चर् + ल्यप्
उपागतः = उप + आ + गम् + क्त

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः – वाक्येषु प्रयोगः
तत्रैव = वहीं – तत्रैव एक: महाविद्यालयः अस्ति।
एकदा = एक बार – एकदा सः व्याकुलः अभवत्।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
निर्धनः = दरिद्रः
वित्तम् – धनम्
उपार्जितवान् = अर्जनं अकरोत्
पीडितः = रोगग्रस्तः
विजने प्रदेशे = एकान्तेप्रदेशे
भूरि = अत्यधिकम्, पर्याप्तम्
तनूजस्य = पुत्रस्य
प्राचलत् = अचलत्
पार्श्वे = समीपे
स्वपुत्रम् = निजपुत्रम्
जनः = नरः
संलग्नः = लीनः, मग्नः
शुभावहा = कल्याणप्रदा
रात्रि = निशा
जातः = अभवत्
विजने = निर्जन/एकान्ते
छात्रावासः = छात्राणाम् कृते आवासः
अध्ययने = पठनाय
तनयः = पुत्रः
निवसन् = वासं कुर्वन्
समभूत् = अभवत्
पिता = जनकः
प्रस्थितः = गतः
विहाय = त्यक्त्वा
व्याकुलः = विचलितः
प्रसृते = विस्तृते
विचार्य = विचारं कृत्वा
समये = काले
अर्थकार्येन = धनस्य अभावेन
अध्ययने = पठने
उपागतः = समीपम् आगच्छत्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
निर्धनः = धनिकः
उपार्जितवान् = अनुपार्जितवान्
स्वपुत्रम् = दत्तकपुत्रम्
सफलः = असफल:
तनयः = तनया
करुणा = निर्दयता
प्रस्थितः = स्थितः
अध्ययने = क्रीडने
जातः = अजात:
सायम् = प्रात:
आसीत् = अस्ति
दूरे = समीपे
दिवा = निशा
आश्रयम् = निराश्रयम्
छात्रावासे = गृहे
पार्श्व = दूरम्
ग्रामे = नगरे
रात्रिः = प्रातः
आगतः = गतः
पिता = माता
पुत्रम् = पुत्रीम्
पीड़ितः = प्रसन्नः
अर्थकार्येन = अर्था
उपागतः = आगच्छत्
शुभावहा = अशुभावहा

2. विचित्रा दैवगतिः। तस्यामेव रात्रौ तस्मिन् गृहे कश्चन चौरः गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टः। तत्र निहितामेका मञ्जूषाम् आदाय पलायितः। चौरस्य पादध्वनिना प्रबद्धोऽतिथि: चौरशङ्या तमन्वधावत् अगृह्णाच्च, पर विचित्रमघटत्। चौरः एव उच्चैः क्रोशितुमारभत “चौरोऽयं चौरोऽयम्” इति। तस्य तारस्वरेण प्रबुद्धाः ग्रामवासिनः स्वगृहाद् निष्क्रम्य तत्रागच्छन् वराकमतिथिमेव च चौरं मत्वाऽभयिन्। यद्यपि ग्रामस्य आरक्षी एव चौर आसीत्। तत्क्षणमेव रक्षापुरुषः तम् अतिथिं चौरोऽयम् इति प्रख्याप्य कारागृहे प्राक्षिपत्।

शब्दार्थाः
विचित्रा – अनोखी। वैवगतिः – भाग्य की गति। कश्चन – कोई। गृहाभ्यन्तरं – घर के अन्दर। प्रविष्ट: – घुस गया। निहिताम् – रखी गई। मञ्जूषाम् – संदूक को। आदाय – भागा। पलायितः – लेकर। पादध्वनिना – पैर की आवाज़ से। प्रबुद्धः – जागा हुआ। अन्वधावत् – पीछे दौड़ा। अगृहणात् – पकड़ लिया। क्रोशितुम् – चिल्लाना। तारस्वरेण – जोर से। वराकम् – बेचारे को। अभयिन – निन्दा करने लगे। रक्षापुरुषः – रक्षक (सिपाही) ने। प्रख्याप्य – कहकर। प्राक्षिपत् – डाल दिया।

हिंदी अनुवाद
भाग्य की गति बड़ी अनोखी होती है। उसी रात में उस घर में कोई चोर घर के अन्दर घुस गया। वहाँ रखी एक संदूक को लेकर भागा। चोर के पैरों की आवाज़ से जगा अतिथि चोर के शक से उसके पीछे भागा और पकड़ लिया, परन्तु अनोखी घटना घटी। चोर ने ही जोर से चिल्लाना शुरू कर दिया-“यह चोर है यह चोर है”। उसकी चिल्लाहट से जागे गाँव के निवासी अपने घर से निकलकर वहाँ आ गए और बेचारे अतिथि को ही चोर मानकर निन्दा करने लगे। जबकि गाँव का सिपाही ही चोर था। उसी क्षण ही रक्षक (सिपाही) ने उस अतिथि को यह चोर है ऐसा मानकर (निश्चित करके) जेल में डाल दिया।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं/सन्धिविच्छेद
तस्यामेव = तस्याम् + एव
कः + चन = कश्चन
गृह + अभ्यन्तरम् = गृहाभ्यन्तरम्
प्रबुद्धोऽतिथिः = प्रबुद्धः + अतिथि:
तमन्वधावत् = तम् + अनु + अधावत्
विचित्रमघटत = विचित्रम् + अघटत
क्रोशितुमारभत = क्रोशितुम् + आरभत
वराकमतिथिमेव = वराकम् + अतिथिम् + एव
मत्वाऽभर्त्सयन् = मत्वा + अभर्त्सयन्
यद्यपि = यदि + अपि
चौरोऽयम् = चौरः + अयम्
प्राक्षिपत् = प्र + अक्षिपत्
निहितामेकाम् = निहिताम् + एकाम्
अगृह्णाच्च = अगृह्णात् + च
तत्रागच्छन् = तत्र + आगच्छन्

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः
दैवगतिः = दैवस्य गतिः
न तिथिः = अतिथि:

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
विचित्रा = विचित्र + टाप्
गतिः = गम् + क्तिन्
प्रविष्टः = प्र + विश् + क्त
पलायितः = पलाय + क्त
प्रबुद्धः = प्र + बुध् + क्त
क्रोशितुम् = कुश्/क्रोश् + तुमुन्
निष्क्रम्य = निस् + क्रम् + ल्यय
मत्वा = मन् + क्त्वा
प्रख्याप्य = प्र + ख्याप् + ल्यप्
आदाय = आ + दा + ल्यप्
भर्ल्सयन् = भर्त्स + शत्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः – वाक्येषु प्रयोगः
कश्चन = कोई – कश्चन चौरः गृहाभ्यन्तरं प्रविष्टः।
तत्र = वहाँ – तत्र एका मञ्जूषा आसीत्।
उच्चैः = जोर से चौरः उच्चैः अवदत्।
यद्यपि = अगर ऐसा है भी – यद्यपि आरक्षकः एव चौरः आसीत्।
इति = ऐसा अतिथिं चौरोऽयम् इति मत्वा कारागृहे प्राक्षिपत्।
एव = ही – ग्रामस्य आरक्षी एव चौरः आसीत्।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
विचित्रा = विशिष्टा
दैवगतिः = भाग्यस्य स्थितिः
रात्रौ = निशायाम्
गृहे = सदने
गृहाभ्यन्तरं = गृहस्य अभ्यन्तरं
प्रविष्टः = प्रवेशं अकरोत्
निहिताम् = निक्षिप्ताम्
मञ्जूषाम् = पेटीकाम्
आदाय = गृहीत्वा
पलायितः = वेगेन निर्गतः
प्रबुद्धः = जागृतः
मत्वा = अवगत्य
शङ्कया = सन्देहेन
तारस्वरेण = उच्चस्वरेण
आरक्षी = आरक्षक: / रक्षापुरुषः
भर्त्सयन् = निन्दयन्, भर्त्सनाम् अकुर्वन्
प्रख्याप्य = स्थाप्य

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
रात्रौ = दिवसे
गृहे = वने
प्रविष्टः = निस्सरत्
एकाम् = अनेकाम्
आदाय = प्रदाय
पलायितः = स्थितः
प्रबुद्धः = सुप्तः
अगृह्णात् = अमुञ्चत्
विचित्रम् = अविचित्रम्
उच्चैः = नीचैः
ग्रामवासिनः = नगरवासिनः
भर्ल्सयन् = प्राशंसन्

3. अग्रिमे दिने स आरक्षी चौर्याभियोगे तं न्यायालयं नीतवान्। न्यायाधीशो बंकिमचन्द्रः उभाभ्यां पृथक्-पृथक् विवरणं श्रुतवान्। सर्व वृत्तमवगत्य स तं निर्दोषम् अमन्यत आरक्षिणं च दोषभाजनम्। किन्तु प्रमाणाभावात् स निर्णेतुं नाशक्नोत्। ततोऽसौ तौ अग्रिमे दिने उपस्थातुम् आदिष्टवान्। अन्येद्युः तौ न्यायालये स्व-स्व-पक्षं पुनः स्थापितवन्तौ। तदैव कश्चिद् तत्रत्यः कर्मचारी समागत्य न्यवेदयत् यत् इतः क्रोशद्वयान्तराले कश्चिज्जनः केनापि हतः। तस्य मृतशरीरं राजमार्ग निकषा वर्तते। आदिश्यतां किं करणीयमिति। न्यायाधीशः आरक्षिणम् अभियुक्तं च तं शवं न्यायालये आनेतुमादिष्टवान्।

शब्दार्थाः
अग्रिमे – अगले। आरक्षी – सिपाही। चौर्याभियोगे – चोरी के इलज़ाम में। उभाभ्याम् – दोनों से। विवरणम् – विवरण (कहानी) को। वृत्तम् – कहानी को। अवगत्य – जानकर। दोषभाजनम् – दोषी (दोषयुक्त)। प्रमाणाभावात् – प्रमाण के अभाव के कारण। निर्णेतुम् – निर्णय देने में। उपस्थातुम् – उपस्थित (हाज़िर) होने के लिए। अन्येद्युः – अन्य दिन में। स्थापितवन्तौ – रखा। तत्रत्यः – वहाँ रहने वाला (वहीं का)। समागत्य – आकर। क्रोशद्वयान्तराले – दो कोस की दूरी पर (6 कि०मी० की दूरी पर)। निकषा – पास। आनेतुम् – लाने के लिए।

हिंदी अनुवाद
अगले दिन वह सिपाही चोरी के अभियोग में उसको न्यायालय ले गया। न्यायाधीश (जज़) बंकिमचन्द्र ने दोनों से अलग-अलग विवरण सुना। सारा विवरण जानकर उन्होंने उसे निर्दोष (दोष रहित) माना और सिपाही को दोषी। परन्तु प्रमाण के अभाव से वे निर्णय नहीं कर सके। उसके बाद उन दोनों को उन्होंने अगले दिन हाज़िर होने का आदेश दिया। अन्य दिन उन दोनों ने न्यायालय में अपने-अपने पक्ष को पुनः (फिर) रखा। तभी वहाँ किसी कर्मचारी ने आकर निवेदन किया कि यहाँ से दो कोस की दूरी पर कोई व्यक्ति किसी के द्वारा मार डाला गया है। उसकी लाश राजमार्ग (मुख्य सड़क) के पास पड़ी है। आदेश दें कि क्या करना चाहिए। न्यायाधीश ने सिपाही और कैदी को उस लाश को न्यायालय में लाने का आदेश दिया।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि/सन्धिविच्छेदं
चौर्याभियोगे = चौर्य + अभियोगे
प्रमाणाभावात् = प्रमाण + अभावात्
वृत्तमवगत्य = वृत्तम् + अवगत्य
नाशक्नोत् = न + अशक्नोत्
ततोऽसौ = ततः + असौ
तदैव = तदा + एव
कः + चित् – कश्चिद्
समागत्य = सम् + आगत्य
न्यवेदयत् = नि + अवेदयत्
क्रोशद्वयान्तराले = क्रोश + द्वय + अन्तराले
कश्चिज्जनः = कः + चित् + जनः
केन + अपि = केनापि
करणीयमिति = करणीयम् + इति
न्यायाधीशः = न्याय + अधि + ईश:
आनेतुमादिष्टवान् = आनेतुम् + आदिष्टवान्

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः
मृतशरीरं = मृतम् शरीरम्
अग्रिमे दिन = अग्रिमदिने

कारकाः उपपदविभक्तयश्च
तस्य मृतशरीरं राजमार्ग निकषा वर्तते।
-अत्र निकषा कारणेन राजमार्गम् शब्दे द्वितीया विभक्ति अस्ति।

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
नीतवान् = नीत + क्तवतु
श्रुतवान् = श्रु + क्तवतु
अवगत्य = अव + गम् + ल्यप्
वृत्तम् = वृत् + क्त
निर्णेतुम् = निर् + नी + तुमुन्।
उपस्थातुम् = उप + स्था + तुमुन्
स्थापितवन्तौ = स्थापय् + क्तवतु
आदिष्टवान् = आ + दिश् + क्तवतु
हतः = हन् + क्त
समागत्य = सम् + आ + गम् + ल्यप्
आनेतुम् = आ + नी + तुमुन्
करणीयम् = कृ + अनीयर्
आदिष्टवान् + आ + दिश् + क्तवतु

अव्ययपद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः – वाक्येषु प्रयोगः
अन्येद्युः = दूसरे / अन्य दिवसः – अन्येयुः तौ न्यायालये स्व-स्वपक्षं पुनः स्थापितवन्तौ।
पुनः = बार-बार – बालकः पाठं पुनः अपठत्।
कश्चित् = कोई – तत्र कश्चित् कर्मचारी आगतः।
तदैव = तभी – तदैव कोऽपि उच्चैः अवदत्।
इतः = यहाँ से – इतः पूर्व दिशायाम् एकः देवालयः अस्ति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
अग्रिमे दिने = अन्येद्युः
आरक्षी = आरक्षक:
श्रुतवान् = आकर्णयत्
अवगत्य = ज्ञात्वा
निर्दोषम् = दोष रहितम्
वृत्तम् = घटनाम्
दोषभाजनम् = दोषस्य पात्रम्/दोषी
निर्णतुम् = निर्णयम् कर्तुम्
अन्येयुः = अग्रिमे दिने
स्व-स्व = निज-निज
उपस्थातुम् = उपस्थापयितुम्
समागत्य = समीपम् आगत्य
आदिष्टवान् = आज्ञां दत्तवान्
स्थापितवन्तौ = स्थापनां कृतवन्तौ
तत्रत्यः = तत्र भवः
न्यवेदयत् = प्रार्थयत्
क्रोशद्वयान्तराले = द्वयोः क्रोशयोः मध्ये
आदिश्यताम् = आदेशं दीयताम् निकषा – समीपे
हतः = मृतः
वर्तते = आस्ति

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
अग्रिमे = पूर्वे
दिने = रात्री
श्रुतवान् = अश्रुतवान्
वृत्तम् = अवृत्तम्
निर्दोषम् = दोषी
दोषभाजनम् = निर्दोषम्
नाशक्नोत् = शक्नोत
समागत्य = दूर गत्वा
हतः = जीवितः
निकषा = दूरे
आनेतुम् = नेतुम्
आदिष्टवान = अनादिष्टवान्
मृतशरीरम् = जीवितशरीरम्
वर्तते = आसीत्
न्यायाधीशः = अन्यायाधीशः

4. आदेशं प्राप्य उभौ प्राचलताम्। तत्रोपेत्य काष्ठपटले निहितं पटाच्छादितं देह स्कन्धेन वहन्तौ न्यायाधिकरणं प्रति प्रस्थितौ। आरक्षी सुपुष्टदेहः आसीत्, अभियुक्तश्च अतीव कृशकायः। भारवतः शवस्य स्कन्धेन वहनं तत्कृते दुष्करम् आसीत्। स भारवेदनया क्रन्दति स्म। तस्य क्रन्दनं निशम्य मुदितः आरक्षी तमुवाच-रे दुष्ट! तस्मिन् दिने त्वयाऽहं चोरिताया मञ्जूषाया ग्रहणाद् वारितः। इदानीं निजकृत्यस्य फलं भुक्ष्व। अस्मिन् चौर्याभियोगे त्वं वर्षत्रयस्य कारादण्डं लप्स्यसे” इति प्रोच्य उच्चैः अहसत्। यथाकथञ्चिद् उभौ शवमानीय एकस्मिन् चत्वरे स्थापितवन्तौ।

शब्दार्थाः
प्राप्य – प्राप्त करके। उभौ – दोनों। प्राचलताम् – चल पड़े। तत्र-उपेत्य – वहाँ पहुँचकर। काष्ठपटले – लकड़ी के तख्ने पर। निहितम् – रखे हुए को। पटाच्छादितम् – कपड़े से ढके हुए को। वहन्तौ – ले जाते हुए। प्रस्थितौ – चल पड़े। सुपुष्टदेहः – स्वस्थ व मोटे शरीर वाला। कृशकायः – दुबले-पतले शरीर वाला। भारवतः – भारी। तत्कृते – उसके लिए। दुष्करम् – कठिन। निशम्य – सुनकर। मुदितः – प्रसन्न। चोरितायाः – चुराई गई। वारितः – रोका गया था। वर्षत्रयस्य – तीन वर्ष की। यथकथञ्चिद् – जैसे-कैसे/ जैसे-तैसे। चत्वरे – चौक पर।

हिंदी अनुवाद
आज्ञा को पाकर दोनों चल पड़े। वहाँ पहुँचकर के लकड़ी के तख्ते पर रखे कपड़े से ढके शरीर को कंधे पर उठाए हुए न्यायालय की ओर चल पड़े। सिपाही मोटे और शक्तिशाली शरीर वाला था और कैदी बहुत पतले शरीर वाला। भारी शव को कंधे से उठाना उसके लिए बहुत कठिन था। वह बोझ उठाने के कष्ट से रो रहा था। उसका रोना सुनकर प्रसन्न सिपाही उससे बोला-“अरे दुष्ट! उस दिन तूने मुझे चोरी की सन्दूक (पेटी) को लेने से रोका था। अब अपने किए का फल भोग। इस चोरी के इलज़ाम (अभियोग) में तू तीन वर्ष की जेल (का दण्ड) पाएगा।” ऐसा कहकर जोर से हँसने लगा। जैसे-तैसे दोनों ने लाश को लाकर एक चौराहे पर रख दिया।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि/सन्धिविच्छेद
चौर्याभियोग = चौर्य + अभियोगे
प्राचलताम् = प्र + अचलताम्
तत्र + उपेत्य = तत्रोपेत्य
पटाच्छादितम् = पट + आच्छादितम्
न्यायाधिकरणम् = न्याय + अधिकरणम्
अभियुक्तश्च = अभियुक्तः + च
अतीव = अति + इव
दु: + करम् = दुष्करम्
त्वयाऽहं = त्वया + अहम्
प्रोच्य = प्र + उच्च
शवमानीय = शवम् + आनीय
तमुवाच – तम् + उवाच
चौर्याभियोगे = चौर्य + अभियोगे
कथञ्चिद् = कथम् + चित्

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः
कृशकायः = कृशः काय:

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
स्थापितवन्तौ = स्थापय् + क्तवतु
उपेत्य = उप + इ + ल्यप्
निशम्य = नि + शम् + ल्यप्
प्राप्य = प्र + आप् + ल्यप्
प्रस्थितौ – प्र + स्था + क्त
आनीय = आ + नी + ल्यप्

कारक उपपद विभक्तयश्च
उभौ न्यायाधिकरणं प्रति प्रस्थितौ।
-अत्र प्रति कारणेन न्यायाधिकरणं शब्दे द्वितीया वि० अस्ति।

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः – वाक्येषु प्रयोगः
प्रति = की तरफ़ – उभौ न्यायाधिकरणं प्रति प्रस्थितौ।
उच्चैः = ज़ोर से – एक: आरक्षी उच्चैः अहसत्।

पर्यायपदानि
पदानि = विपर्ययाः
आदेशं = आज्ञा
प्राप्य = लम्वा
आच्छादितम् = आवरणितम्
देहम् = शरीरम्
कृशकायः = दुर्बलम् शरीरम्
प्रस्थिती = अचलताम्
दुष्करम् = कठिनम्
क्रन्दनम् = चीत्कारम्, रोदनम्
भारवतः = भारवाहिनः
भारवेदनया = भारपीडया
भुक्ष्व = भोगं कुरु
उवाच = अकथयत्
स्थापितवन्तौ = स्थानां कृतवन्तौ
वहन्तौ = धारयन्तौ
इदानीम् = अधुना
उपेत्य = समीप गत्वा
अतीव = अत्यधिकम्
मञ्जूषायाः = पेटीकायाः
निशम्य = श्रुत्वा, आकर्ण्य
मुदितः = प्रसन्नः
चत्वरे = चतुर्मार्गे, चतुष्पथे

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
आदेश = अनादेश
प्रस्थितौ = स्थिती
दुष्करम् = सरलम्
आसीत् = अस्ति
मुदितः = दुखितः
सुपुष्टदेहः = कृशकायः
कृशकायः = बलवती कायः
निशम्य = आकर्ण्य

5. न्यायाधीशेन पुनस्तौ घटनायाः विषये वक्तुमादिष्टौ। आरक्षिणि निजपक्षं प्रस्तुतवति आश्चर्यमघटत् स शव: प्रावारकमपसार्य न्यायाधीरामभिवाद्य निवेदितवान्-मान्यवर! एतेन आरक्षिणा अध्वनि यदुक्तं तद् वर्णयामि ‘त्वयाऽहं चोरितायाः मञ्जूषायाः ग्रहणाद् वारितः, अत: निजकृत्यस्य पुलं भुक्ष्व। अस्मिन् चौर्याभियोगे त्वं वर्षत्रयस्य कारादण्डं लप्स्यसे’ इति।
न्यायाधीशः आरक्षिणे कारादण्डमादिश्य तं जन ससस्मानं मुक्तवान्।
अतएवोच्यते-
दुष्कराण्यपि कर्माणि मतिवैभवशालिनः।
नीतिं युक्तिं समालम्ब्य लीलयैव प्रकुर्वते॥

शब्दार्थाः
पुन: – फिर। घटनायाः – घटना के। वक्तुम् – बोलने के लिए। आदिष्टौ – आदेश दिया। आरक्षिणि – सिपाही के। प्रस्तुतवति – प्रस्तुत करने पर। प्रावारकम् – कंबल को/ओढ़े गए वस्त्र को। अपसार्य – हटाकर। अभिवाद्य – प्रणाम करके। अध्वनि – मार्ग में। उक्तम् – कहा गया। चोरितायाः – चुराई गई। ग्रहणात् – लेने से। वारितः – हटाया गया। निजकृत्यस्य – अपने किए गए (कर्म का)। भुझ्व – भोगो। वर्षत्रयस्य – तीन वर्ष के/की। लप्स्यसे – पाओगे। आरक्षिणे – सिपाही को। मुक्तवान् – छोड़ दिया। दुष्कराणि – कठिन। कर्माणि – कामों को। अतिवैभवशालिन: – बुद्धि की संपत्ति वाले। नीतिम् – नीति को। समालम्ब्य – सहारा लेकर। लीलया – खेल-खेल में। प्रकुर्वते – कर लेते/कर जाते हैं।

हिंदी अनुवाद
न्यायाधीश ने फिर उन दोनों की घटना के विषय में बोलने के लिए आदेश दिया। सिपाही द्वारा अपने पक्ष को रखने पर आश्चर्यजनक घटना घटी। वह शव (मुर्दा शरीर) कंबल ओढ़े गए कपड़े को हटाकर न्यायाधीश को प्रणाम करके बोला-माननीय (महोदय)। इस सिपाही ने रास्ते में जो कहा था उसको कह रहा हूँ ‘तुम्हारे द्वारा मुझे चोरी की गई मंजूषा (बक्से) को लेने से रोका गया था, इसलिए अपने किए हुए कर्म का फल भोगो। इस चोरी के अभियोग (जुर्म) में तुम तीन वर्ष की जेल का दंड पाओगे।’

न्यायाधीश ने सिपाही को जेल के दंड का आदेश देकर उस व्यक्ति को सम्मान के साथ छोड़ दिया। इसलिए कहा जाता हैबुद्धि की संपत्ति से युक्त लोग नीति और युक्ति का सहारा लेकर कठिन कामों को भी खेल-खेल में ही (आसानी से) करते हैं। कर लेते हैं।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेद
पुनस्तौ = पुनः + तौ
वक्तुमादिष्टौ = वक्तुम् + आदिष्टौ
प्रावारकमपसार्य = प्रावारकम् + अपसार्य
न्यायाधीशमभिवाद्य = न्यायाधीशम् + अभिवाद्य
यत् + उक्तम् = यदुक्तं
त्वया + अहम् = त्वयाऽहं
चौर्याभियोगे = चौर्य + अभियोगे
कारादण्डमादिश्य = कारादण्डम् + आदिश्य
दुष्कराण्यपि = दुष्करणि + अपि
समालम्ब्य = सम् + आलम्ब्य
लीलयैव = लीलया + एव

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः
ससम्मानम् – सम्मानेन सहितम्

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
वक्तुम् = वच् + तुमुन्
आदिष्टौ = आ + दिश् + क्त
अभिवाद्य = अभि + वद् + ल्यप्
अपसार्य = अप + स + ल्यप्
उक्तम् = वच् + क्त
निवेदितवान् = नि + विद् + क्तवतु
मुक्तवान् = मुच् + क्तवतु

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थ – वाक्येन प्रयोगाश्चः
यत्-तत् = जो-वह – अहम् यदुक्तं तद् वर्णयामि।
अतः = इसीलिए – अतः निजकृत्यस्य फलं भुक्ष्व।
एव = ही – केचित् जनाः लीलयैव दुष्कराणि कर्माणि कुर्वन्ति।
अपि = भी – जनाः परिश्रमेण दुष्कराण्यपि कर्माणि कुर्वन्ति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
पुनः = भूयः
निवेदितवान् = निवेदन अकरोत्
मान्यवर = श्रेष्ठ
अध्वनि = मार्गे
यदुक्तं = यत् तत् कथितम्
वर्णयामि = वर्णनं करोमि
अभिवाद्य = अभिवादनं कृत्वा
वारितः = अपसारितः, निवारितः
लप्स्यसे = प्राप्स्यसि
मुक्तवान् = अत्यजत्
ससम्मानं = सम्मानेन सहितम्
फलम् = परिणामम्
कारादण्डं = कारावास्य दण्डः
आदिश्य = आदेशं दत्वा
समालम्ब्य = आश्रयं गृहीत्वा
लीलयैव = कौतुकेन
प्रकुर्वते = कुर्वन्ति
युक्तिम् = उपायम्
मतिवैभवशालिनः = मते वैभवशालिनः
कर्मणि = कार्याणि
दुष्कराणि = कठिनम्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
उक्तम् = नोक्तम्
आदिष्टौ = अनादिष्टौ
मुक्तवान् = गृहीतवान्
निजपक्षं = परपक्ष
प्रस्तुतिवति = अप्रस्तुतवति
वर्णयामि = अवर्णयामि
दुष्कराणि = सरलानि
कर्माणि = अकर्माणि
नीति = अनौति
यक्ति = अयुक्ति
समालम्ब्य = निरालम्ब्य

सौहार्दं प्रकृतेः शोभा Summary Notes Class 10 Sanskrit Chapter 7

By going through these CBSE Class 10 Sanskrit Notes Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 10 Sanskrit Chapter 7 सौहार्दं प्रकृतेः शोभा Summary Notes

सौहार्द प्रकृतेः शोभा पाठपरिचयः
आजकल हम यत्र-तत्र सर्वत्र देखते हैं कि समाज में प्रायः सभी स्वयं को श्रेष्ठ समझते हुए परस्पर एक-दूसरे का तिरस्कार कर रहे हैं। सामान्यतः पारस्परिक व्यवहार में दूसरों के कल्याण के विषय में तो सोच ही नहीं रह गई। सभी स्वार्थ-साधना में ही लगे हुए हैं और जीवन का उद्देश्य ऐसे लोगों के लिए यही बन गया है कि-

“नीचैरनीचैरतिनीचनीचैः सर्वैः उपायैः फलमेव साध्यम्”

अतः समाज में मेल-जोल बढ़ाने की दृष्टि से इस पाठ में पशु-पक्षियों के माध्यम से समाज में स्वयं को दूसरों से श्रेष्ठ दिखाने के प्रयास को दिखाते हुए प्रकृति माता के माध्यम से अन्त में यह दिखाने का प्रयास किया गया है कि सभी का यथासमय अपना-अपना महत्व है तथा सभी एक-दूसरे पर आश्रित हैं। अतः हमें परस्पर विवाद करते हुए नहीं अपितु मिल-जुलकर रहना चाहिए तभी हमारा कल्याण संभव है।

सौहार्दं प्रकृतेः शोभा Summary

पाठसारः
आधुनिक युग में भौतिक सुखों में जकड़ा हुआ मानव अपने स्वार्थ सिद्धि के लिए अन्यों का अहित और तिरस्कार करने से भी नहीं चूकता। स्वार्थपरक और दूसरों को हीन समझने वाले मनुष्य की सबसे श्रेष्ठ शिक्षिका प्रकृति ही है। समाज के उत्थान, विकास और सुरक्षा के हेतु हमें अपना स्वार्थ छोड़ना ही होगा।
सौहार्दं प्रकृतेः शोभा Summary Notes Class 10 Sanskrit Chapter 7 img 1
प्रस्तुत पाठ में इसी मानवीय भावना को पशु-पक्षियों के माध्यम से दर्शाया गया है कि परस्पर विवाद नहीं करते हुए आपसी सहयोग से कल्याणपथ पर चलना चाहिए। नदी किनारे आराम करते सिंह को बन्दर अनेक प्रकार से तंग करते हैं तो क्रोधित सिंह उनसे तंग करने का कारण पूछता है। बन्दर सिंह को वनराज पद के अयोग्य घोषित करते है कि वह भक्षक है रक्षक नहीं। और अपनी ही रक्षा करने में असमर्थ है तो अन्यजीवों की रक्षा किस प्रकार करेगा?
सौहार्दं प्रकृतेः शोभा Summary Notes Class 10 Sanskrit Chapter 7 img 2
इनका विवाद सुनकर कौआ, कोयल, हाथी, बगुला, मोर, व्याघ्र और चीता भी आते हैं और वनराज पद के लिए अपने गुणों का बखान कर अपनी श्रेष्ठता सिद्ध करने का प्रयास करते हैं और सभी पक्षी अपने पक्षी समुदाय के उल्लू को ही वनराज पद के योग्य कहते हैं। परन्तु कौआ अप्रियवादी, क्रूर रौद्र उल्लू के पक्ष में ना जाकर कहता है मोर, हंस, कोयल, चक्रवाक, तोता और सारस आदि पक्षिप्रधानों के होते हुए, दिन के अंधे और विकराल रूप वाला उल्लू क्या हित करेगा?
सौहार्दं प्रकृतेः शोभा Summary Notes Class 10 Sanskrit Chapter 7 img 3
विवाद सुनकर प्रकृतिमाता प्रवेश कर सबसे कहती है कि तुम सब ही मेरी सन्तान हो। परस्पर कलह मत करो मिलकर खुशी से जीवन को रसमय बनाओ। परस्पर विवाद से प्राणियों की हानि होती है और प्रेम व सहयोग से सब प्राणियों का उत्थान व विकास होता है।

सौहार्दं प्रकृतेः शोभा Word Meanings Translation in Hindi

1. वनस्य दृश्यम् समीपे एवैका नदी वहति। एकः सिंहः सुखेन विश्राम्यते तदैव एकः वानरः आगत्य तस्य पुच्छं धुनोति। क्रुद्धः सिंहः तं प्रहर्तुमिच्छति परं वानरस्तु कूर्दित्वा वृक्षमारूढः। तदैव अन्यस्मात् वृक्षात् अपरः वानरः सिंहस्य कर्णमाकृष्य पुनः वृक्षोपरि आरोहति। एवमेव वानरा: वारं वारं सिंह तुदन्ति। क्रुद्धः सिंहः इतस्ततः धावति, गर्जति परं किमपि कर्तुमसमर्थः एव तिष्ठति। वानराः हसन्ति वृक्षोपरि च विविधाः पक्षिणः अपि सिंहस्य एतादृशीं दशां दृष्ट्वा हर्षमिश्रितं कलरवं कुर्वन्ति। निद्राभङ्गदुःखेन वनराजः सन्नपि तुच्छजीवैः आत्मनः एतादृश्या दुरवस्थया श्रान्तः सर्वजन्तून् दृष्ट्वा पृच्छति-

शब्दार्थाः
वहति – बहती है, विश्राम्यते – आराम करता है। पुच्छम् – पूँछ को। धुनोति – पकड़कर घुमा देता है। क्रुद्धः – क्रोधित। प्रहर्तुम् – मारने के लिए। वृक्षम् आरूढः – पेड़ पर चढ़ गया। आकृष्य – खींचकर। तुदन्ति – तंग करते हैं। एतादृशीम् – ऐसी। हर्षमिश्रितम् – प्रसन्नता से मिलीजुली। कलरवम् – चहचहाहट। निद्राभङ्गदुःखेन – नींद के भंग हाने के दुःख से। सन्नपि – होता हुआ। तुच्छजीवैः – छोटे जीवों से। आत्मन: – अपनी। एतादृश्या – ऐसी। दुरवस्थया – बुरी स्थिति से। श्रान्तः – थका हुआ। सर्वजन्तून् – सब जीवों से। पृच्छति – पूछता है।

हिंदी अनुवाद
(वन का दृश्य। पास में ही एक नदी बह रही है।)
एक शेर सुख से विश्राम कर रहा है तभी एक बन्दर आकर उसकी पूँछ को पकड़कर घुमा देता है। क्रोधित शेर उस पर प्रहार करना चाहता है, परन्तु बन्दर कूदकर पेड़ पर चढ़ जाता है। तभी दूसरे पेड़ पर से दूसरा बन्दर शेर के कान को खींचकर फिर पेड़ पर चढ़ जाता है; ऐसे बन्दर बार-बार शेर को तंग करते हैं। क्रोधित सिंह इधर-उधर दौड़ता है, गरजता है, परन्तु कुछ भी करने में असमर्थ (लाचार) ही रहता है। बन्दर हँसते हैं और वृक्ष के ऊपर अनेक प्रकार के पक्षी भी शेर की ऐसी दशा देखकर खुशी से मिलीजुली चहचहाहट करते हैं।
नींद के टूट जाने के दुःख से जंगल का राजा होते हुए भी छोटे जीवों से अपनी ऐसी दशा से थका (शेर) सब जीवों को देखकर पूछता है-

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं / सन्धिविच्छेद
एवैका – एव + एका
वृक्षोपरि – वृक्ष + उपरि
प्रहर्तुमिच्छति – प्र + हर्तुम् + इच्छति
एवमेव – एवम् + एवं
वानरः + तु – वानरस्तु
इतस्ततः – इतः + ततः
वृक्षमारूढः – वृक्षम् + आरूढः
किमपि – किम् + अपि तदैव – तदा + एव
सन् + अपि – सन्नपि
कर्णमाकृष्य – कर्णम् + आकृष्य
दुरवस्थया – दुर् + अवस्थया

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः/विग्रहः – समासनामानि
वृक्षोपरि – वृक्षस्य उपरि – तत्पुरुष समास
हर्षमिश्रितम् – हर्षेण मिश्रितम् – तत्पुरुष समास
वनराजः – वनस्य राजा – तत्पुरुष समास
सर्वजन्तून् – सर्वान् जन्तून् – कर्मधारय समास

कारक एवं उपपद वि०
स: कूदित्वा वृक्षमारूढः।
अत्र आ + रुह् कारणेन (वृक्षम् शब्दे द्वितीया विभक्तिः आगच्छत्)

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
विश्राम्य – वि + श्रम् + ल्यप्
आकृष्य – आ + कृष् + ल्यप्
आगत्य – आ + गम् + ल्यप्
कर्तुम् – कृ + तुमुन्
प्रहर्तुम् – प्र + हृ + तुमुन्
दृष्ट्वा – दृश् + क्त्वा
कुर्दित्वा – कूर्च् + क्त्वा
श्रान्तः – श्रम् + क्त
आरूढः – आ + रुह् + क्त

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः – अर्थः – वाक्येषु प्रयोगः
एव – ही – ईश्वरः सर्वत्र एव अस्ति।
तदा – तब – तदा एकः वानरः आगच्छति।
अपि – भी – पक्षिणः अपि सिंहं दृष्ट्वा कूजन्ति।
सन् – होते हुए – श्वेतकेतुः द्वादशवर्षीयः सन्नपि सर्वाम् विद्याम् अधीतवान्।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
समीपे – पावें समर्थः – शक्नोति
विविधाः – अनेका: / अनेके
विश्राम्यते – विश्रामं करोति
अपरः – द्वितीयः
कलरवं कुर्वन्ति – कूजन्ति
धुनोति – गृहीत्वा आन्दोलयति
वारं वारं – भूयः भूयः
दशाम् – स्थितिम्
कर्णमाकृष्य – श्रोत्रं कर्षयित्वा
दृष्ट्वा – अवलोक्य, विलोक्य
हर्ष – प्रसन्नता
तुदतः – पीडत: / अवसादयतः
वृक्षात् – तरोः
सिंह: – वनराजः
कलरवम् – पक्षिणा कूजनम्
हर्तुम् – मारयितुम्
तुच्छः – हीनः
क्रुद्धः – कुपितः
इच्छति – वाञ्छति
जीवैः – प्राणिभिः

विपर्ययपदानि
पदानि – विपर्ययाः
वनस्य – नगरस्य
आत्मनः – परकीय:
हर्षः – शोक:
समीपे – दूरे
दुरवस्थया – सुवस्थया
मिश्रितम् – अमिश्रतम्
सुखेन – दु:खेन
हसन्ति – रुदन्ति
पृष्छति – उत्तरति
आगत्य – गत्वा
पक्षिणः – पशवः
समर्थः – असमर्थः
वारं वारम् – एकवारम्
एतादृशीम् – तादृशीम्

2. सिंहः – (क्रोधेन गर्जन्) भोः! अहं वनराजः किं भयं न जायते? किमर्थं मामेवं तुदन्ति सर्वे मिलित्वा?
एकः वानरः – यतः त्वं वनराजः भवितुं तु सर्वथाऽयोग्यः। राजा तु रक्षकः भवति परं भवान् तु भक्षकः। अपि च स्वरक्षायामपि समर्थः नासि तर्हि कथमस्मान् रक्षिष्यसि?
अन्यः वानरः – किं न श्रुता त्वया पञ्चतन्त्रोक्तिः
यो न रक्षति वित्रस्तान् पीड्यमानान्परैः सदा।
जन्तून् पार्थिवरूपेण स कृतान्तो न संशयः॥

शब्दार्थाः
गर्जन् – गरजते हुए। जायते – उत्पन्न होता है। माम् एवम् – मुझे इस प्रकार से। तुदन्ति – तंग करते हैं। यतः – क्योंकि। भवितुम् – होने में। स्वरक्षायाम् – अपनी रक्षा में। समर्थः – योग्य। तर्हि – तो। वित्रस्तान् – विशेष रूप से डरे हुओं को। पीड्यमानान् – पीड़ित होते हुओं को। परैः – दूसरों के द्वारा। जन्तून् – जीवों को। पार्थिवरूपेण – राजा के रूप में। कृतान्तः यमराज है।

हिंदी अनुवाद
सिंह – (क्रोध से गरजता हुआ) अरे! मैं जंगल का राजा किसी से डरता नहीं। क्यों सभी मिलकर मुझे तंग करते हैं?
एक बन्दर – क्योंकि तुम जंगल के राजा होने के लिए पूरी तरह से अयोग्य हो। राजा तो रक्षक होता है, परन्तु आप तो भक्षक हैं और आप अपनी भी रक्षा करने में भी समर्थ नहीं हैं तो कैसे हमारी रक्षा करोगे?
अन्य (दूसरा) बन्दर – क्या तुमने पञ्चतन्त्र की यह उक्ति (कथन) नहीं सुनी?
जो राजा के रूप में (राजा होते हुए) विशेष रूप से डरे हुओं को तथा दूसरों के द्वारा पीड़ित जन्तुओं की रक्षा नहीं करता है। वह साक्षात् यमराज होता है यहाँ कोई सन्देह नहीं।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं/सन्धिविच्छेद
माम् + एवम् – मामेवम्
नासि – न + असि
सर्वथाऽयोग्यः – सर्वथा + अयोग्यः
कथमस्मान् – कथम् + अस्मान्
स्वरक्षायामपि – स्वरक्षायाम् + अपि
पञ्चतन्त्रोक्तिः – पञ्चतन्त्र + उक्तिः
पीड्यमानानपरैः – पीडूयमानान् + अपरैः
कृत + अन्तः – कृतान्तः

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः / विग्रहः
पञ्चतन्त्रस्य उक्तिः – पञ्चतन्त्रोक्तिः
वनराजः – वनस्य राजा इति वनराज:
रक्षक: – यः रक्षांकरोति सः रक्षक:

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
गर्जन् – ग + शतृ
भवितुम् – भू + तुमुन्
मिलित्वा – मिल् + क्त्वा
श्रुता – श्रु + क्त + टाप्
पीड्यमान – पीड् + शानच्
कृत – कृ + क्त

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः – अर्थ – वाक्येषु प्रयोगः
न – नहीं – न तु भक्षकः।
तु – तो – राजा तु रक्षकः भवति।
अपि – भी – अहमपि त्वया सह गमिष्यामि।
च – और – माता च पिता च सर्वदा पूज्यौ स्तः।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
क्रोधेन – कोपेन
अयोग्यः – न योग्यः
भवितुम् – शक्नोतुम्
रक्षक: – यः रक्षा कर्तुम् शक्नोति सः रक्षकः
तुदन्ति – पीडयन्ति
रक्षिष्यसि – रक्षणं करिष्यसि
वित्रस्तान् – विशेषेण भीतान्
पीड्यमानान – पीडितं कुर्वन्तम्
अपरैः – अन्यैः
सदा – सर्वदा, नित्यम्
जन्तून – प्राणिनः
कृतान्तः – यमराजः
संशयः – संदेहः

विपर्ययपदानि
पदानि – विपर्ययाः
क्रोधेन – हर्षेण, प्रसन्नतया
रक्षकः – भक्षक:
श्रुता – उक्तम्, कथितम्
अहम् – त्वम्
माम् – त्वाम्
न – आम्
भयम् – अभयम्
अयोग्यः – योग्यः
जायते – अजायते
त्रस्तान् – अत्रस्तान्
सदा – कदाचित्
संशयः – असंशयः
रक्षति – भक्षति

3. काकः – आम् सत्यं कथितं त्वया-वस्तुतः वनराजः भवितुं तु अहमेव योग्यः।
पिकः – (उपहसन्) कथं त्वं योग्यः वनराजः भवितुं, यत्र तत्र का-का इति कर्कशध्वनिना वातावरणमाकुलीकरोषि। न रूपं न ध्वनिरस्ति। कृष्णवर्णं, मेध्यामध्यभक्षकं त्वां कथं वनराजं मन्यामहे वयम्?
काकः – अरे! अरे! किं जल्पसि? यदि अहं कृष्णवर्णः तर्हि त्वं किं गौराङ्गः? अपि च विस्मयते किं यत् मम सत्यप्रियता तु जनानां कृते उदाहरणस्वरूपा-‘अनृतं वदसि चेत् काकः दशेत्’-इति प्रकारेण। अस्माकं परिश्रमः ऐक्यं च विश्वप्रथितम्। अपि च काकचेष्ट: विद्यार्थी एव आदर्शच्छात्रः मन्यते।
पिकः – अलम् अलम् अतिविक्थनेन, किं विस्मर्यते यत्-
काकः कृष्णः पिकः कृष्णः कोः भेदः पिककाकयोः।
वसन्तसमये प्राप्ते काकः काकः पिकः पिकः।।

हिंदी अनुवाद
कौआ – हाँ, तुमने सच कहा वास्तव में वनराज (जंगल का राजा) होने के लिए तो मैं ही योग्य हूँ।
कोयल – (उपहास/मजाक करती हुई) कैसे तुम जंगल के राजा (वनराज) हो सकने के योग्य हो, जहाँ-तहाँ काँव-काँव की कठोर आवाज़ से वातावरण को व्याकुल करते हो। (तुम्हारे पास) न सुन्दरता है और ना ही सुन्दर आवाज़ है। काले रंग वाले, खाने योग्य और न खाने योग्य वस्तुओं को खाने वाले तुमको हम कैसे वनराज मानें?
कौआ – अरे! अरे! क्या बड़बड़ाती हो? यदि मैं काले रंग वाला हूँ तो तुम क्या गोरे रंग की हो? और भूल भी जाती हो कि मेरी सत्यप्रियता (सत्य के प्रति प्रेम) तो लोगों के लिए उदाहरण के रूप में –’यदि झूठ बोलोगे तो कौआ काटेगा’-इस प्रकरण में है। हमारा परिश्रम और एकता तो संसार में फैली भी है और कौए की चेष्टा वाला छात्र ही आदर्श छात्र माना जाता है।
कोयल – अधिक आत्मप्रशंसा करने (डींगें मारने) से बस करो। क्या भूल जाते हो कि-
कौआ काला है, कोयल काली है। कौआ और कोयल में क्या भेद है। वसन्त समय आने पर कौआ-कौआ होता है और कोयल-कोयल होती है।

शब्दार्थाः
कथितम् – कहा। वस्तुतः – वास्तव में। उपहसन् – मज़ाक करती हुई। भवितुम् – होने में। कर्कशध्वनिना – कठोर आवाज़ से। आकुलीकरोषि – व्याकुल करते हो। मन्यामहे – मानें। जल्पसि – बड़बड़ाती हो। गौराङ्गः – गोरे रंग की (के)। विस्मयते – भूल जाती हो। सत्यप्रियता – सच से प्रेम। दशेत् – दस ले। ऐक्यम् – एकता (को)। विश्वप्रथितम् – संसार में फैली है। अतिविकत्थनेन – अधिक आत्मा प्रशंसा करते/डोंगें मारने से। काकः-कौआ। कृष्ण: – काला। पिकः – कोयल। भेदः – अन्तर। पिककाकयोः – कोयल और कौए में। प्राप्ते – आने पर (प्राप्त होने पर)। वसन्तसमये – वसन्त ऋतु का समय।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं/सन्धिविच्छेदं
अहमेव – अहम् + एव
मेध्यामेध्यम् – मेध्य + अमेध्यम्
वातावरणमाकुली – वातावरणम् + आकुली
अनृतम् – अन् + ऋतम्
ध्वनिरस्ति – ध्वनिः + अस्ति
आदर्शच्छात्रः – आदर्श + छात्रः

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः/विग्रहः
वनराजः – वनस्य राजा
पिककाकयोः – पिकः च काकः च तयोः।

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
उपहसन् – उप + हस् + शतृ (पु०)
भवितुम् – भू + तुमुन्

कारकाः उपपदविभक्तयश्च
अलम् अलम् अति विकत्थनेन।
कारणम्-अत्र अलम् कारणेन विकत्थेन शब्दे तृतीय वि० अस्ति।

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः – अर्थ – वाक्येषु प्रयोगः
यत्र-तत्र – जहाँ-वहाँ – उपवने यत्र-तत्र-सर्वत्र सुन्दरतायाः राजः अस्ति।
यदि-तर्हि – अगर-तो – यदि परिश्रमं करिष्यसि तर्हि उत्तीर्णः भविष्यसि।
अलम् – मत करो, बस करो – छात्रा:! अलम् कोलाहलेन। (निषेधात्मक रूप में)
अलम् – पर्याप्त, काफी – मल्लः मल्लाय अलम्।
अति – अत्यधिक, अधिकता – अति सर्वत्र वर्जयेत्।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
योग्यः – दक्षः, कुशलः
चेत् – यदि
अतिविकत्थनेन – आत्मप्रशंसया
कथितम् – उक्तम्, वदितम्
वनराजः – वनस्य राजा
विस्मर्यते – न स्मर्यते
भवितुम् – शक्नोति
भक्षकम् – भक्षणं करोति
जनानाम् – मनुष्याणाम्
मेध्यम् – शुद्धम्
परिश्रमः – उद्यमः
कर्कश – कटु
अमेध्यम् – अशुद्धम्
आदर्शः – उच्च:
का-का – काकस्य ध्वनिः
अस्ति – वर्तते
गौराङ्गः – श्वेत वर्णीयः
जल्पसि – व्यर्थम् वदसि
अनृतम् – न ऋतम्
विद्यार्थी – छात्रः
वसन्तसमये – वसन्त ऋतौ
भेदः – अन्तरम्

विपर्ययपदानि
पदानि – विपर्ययाः
योग्यः – अयोग्यः
वयम् – अहम्
अनृतम् – सत्यम्
कर्कश – मधुर
विद्यार्थी – गुरुः, अध्यापक:
परिश्रमः – अलसः
रूपम् – कुरूपम्
गौराङ्गः – कृष्णः
ऐक्यम् – नैक्यम् (न ऐक्यम्)
कृष्णः – श्वेतः
विस्मयते – स्मर्यते
आदर्शः – अनादर्शः
मेध्यम् – अमेध्यम्
सत्य – असत्य
काकः – पिकः
भक्षकम् – रक्षकम्
प्रिय – अप्रिय
कृष्णः – श्वेतः
प्राप्ते – अप्राप्ते
भेदः – अभेदः

4. काकः – रे परभुत! अहं यदि तव संततिं न पालयामि तर्हि कुत्र स्युः पिका:? अतः अहम् एव करुणापरः पक्षिसम्राट काकः।
गजः – समीपतः एवागच्छन् अरे! अरे! सर्वं सभ्भाषणं शृण्वन्नेवाहम् अत्रागच्छम्। अहं विशालकायः, बलशाली, पराक्रमी च। सिंहः वा स्यात् अथवा अन्यः कोऽपि। वन्यपशून् तु तुदन्तं जन्तुमहं स्वशुण्डेन पोथयित्वा मारयिष्यामि। किमन्यः कोऽप्यस्ति एतादृशः पराक्रमी। अतः अहमेव योग्यः वनराजपदाय।
वानरः – अरे! अरे! एवं वा (शीघ्रमेव गजस्यापि पुच्छं विधूय वृक्षोपरि आरोहति।

शब्दार्थाः
परभृत्! – दूसरों पर पलने वाली। शृण्वन्नेव – सुनते हुए ही। सन्ततिम् – सन्तान को। विशालकाय: – बड़े शरीर वाला। तर्हि – तो। तुदन्तम् – तंग करते हुए को। स्युः – होवें। जन्तुम् – जीव को। करुणापरः – दयालु। पोथयित्वा – लपेटकर। पक्षिसम्राट् – पक्षियों का राजा। एतादृशः – ऐसा। समीपत: – पास से। विधूय – मरोड़कर। आरोहति – चढ़ जाता है।

हिंदी अनुवाद
कौआ – अरे दसरों पर पलने वाली। यदि मैं तेरी सन्तान को नहीं पालूँ तो कहाँ कोयल हो? इसलिए मैं ही दयालु पक्षियों का राजा कौआ हूँ।
हाथी – पास से ही आते हुए अरे! अरे! सारी बात को सुनता हुआ ही मैं यहाँ आया हूँ। मैं बहुत बड़े शरीर वाला, बलवान और वीर हूँ। शेर हो अथवा दूसरा कोई भी। वन के पशुओं को तंग (परेशान) करते हुए जीव को मैं अपनी सूंड से पटक-पटककर मार डालूँगा। क्या कोई दूसरा ऐसा वीर है। इसलिए मैं ही वनराज (जंगल के
राजा) के पद के लिए योग्य हूँ।
बन्दर – अरे! अरे! अथवा ऐसे (जल्दी से ही हाथी के भी पूँछ को मरोड़कर पेड़ के ऊपर चढ़ जाता है।)

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं/सन्धिविच्छेद
करुणापरः – करुणा + अपर:
किमन्यः – किम् + अन्य:
एवागच्छन् – एव + आगच्छन्
कोऽप्यस्ति – क: + अपि + अस्ति
शृण्वन्नेवाहम् – शृण्वन् + एव + अहम्
अहमेव – अहम् + एव
अत्रागच्छम् – अत्र + आगच्छम्
शीघ्रमेव – शीघ्रम् + एव
कोऽपि – क: + अपि
गजस्यापि – गजस्य + अपि
जन्तुमहं – जन्तुम् + अहम्
वृक्षोपरि – वृक्ष + उपरि

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः/विग्रहः
पक्षिसम्राट् – पक्षिणाम् सम्राट
परभृत – परैः भृत्
वन्यपशून् – वन्यस्य पशून्
विशालकायः – विशाल: काय; मस्य सः

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
बलशाली – बलशाल् + णिनि (इन्)
पराक्रमी – पराक्रम + णिनि (इन्)
विधूय – वि + धू + ल्यप्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः – अर्थाः – वाक्येषु प्रयोगः
यदि-तर्हि – यदि-तो – काकः यदि पिकस्य सन्ततिं न पालयति तर्हि कुत्र स्युः पिकाः?
च – और – गजः पराक्रमी बलशाली च भवति।
अतः – इसलिए – अतः काकः करुणापरः भवति।
एवम् – ऐसा – अरे! एवम् मृषा मा वदितव्यम्।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
संतति – आत्मजः
पोथयित्वा – पीडयित्वा
वन्यः – जंगल / कानन
पालयामि – पालनं करोमि
मारयिष्यामि – हनिष्यामि
तुदन्तम् – पीऽयमानम्
सम्राट् – राजा
विधूय – आकर्ण्य
योग्यः – दक्षः, कुशल:
कायः – शरीरः
उपरि – उच्चैः
वनराज – वनस्य स्वामी
सर्वाम् – सम्पूर्णाम्
स्यः – भवेत्
शीघ्रम् – आशु
शृण्वन् – आकर्णयन्
करुणापर: – दयालुः
गजः – हस्ती, करी
पराक्रमी – हिम्मती
पक्षी – खगः
वृक्षोपरि – वृक्षस्य उपरि
अस्ति – वर्तते, विद्यते
अन्यः – अपर:

विपर्ययपदानि
पदानि – विपर्ययाः
परभृत् – स्वभृत्
मारयिष्यामि – जीविष्यामि
तुदन्तम् – प्रसीदन्तम्
संतति – असंतति
शीघ्रम् – मन्दम्
आरोहति – अवरोहति
आगच्छन् – अगच्छन्
सर्वाम् – एकाम्
वृक्षस्योपरि – वृक्षस्याधः
विशालकायः – लघुकाय:
अत्र – तत्र
उपरि – अधः
स्यात् – भवेत्
बलशाली – निर्बलः

5. (गजः तं वृक्षमेव स्वशुण्डेन आलोडयितुमिच्छति परं वानरस्तु कूर्दित्वा अन्यं वृक्षमारोहति। एवं गजं वृक्षात् वृक्षं प्रति धावन्तं दृष्ट्वा सिंहः अपि हसति वदति च।)
सिंहः – भोः गज! मामप्येवमेवातुदन् एते वानराः।
वानरः – एतस्मादेव तु कथयामि यदहमेव योग्यः वनराजपदाय येन विशालकायं पराक्रमिणं, भयंकरं चापि सिंह गजं वा पराजेतुं समर्था अस्माकं जातिः। अतः वन्यजन्तूनां रक्षायै वयमेव क्षमाः। (एतत्सर्वं श्रुत्वा नदीमध्यस्थितः एकः बकः)
बकः – अरे! अरे! मां विहाय कथमन्यः कोऽपि राजा भवितुमर्हति अहं तु शीतले जले बहुकालपर्यन्तम् अविचल: ध्यानमग्नः स्थितप्रज्ञ इव स्थित्वा सर्वेषां रक्षायाः उपायान् चिन्तयिष्यामि, योजना निर्मीय च स्वसभायां विविधपदमलंकुर्वाणैः जन्तुभिश्च मिलित्वा रक्षोपायान् क्रियान्वितान् कारयिष्यामि, अतः अहमेव वनराजपदप्राप्तये योग्यः।
मयूरः – (वृक्षोपरितः-साट्टहासपूर्वकम्) विरम विरम आत्मश्लाघायाः किं न जानासि यत्-
यदि न स्यान्तरपतिः सम्यङ्नेता ततः प्रजा।
अकर्णधारा जलधौ विप्लवेतेह नौरिव॥

शब्दार्थाः
स्वशुण्डेन – अपनी सूंड से। आलोडयितुम् – हिलाने में हिलाया। कूर्दित्वा – कूदकर। आरोहति – चढ़ जाता है। धावन्तम् – दौड़ते हुए को। माम् – मुझे/मुझको। अतुदन् – तंग किया है। वनराजपदाय – जंगल के राजा के पद हेतु। पराक्रमिणम् – वीर। पराजेतुम् – हराने के लिए। समर्था – समर्थ है। रक्षायैः – रक्षा के लिए। क्षमाः – समर्थ हैं। नदीमध्यः – नदी के बीच से। विहाय – छोड़कर। कथम् – कैसे। अन्यः – दूसरा। भवितुमर्हति – हो सकता है। अविचलः – शान्त। स्थितप्रज्ञः – योगी। नीर्मीय – निर्माण करके। अलंकुर्वाणैः – सुशोभित करने वालों से। जन्तुभिः – जीवों के द्वारा। क्रियान्वितान् – क्रियान्वित। कारयिष्यामि – कराऊँगा। आत्मश्लाघायाः – अपनी प्रशंसा से। यदि – यदि। सम्यङ्नेता – अच्छा नेता। ततः – उससे। अकर्णधारा – कान तक के जल वाले। स्यात् – हो। जलधौ – सागर में। नरपतिः – राजा। विप्लेवेत् – डूब जाए। इह – इस संसार में। नौः – नौका।

हिंदी अनुवाद
(हाथी उस पेड़ को ही अपनी सूंड से हिलाना चाहता है परन्तु बन्दर कूदकर दूसरे वृक्ष पर चढ़ जाता है। इस प्रकार हाथी को एक वृक्ष से दूसरे वृक्ष की ओर दौड़ते हुए देखकर शेर भी हँसता है और कहता है।)
सिंह – हे हाथी! मुझको भी इन बन्दरों ने ऐसे ही तंग किया था।
बन्दर – इसीलिए तो कहता हूँ कि मैं ही वनराज (जंगल के राजा) के पद हेतु योग्य हूँ, जिससे हमारी जाति बड़े शरीर वाले, वीर और भयानक शेर अथवा हाथी को भी पराजित (हराने) करने में समर्थ है। अत: जंगल के जीवों की रक्षा के लिए हम ही योग्य (समर्थ) हैं।
(यह सब सुनकर नदी के बीच से बगुला)
बगुला – अरे! अरे! मुझको छोड़कर कैसे दूसरा कोई भी राजा हो सकता है। मैं तो ठंडे जल में बहुत समय तक स्थिर, ध्यान में मग्न योगी की तरह ठहरकर (स्थिति होकर) सबकी रक्षा के उपायों को सोचूँगा और योजना बनाकर अपनी सभा में अनेक पदों को सुशोभित करने वाले जीवों से मिलकर रक्षा के उपायों को कार्यान्वित (साकार रूप में) कराऊँगा। इसलिए मैं ही जंगल के राजा के पद की प्राप्ति के लिए योग्य हूँ।
मोर – (वृक्ष के ऊपर से-अट्टहासपूर्वक) अपनी प्रशंसा करने से रुको रुको; नहीं जानते हो कि-
जो नेता अच्छा राजा नहीं होवे तो उससे (उसकी) प्रजा कान तक के जल वाले समुद्र में डूबने वाली नौका की तरह इस संसार में डूब जाती है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं/सन्धिविच्छेदं
वृक्षमेव – वृक्षम् + एव
एतत्सर्वम् – एतत् + सर्वम्
आलोडयितुमिच्छति – आलोडयितुम् + इच्छति
कथमन्यः – कथम् + अन्यः
वानरस्तु – वानरः + तु
भवितुमर्हति – भवितुम् + अर्हति
वृक्षमारोहति – वृक्षम् + आरोहति
विविधपदमलकुर्वाणैः – विविध + पदम् + अलंकुर्वाणैः
मामप्येवमेवातुदन् – माम् + अपि + एवम् + अतुदन्
जन्तुभिश्च – जन्तुभिः + च
एतस्मात् + एव – एतस्मादेव
रक्षोपायान् – रक्ष + उपयान्
चापि – च + अपि
यदहमेव – यत् + अहम् + एव
वयमेव – वयम् + एव
कोऽपि – कः – अपि
अहमेव – अहम् + एव
वृक्ष + उपरितः – वृक्षोपरितः
नौः + इव – नौरिव
स्यान्नरपतिः – स्यात् + नरपतिः
सम्यङ्नेता – सम्यक् + नेता
विप्लवेतेह – विप्लेवेत् + इह

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः/विग्रहः
धयानमग्नः – ध्यान मग्नः
भयंकरः – भयं करोति इति भयंकरः
स्थितिप्रज्ञः – स्थिता प्रज्ञा यस्य सः
अकर्णधारा – न कर्णधारा
अट्टहासेन सहितम् – साट्टहासम्
जलम् धीयते इति, तस्मिन् – जलधौ

कारकाः उपपदविभक्तयश्च
वानरस्तु कूर्दित्वा अन्यं वृक्षमारोहति।
-अत्र आ + रुह् कारणेन वृक्षम् शब्दे द्वितीया विभक्तिः प्रयुक्ता।

गजं वृक्षात् वृक्षं प्रति धावन्तं दृष्ट्वा सिंहः हसति।
-अत्र प्रति कारणेन वृक्षम् शब्दे द्वितीया विभक्ति प्रयुक्ता।

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
आलोडयितुम् – आलोडय + तुमुन्
विहाय – वि + हा + ल्यप्
धावन्तम् – धाव् + शतृ
भवितुम् – भू + तुमुन्
दृष्ट्वा – दृश् + क्त्वा
स्थित – स्था + क्त
पराजेतु – पराजय + तुमुन्
स्थित्वा – स्था + क्त्वा
कूर्दित्वा – कूत् + क्त्वा
निर्मीय – निर् + मीञ् + ल्यप्
श्रुत्वा – श्रु + क्त्वा
मिलित्वा – मिल् + क्त्वा

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य प्रयोगश्च
अव्ययः – अर्थ – वाक्येषु प्रयोगः
प्रति – की तरफ – गजः वृक्षात् वृक्षम् प्रति धावति।
अपि – भी – एतत् दृष्ट्वा सिंहः अपि हसति।
ततः – इसके बाद – ततः सिंहः उच्चैः अगर्जत्।
इव – समान – संसारे माता इव कोऽपि न अस्ति।
न – नहीं – यत्र निषेधः तत्र न गन्तव्यम्।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
गजः – हस्ती, करी
अतः – एतदर्थम्
दृष्ट्वा – अवलोक्य
शृत्वा – आकर्ण्य
तुदन् – पीड्यन्
विहाय – त्यक्त्वा
वदति – कथयति
राजा – नृपः, भूपतिः, नरपतिः
वानराः – कपयः, मर्कटा:
जलम् – वारि, नीर
विशालकायम् – विशालम् शरीरम्
कालम् – समयम्
भयंकरम् – भयं
बहुं – अत्यधिकम्
पराक्रमिणाम् – साहसिनमः
अविचलः – न विचलः
रक्षायै – रक्षार्थम्
रक्षोपायान् – रक्षायाः उपायान्
स्थितिप्रज्ञ – यस्य: बुद्धि स्थिरः भवति
साट्टहासपूर्वकम् – अट्टहासेन पूर्वकम्
चिन्तयिष्यामि – विचारयिष्यामि
जन्तुभिः – प्राणैः
विरम – तिष्ठ
आत्मश्लाघायाः – आत्मप्रशंसाया:
स्यात् – भवेत्
सम्यक् – उचित प्रकारेण
ततः – तत्पश्चात्
नरपतिः – भूपतिः, नृपः, राजा
नौः – तरणिः, नौका
विप्लवेत् – निमज्जेत्
जलधौ – सागरे
नौरिव – नौः + इव-नौकायाः समानम्
कर्ण – श्रोत्रम्
नेता – नायक:

विपर्ययपदानि
पदानि – विपर्ययाः
गजः – गजिनी
विहाय – गृहीत्वा
मिलित्वा – कलहित्वा
हसति – रोदिति
राजा – प्रजा
कारयिष्यामि – अकारयिष्यामि
तुदन् – अतुदन्
शीतले – उष्णे
वयम् – अहम्
पराक्रमिणम् – अपराक्रमिणम्
जले – स्थले
आत्मश्लाघायाः – परश्लाघायाः
पराजेतुम् – अपराजेतुम्
अविचलः – विचल:
जानासि – अजानासि
क्षमाः – श्रापः
स्थित्वा – चलित्वा
सम्यक् – असम्यक्
राजा – प्रजा
अकर्णधारा – कर्णधारा
जलधौ – भूमौ

6. को न जानाति तव ध्यानावस्थाम्। “स्थितप्रज्ञ’ इति व्याजेन वराकान् मीनान् छलेन अधिगृह्य क्रूरतया भक्षयसि।
धिक् त्वाम्। तव कारणात् तु सर्वं पक्षिकुलमेवावमानितं जातम्।
वानरः – (सगर्वम्) अतएव कथयामि यत् अहमेव योग्यः वनराजपदाय। शीघ्रमेव मम राज्याभिषेकाय तत्पराः भवन्तु सर्वे वन्यजीवाः।
मयूरः – अरे वानर! तूष्णीं भव। कथं त्वं योग्य: वनराजपदाय? पश्यतु पश्यतु मम शिरसि राजमुकुटमिव शिखां स्थापयता विधात्रा एवाहं पक्षिराजः कृतः अतः वने निवसन्तं माम् वनराजरूपेणापि द्रष्टुं सज्जाः भवन्तु अधुना यतः कथं कोऽप्यन्यः विधातुः निर्णयम् अन्यथाकर्तुं क्षमः।
काकः – (सव्यङ्ग्यम्) अरे अहिभुक्। नृत्यातिरिक्तं का तव विशेषता यत् त्वां वनराजपदाय योग्यं मन्यामहे वयम्।
मयूरः – यतः मम नृत्यं तु प्रकृतेः आराधना। पश्य! पश्य! मम पिच्छानामपूर्वं सौंदर्यम् (पिच्छानुद्घाट्य नृत्यमुद्रायां स्थितः सन्) न कोऽपि त्रैलोक्ये मत्सदृशः सुन्दरः। वन्यजन्तूनामुपरि आक्रमणं कर्तारं तु अहं स्वसौन्दर्येण नृत्येन च आकर्षितं कृत्वा वनात् बहिष्करिष्यामि। अतः अहमेव योग्यः वनराजपदाय।

शब्दार्थाः
जानाति – जानता है। स्थितप्रज्ञः – योगी। व्याजेन – बहाने से। वराकान् – बेचारी। अधिगृह्य – पकड़कर। क्रूरतया – निर्दयता से। अवमानितम् – अपमानित (कर दिया है)। जातम् – हो गया है। सगर्वम् – अभिमान के साथ। तत्परा: – तैयार। वन्यजीवा: – जंगल के जीव। शिरसि – सिर पर। शिखाम् – चोटी को। स्थापयता – स्थापित करने वाले। विधात्रा – परमात्मा के द्वारा। पक्षिराजः – पक्षियों का राजा। कृतः – बनाया गया। निवसन्तम् – निवास करने वाले को। सज्जा: – तैयार। यतः – क्योंकि। विधातुः – परमात्मा के। क्षमः – समर्थ है। अहिभुक् – साँप खाने वाले। पिच्छानाम् – पंखों की। अपूर्वम् – अनोखी। सौन्दर्यम् – सुन्दरता। पिच्छान् – पंखों को। उद्घाट्य – फैलाकर। सन् – होता हुआ। कर्तारम् – करने वाले को। स्वसौन्दर्येण – अपनी सुन्दरता से। बहिष्करिष्यामि – बाहर कर दूंगा। मत्सदृशः – मेरे जैसा। अन्यथाकर्तुम् – मिटाने में।

हिंदी अनुवाद
मोर – तुम्हारी ध्यान की अवस्था (स्थिति) वो कौन नहीं जानता है। योगी के बहाने से बेचारी मछलियों को छलपूर्वक पकड़कर निर्दयता से खा जाते हो। तुम्हें धिक्कार है। तुम्हारे कारण से तो सारा पक्षिकुल (पक्षियों का संसार) ही अपमानित हो गया है।
बन्दर – (गर्व के साथ) इसलिए कहता हूँ कि मैं ही वनराज (वन के राजा के) पद के लिए योग्य हूँ। सभी वन के जीव शीघ्र ही मेरे राज्याभिषेक के लिए तैयार हों। मोर – अरे बन्दर! चुप हो जा। तू जंगल के राजा के पद के लिए कैसे योग्य है? देखो-देखो मेरे सिर पर राजमुकुट की तरह चोटी को स्थापित करने वाले परमात्मा ने ही मुझे पक्षीराज बनाया है इसलिए वन में निवास करने वाले (निवास करते हुए) मुझको जंगल के राजा के रूप में भी देखने के लिए (आप सब) तैयार हों। इस समय क्योंकि कैसे कोई भी दूसरा परमात्मा की व्यवस्था (निर्णय) को व्यर्थ करने में समर्थ है।
कौआ – (व्यंग्य के साथ) अरे साँप खाने वाले! नाचने के अलावा तुम्हारी क्या विशेषता है कि तुमको वनराज के पद के लिए हम योग्य मान लें।
मोर – क्योंकि मेरा नृत्य (नाच) तो प्रकृति की पूजा है। देखो! देखो! मेरे पंखों (पूँछ) की अनोखी सुन्दरता (पंखों को खोलकर नाच/नृत्य की मुद्रा स्थिति में खड़ा होता हुआ) कोई भी तीनों लोकों में मेरी तरह सुन्दर नहीं है। जंगल के जीवों पर आक्रमण करने वाले को मैं अपनी सुन्दरता और नृत्य से आकर्षित करके जंगल से बाहर कर दूंगा। इसलिए मैं ही वन के राजा के पद के लिए योग्य हूँ।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धि/सन्धिविच्छेद
ध्यानावस्थाम् – ध्यान + अवस्थाम्
पक्षिकुलमेवावमानितम् – पक्षिकुलम् + एव + अवमानितम्
अहम् + एव – अहमेव
शीघ्रमेव – शीघ्रम् + एव
राज्याभिषेकाय – राज्य + अभिषेकाय
राजमुकुटमिव – राजमुकुटम् + इव
एवाहं – एव + अहम्
वनराजरूपेणापि – वनराजरूपेण + अपि
कोऽप्यन्यः – क: + अपि + अन्यः
पिच्छानामपूर्व – पिच्छानाम् + अपूर्वम्
पिच्छानुद्घाट्य – पिच्छान् + उद्घाट्य
क: + अपि – कोऽपि
मत् + सदृशः – मत्सदृश:
वन्यजन्तूनामुपरि – वन्यजन्तूनाम् + उपरि
बहिष्करिष्यामि – बहिः + करिष्यामि
अहमेव – अहम् + एव

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः/विग्रहः
पक्षिराजः – पक्षिणाम् राजा
स्थितप्रज्ञः – स्थिता प्रज्ञा यस्य सः
पक्षिणाम् कुलः – पक्षिकुलः
वन्यजीवाः – वनस्य जीवा:
अहिभुक् – अहिं भुङ्क्ते यः सः
वनराजपदाय – वनराजस्य पदाय
त्रैलोक्ये – त्रयाणाम् लोकानाम् समाहारः
गर्वेण सहितम् – सगर्वम्
ध्यानावस्थाम् – ध्यानस्य अवस्थाम्

कारका: उपपद्विभक्तयश्च
धिक् त्वाम् – अत्र धिक् कारणेन त्वाम् शब्दे द्वितीया विभक्ति प्रयुक्ता।
अहं वनात् बहिः करिष्यामि। – अत्र बहिः कारणेन वनात् शब्दे पंचमी विभक्ति अस्ति।
आखेटक: वन्यजन्तुनाम् – अत्र अपरि कारणेन जन्तूनाम् पर्द षष्ठी विभक्ति प्रयुक्ता।
उपरि आक्रमणं करोति।

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः – अर्थाः – वाक्येषु प्रयोगः
न – नही – को न जानाति बकस्य ध्यानावस्थाम्।
यत:-तु – क्योंकि-तो – यतः मयूरस्य नृत्यं तु प्रकृतेः आराधना।
तृष्णीम् – चुपचाप – कक्षायाम् तूष्णीम् स्थातव्यम्।
इव – समान – मयूरस्य शिरसि राजमुकुटमिव शिखां शोभते।
अतः – इसलिए – अतः मूयरः राष्ट्र-पक्षी अस्ति।

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
अधिगृह्य – अधि + गृह् + ल्यप्
स्थापयता – स्थापय + शतृ
क्रूरतया – क्रूर + तल्
कृतः – कृ + क्त
जातम् – जन् + क्त
निवसन्तम् – नि + वस् + शतृ
द्रष्टुम् – दृश् + तुमुन्
कर्तुम् – कृ + तुमुन्
कृत्वा – कृ + क्त्वा

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
ध्यानावस्थाम् – ध्यानस्य स्थितिम्
पश्यतु – दर्शय
मीनान् – मत्स्यान्
शिरसि – मस्तके
अधिगृह्य – गृहीत्वा
विधातुः – परमात्मनः
भक्षयसि – खादयसि
अधुना – इदानीम्, सम्प्रति
धिक् – धिक्कार अस्ति
अहिभुक् – मयूरः
अवमानितम् – अपमानितम्
आराधना – प्रार्थना
जातम् – अभवत्
सौंदर्यम् – शोभनम्, सुंदरता
सगर्वम् – अहङकारेण सहितम्
सदृशः – इव, समान
योग्यः – दक्षः, कुशल:
अपूर्वम् – अद्भुतम्
शीघ्रम् – क्षिप्रम्
वनात् – काननात्
वानर – मर्कट
तत्पराः – उद्यता:
भव – असि
कृतः – रचितः
उद्घाटय – प्रसार्य
क्षमः – सक्षमः

विपर्ययपदानि
पदानि – विपर्ययाः
जानाति – न जानाति
कर्तुम् – अकर्तुम्
वराकान् – क्रूरान्
शिरसि – चरणौ
छलेन – सरलतया
पक्षिकुलम् – पक्षिएकम्
निर्णयम् – अनिर्णयम्

7. (एतस्मिन्नेव काले व्याघ्रचित्रको अपि नदीजलं पातुमागतौ एतं विवादं शृणुतः वदतः च)
व्याघ्रचित्रको – अरे किं वनराजपदाय सुपात्रं चीयते?
एतदर्थं तु आवामेव योग्यौ। यस्य कस्यापि चयनं कुर्वन्तु सर्वसम्मत्या।
सिंहः – तूष्णीं भव भोः। युवामपि मत्सदृशौ भक्षको न तु रक्षकौ। एते वन्यजीवाः भक्षकं रक्षकपदयोग्य न मन्यन्ते अतएव विचारविमर्शः प्रचलित।
बकः – सर्वथा सम्यगुक्तम् सिंहमहोदयेन। वस्तुतः एव सिंहेन बहुकालपर्यन्तं शासनं कृतम् परमधुना तु कोऽपि पक्षी एव राजेति निश्चेतव्यम् अत्र तु संशोतिलेशस्यापि अवकाशः एव नास्ति।

शब्दार्थाः
एतस्मिन्नेव – इसी में। काले – समय में। पातुम् – पीने के लिए। आगतौ – आ गए। सुपात्रम् – योग्य पात्र। चीयते – चुना जा रहा है। कुर्वन्तु – कर लें। सर्वसम्ममत्या – सबकी सम्मति से। तूष्णीम् भव – चुप हो जाओ। विचारविमर्शः – सोच-विचार। बहुकालपर्यन्तम् – बहुत समय तक। निश्चेतव्यम् – निश्चित करना चाहिए। राजा इति – राजा हो इस प्रकार। अवकाशः – स्थान। संशीतिलेशस्य – थोड़े से भी संदेह का।

हिंदी अनुवाद
(इसी समय बाघ और चीता भी नदी के जल को पीने के लिए आ गए, इस विवाद को सुनते और बोलते हैं)
बाघ और चीता – अरे क्या वन के राजा के पद के लिए अच्छे पात्र (प्रत्याशी) को चुना जा रहा है? इसके लिए तो हम दोनों ही योग्य हैं। जिस किसी का भी सबकी सहमति से कर लें।
सिंह – अरे चुप हो जाओ। तुम दोनों भी मुझ जैसे ही भक्षक हो रक्षक तो नहीं। यहाँ वन के जीव भक्षक को रक्षक के पद के योग्य नहीं मानते हैं इसलिए बात चल रही है।
बगुला – शेर महोदय ने पूरी तरह से ठीक ही कहा है। वास्तव में शेर ने ही बहुत समय तक राज्य किया है परन्तु अब तो कोई पक्षी ही राजा बने ऐसा निश्चय करना चाहिए यहाँ तो संशय (सन्देह) का थोड़ा सा भी स्थान नहीं है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं/सन्धिविच्छेद
एतस्मिन्नेव – एतस्मिन् + एव
पातुमागतो – पातुम् + आगतौ
एतदर्थं – एतत् + अर्थम्
आवामेव – आवाम् + एव
कस्यापि – कस्य + अपि
युवामपि – युवाम् + अपि
सम्यगुक्तम् – सम्यक् + उक्तम्
परमधुना – परम् + अधुना
कः + अपि – कोऽपि
राजा + इति – राजेति
संशीतिलेशस्यापि – संशीतिलेशस्य + अपि
नास्ति – न + अस्ति

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
पातुम् – पा + तुमुन्
पक्षी – पक्ष् + णिनि (इन्)

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः/विग्रहः
व्याघ्रचित्रकौ – व्याघ्रः च चित्रक: च
नद्याः जलम् – नदीजलम्
वनराजपदाय – वनराजस्य पदाय

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः – अर्थ – वाक्येषु प्रयोगः
अधुना – अभी – अधुना तो कोऽपि पक्षी एव राजेति निश्चेतव्यम्।
अत्र – यहाँ – अत्र तु अवकाशः एव नास्ति।
सर्वथा – हर प्रकार से – सिंह महोदयेन सर्वथा सम्यक् उक्तम्।
तूष्णीम् – चुप – छात्रा:! तूष्णीम् भव।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
काले – समये
पातुम् – पीत्यार्थम्
वनराजपदाय – वनराजस्यपदाय
एतदर्थम् – अतएव
संशीति – संशयः, संदेहः
सुपात्रम् – योग्य पात्रम्
नदीजलम् – नद्याः जलम्
विवादम् – कलहम्
अवकाशः – स्थानम्
भक्षकः – यः भक्षणं करोति
रक्षकः – यः रक्षा करोति
सम्यक् – उचित प्रकारेण

विपर्ययपदानि
पदानि – विपर्ययाः
पातुम् – खादितुम्
तूष्णीम् – चीत्कारम्
रक्षक: – भक्षक:
सम्यक् – असम्यक्
पक्षी – पशु
राजा – प्रजा
निश्चेतव्यम् – अनिश्चेतव्यम्
अत्र – तत्र
अवकाशः – अनवकाशः
नास्ति – अस्ति

8. सर्वे पक्षिण: – (उच्चैः) आम् आम्-कश्चित् खगः एव वनराजः भविष्यति इति।
(परं कश्चिदपि खगः आत्मानं विना नान्यं कमपि अस्मै पदाय योग्यं चिन्तयन्ति तर्हि कथं निर्णयः भवेत् तदा तैः सर्वैः गहननिद्रायां निश्चिन्तं स्वपन्तम् उलूकं वीक्ष्य विचारितम् यदेषः आत्मश्लाघाहीनः पदनिर्लिप्तः उलूको एवास्माकं राजा भविष्यति। परस्परमादिशशन्ति च तदानीयन्तां नृपाभिषेकसम्बन्धिनः सम्भाराः इति।)
सर्वे पक्षिणः सज्जायै गन्तुमिच्छन्ति तर्हि अनायास एव-
काकः – (अट्टाहसपूर्णेन-स्वेरण)-सर्वथा अयुक्तमेतत् यन्मयूर-हंस-कोकिल-चक्रवाक-शुक सारसादिषु पक्षिप्रधानेषु विद्यमानेषु दिवान्धस्यास्य करालवक्त्रस्याभिषेकार्थं सर्वे सज्जाः। पूर्ण दिनं यावत् निद्रायमाणः एषः कथमस्मान् रक्षिष्यति।
वस्तुतस्तु-
स्वभावरौद्रमत्युग्रं क्रूरमप्रियवादिनम्।
उलूकं नृपतिं कृत्वा का नु सिद्धिर्थविष्यति॥

शब्दार्थाः
उच्चैः – जोर से। कश्चित् – कोई। आत्मानम् विना – अपने बिना। गहननिद्रायाम् – गहरी नींद में। निश्चिन्तम् – चिन्ता के बिना। स्वपन्तम् – सोते हुए को। वीक्ष्य – देखकर। विचारितम् – सोचा। आत्मश्लाघाहीन: – आत्मप्रशंसा से रहित। पदनिर्लिप्तः – पद की लालच से रहित। आदिशन्ति – आदेश देते हैं। आनीयन्ताम् – ले आओ (लाए जाएँ)। सम्भाराः – वस्तुएँ। सज्जायै – तैयारी के लिए। अनायासः – अचानक। अयुक्तम् – अनुचित है। विद्यमानेषु – विद्यमान रहने पर। विवान्धस्य – दिन के अंधे के। निद्रायमाण: – सोते हुए। वस्तुतः – वास्तव में। स्वभावरौद्रम् – भयंकर स्वभाव वाले को। अतिउग्रम् – बहुत क्रोधी को। कूरम् – निर्दयी को। अप्रियवादिनम् – अप्रिय बोलने वाले को। नृपतिम् – राजा। कृत्वा – बनाकर। सिद्धिः – सफलता।

हिंदी अनुवाद
सभी पक्षी-(जोर से)-हाँ हाँ-कोई पक्षी ही जंगल का राजा होगा।
(परंतु कोई भी पक्षी अपने अलावा दूसरे किसी को भी इस पद के लिए योग्य नहीं सोचता तो कैसे निर्णय हो। तब उन सभी ने गहरी नींद में निश्चिन्त सोते हुए उल्लू को देखकर सोचा कि यह आत्मप्रशंसा से रहित, पद के लालच से मुक्त उल्लू ही हमारा राजा होगा और आपस में आदेश करते हैं तो राजा के अभिषेक के लिए सामान लाए जाएँ।)
सभी पक्षी तैयारी के लिए जाना चाहते हैं तभी अचानक ही
कौआ – (अट्टहास से युक्त स्वर से) यह पूरी तरह से अनुचित है कि मोर-हंस-कोयल-चकवा-तोता -सारस आदि प्रमुख पक्षियों के विद्यमान होने (रहने) पर दिन के अंधे इस भयानक मुख वाले के अभिषेक (राजा बनाने) के लिए सब तैयार हैं। पूरे दिन तक (भर) सोता हुआ यह कैसे हमारी रक्षा करेगा। वास्तव में तो-
भयानक स्वाभाव वाले, बहुत क्रोधी, निर्दयी और अप्रिय बोलने वाले उल्लू को राजा बनाकर निश्चित रूप से क्या सफलता या लाभ होगा?

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धि / सन्धिविच्छेद
कश्चित् – कः + चित्
कश्चिदपि – कः + चित् + अपि (कश्चित् + अपि)
नान्यं – न + अन्यम्
कमपि – कम् + अपि
यत् + एषः – यदेषः
एवास्माकं – एव + अस्माकम्
परस्परमादिशन्ति – परस्परम् + आदिशन्ति
तदानीयन्ता – तत् + आनीयन्ताम्
नृपाभिषेक – नृप + अभिषेक
गन्तुमिच्छन्ति – गन्तुम् + इच्छन्ति
अयुक्तमेतत् – अयुक्तम् + एतत्
यत् + मयूरः – यन्मयूरः
दिवान्धस्यास्य – दिवा + अन्धस्य + अस्य
करालवक्त्रस्याभिषेकार्थं – करालवक्त्रस्य + अभिषेक + अर्थम्
कथमस्मान् – कथम् + अस्मान्
वस्तुतस्तु – वस्तुतः + तु
स्वभावरौद्रमत्युग्रं – स्वभाव + रौद्रम् + अति + उग्रम्
क्रूरमप्रियवादिनम् – क्रूरम् + अप्रियवादिनम्
सिद्धिर्भविष्यति – सिद्धिः + भविष्यति

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
वीक्ष्य – वि + ईक्ष् + ल्यप्
निर्लिप्तः – निर् + लिप् + क्त
गन्तुम् – गम् + तुमुन्
सिद्धिः – सिध् + क्तिन्
विचारितम् – वि + चर् + क्त
आनीयन्ताम् – आ + नी + अनीयर
कृत्वा – कृ + क्त्वा

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः/विग्रहः
वनस्य राज: – वनराज:
नृपस्य अभिषेक: – नृपाभिषेक:
पक्षिप्रधानेषु – पक्षिषु प्रधानेषु
अट्टाहसपूर्णेन – अट्टाहसेन पूर्णेन
न प्रियवादिनम् – अप्रियवादिनम्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः – अर्थाः – वाक्येषु प्रयोग:
आम् – हाँ – आम्, अहम्। प्रतिदिनं विद्यालयं गच्छामि।
विना – बिना – गुरुम् विना ज्ञानं न भवति।
तर्हि – तो – त्यदि परिश्रमं करिष्यसि। तर्हि सफलं भविष्यसि।
तदा – तब – यदा त्वम् आगमिष्यसि तर्हि अहम् क्रीडिष्यामि।
यावत् – जब तक – यावत् पर्वताः स्थास्यन्ति तावत् रामकथा प्रचरिष्यति।
अति – बहुत ज्यादा – अति सर्वत्र वर्जयेत्।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
उच्चैः – उपरि
अनायास – सहसा
खगः – पक्षी
अयुक्तम् – अयोग्यम्
तर्हि – तदा
रक्षिष्यति – रक्षणं करिष्यति
वीक्ष्य – दृष्ट्वा
निर्णयम् – किं उचितं किं न उचितम्
पूर्णम् – सम्पूर्णम्
राजा – नृपः
कराल भयङ्कर
वक्त्रस्य – मुखस्य
स्वभावः – प्रकृतिः
अतिउग्रम् – भयङ्करः क्रोधी
कृत्वा रचयित्वा
नु – अस्माकम्
अति – अत्यधिकम्
नृपतिम् – राजानम्, भूपतिम्
क्रूरम् – निर्दयम्
अप्रियवादिनम् – यः प्रियं न वदति
रौद्रः – भयङ्करः
सिद्धिः – सफलता
उग्रम् – प्रचण्डम्

विपर्ययपदानि
पदानि – विपर्ययाः
उच्चैः – नीचैः
आम् – नहि
कश्चित् – सर्वे
भविष्यति – अभवत्
पक्षिणः – पशवः
अस्माकम् – युष्माकम्
पूर्णम् – अर्धम्
राजा – प्रजा
सिद्धिः – असिद्धिः
रौद्रः – कोमल:
क्रूरः – अक्रूर:
भविष्यति – आसीत् / अभवत्
उग्रः – शान्तः
प्रियवादिनम् – अप्रियवादिनम्
अति – न्यूनतम्

9. (ततः प्रविशति प्रकृतिमाता)
(सस्नेहम्) भोः भोः प्राणिनः। यूयम् सर्वे एव मे सन्ततिः। कथं मिथः कलहं कुर्वन्ति। वस्तुतः सर्वे वन्यजीविनः अन्योन्याश्रिताः। सदैव स्मरत-
ददाति प्रतिगृह्णाति, गुह्यमाख्याति पृच्क्षति।
भुङ्क्ते भोजयते चैव षड्-विध प्रीतिलक्षणम्॥
(सर्वे प्राणिनः समवेतस्वरेण)
मातः। कथयति तु भवती सर्वथा सम्यक् परं वयं भवतीं न जानीमः। भवत्याः परिचयः कः?
प्रकृतिमाता-अहं प्रकृति युष्माकं सर्वेषां जननी? यूयं सर्वे एव मे प्रियाः। सर्वेषामेव मत्कृते महत्वं विद्यते यथासमयम् न तावत् कलहेन समयं वृथा यापयन्तु अपितु मिलित्वा एव मोदध्वं जीवनं च रसमयं कुरुध्वम्। तद्यथा कथितम्-
प्रजासुखे सुखं राज्ञः, प्रजानां च हिते हितम्।
नात्मप्रियं हितं राज्ञः, प्रजानां तु प्रियं हितम्।।
अपि च- अगाधजलसञ्चारी न गर्वं याति रोहितः।
अङ्गुष्ठोदकमात्रेण शफरी फुफुरायते॥
अतः भवन्तः सर्वेऽपि शफरीवत् एकैकस्य गुणस्य चर्चा विहाय, मिलित्वा, प्रकृतिसौन्दर्याय बनरक्षायै च प्रयतन्ताम्।
सर्वे प्रकृतिमातरं प्रणमन्ति मिलित्वा दृढसंकल्पपूर्वकं च गायन्ति-
प्राणिनां जायते हानिः परस्परविवादतः।
अन्योन्यसहयोगेन लाभस्तेषां प्रजायते॥

शब्दार्थाः
सस्नेहम् – प्रेम के साथ। प्राणिनः – जीवों। सन्ततिः – सन्तान (बच्चे)। मिथ: – आपस में। कलहम् – लड़ाई। वस्तुतः – वास्तव में। वन्यजीविनः – वन के जीव-जन्तु। अन्योन्याश्रिताः – एक-दूसरे पर आश्रित। ददाति – देता है। प्रतिगृह्णाति – लेता है। गुह्यम् – गुप्त बातें। आख्याति – बताता है। भुङ्क्ते – खाता। योजयते – जोड़ता है। प्रतिलक्षणम् – प्रेम (मित्र) के लक्षण। प्रणमन्ति – प्रणाम करते हैं। प्राणिनः – सारे जीव-जन्तु। समवेतस्वरेण – एक स्वर से। सम्यक् – ठीक तरह से। मत्कृते – मेरे लिए। यथासमयम् – ठीक समय। यापयन्तु – बिताएँ। मोदध्वम् – प्रसन्न होवें (प्रसन्न होना चाहिए)। कुरुध्वम् – करना चाहिए। तद्यथा – तो जैसा। स्मरत – याद रखो। प्रजासुखे – प्रजा के सुख में। राज्ञः – राजा का। प्रजानाम् – प्रजाओं का (के)। हिते – हित में। आत्मप्रियम् – अपना प्रिय। राज्ञः – राजा का। प्रियम् – प्रिय। अगाध – अथाह / अनन्त। जलसञ्चारी – जल में घूमने वाली। गर्वम् – घमंड को। रोहितः – बड़ी रोहू मछली। अङ्गुष्ठोदकमात्रेण – अँगूठे भर/थोड़े से जल की मात्रा से। फुपुरायते – फुदकती है। शफरीवत् – छोटी मछली। प्रयन्ताम् – प्रयत्न करें। प्राणिनाम् – प्राणियों (जीवों) की। जायते – होती। परस्परविवादत: – आपसी विवाद (झगड़े) से। अन्योन्यसहयोगेन – एक-दूसरे के सहयोग से। प्रजायते – होता है।

हिंदी अनुवाद
(उसके बाद प्रकृतिमाता प्रवेश करती है।)
(प्रेम के साथ) अरे-अरे जीवो! तुम सब ही मेरी सन्ताने हो। क्यों आपस में झगड़ते हो। वास्तव में सभी वन्यजीव (जंगली प्राणीगण) एक-दूसरे पर आश्रित हैं। सदैव याद रखो-
जो देता है, लेता है, गुप्त बातें बताता है अर्थात् सावधान करता है, पूछता है, खाता है और (खाने के लिए) जोड़ता है। यह छह प्रकार के प्रेम के लक्षण (मित्र के लक्षण) हैं।
(सभी प्राणी एक स्वर से)
हे माता! आप तो पूरी तरह से ठीक कहती हैं परन्तु हम तो आपको नहीं जानते हैं। आपका क्या परिचय है?
प्रकृतिमाता – मैं प्रकृति तुम सबकी माँ हूँ। तुम सभी मेरे प्रिय हो। सभी का ही उचित समय पर मेरे लिए महत्व है तो लड़ाई से समय को व्यर्थ न बिताओ बल्कि मिलकर ही प्रसन्न होवो और जीवन को रस से युक्त (खुशी से युक्त) करो तो जैसा कहा गया है-
राजा का प्रजा के सुख में ही सुख और प्रजा के हित में (ही) अपना हित होता है। राजा का अपना हित प्रिय नहीं होता है। प्रजाओं का हित ही तो उसे प्रिय होता है। और भी-
अथाह (अनन्त) जल में घूमने वाली रोहू नामक मछली कभी भी अपनी कुशलता पर गर्व/घमंड नहीं करती है। परन्तु अँगूठे मात्र अर्थात् थोड़े से जल में घूमने वाली छोटी सहरी मछली अधिक फुदकती है।
अतः आप सभी छोटी सहरी मछली की तरह एक-एक गुण की चर्चा को छोड़कर प्रकृति की सुन्दरता और वन की रक्षा के लिए मिलकर प्रयत्न करो।
सभी जीव-जन्तु प्रकृति माता को प्रणाम करते हैं और मिलकर मजबूत संकल्प के साथ गाते हैं-
आपस के विवाद (लड़ाई-झगड़े) से सभी जीवों की हानि नुकसान होती है। परन्तु एक-दूसरे (परस्पर) के सहयोग से उनका लाभ होता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं/सन्धिविच्छेद
अन्योन्याश्रिताः – अन्यः + अन्यः + आश्रिताः
सर्वेषामेव – सवेषाम् + एव
तद्यथा – तत् + यथा
सर्वेऽपि – सर्वे + अपि
एकैकस्य – एक + एकस्य
मत्कृते – मत् + कृते
गुह्यमाख्याति – गुह्यम् + आख्याति
चैव – च + एव
नात्मप्रियं – न + आत्मप्रियं
अङ्गुष्ठोदकमात्रेण – अङ्गुष्ठ + उदक + मात्रेण
अन्योन्यसहयोगेन – अन्यः + अन्य + सहयोगेन
लाभस्तेषां – लाभः + तेषाम्

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
महत्त्वम् – महत् + त्व
मिलित्वा – मिल् + क्त्वा
कथितम् – कथ् + क्त
विहाय – वि + हा + ल्यप्

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः / विग्रहः – समासनामानि
सस्नेहम् – स्नेहन सहितम् – अव्ययीभाव समास
यथासमयम् – समयम् अनतिक्रम्य – अव्ययीभाव समास
प्रकृतिमातरम् – प्रकृतेः मातरम् – तत्पुरुष समास
प्रजासुखे – प्रजायाः सुखे – तत्पुरुष समास

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः – अर्थः – वाक्येषु प्रयोगः
ततः – इसके बाद – ततः प्रकृतिमाता प्रवेशं करोति।
एव – ही – वयम् सर्वे एव प्रकृतिमातुः सन्ततिः।
सदैव – हमेशा – सदैव सत्यम् वदितव्यम्।
वृथा – व्यर्थ – वृथा आत्मप्रशंसा न कर्त्तव्यम्।
अपितु – बल्कि – समय वृथा मा यापयन्तु अपितु मिलित्वा एव मोदध्वं जीवनं च रसमयं कुरु।
तु – तो – माता भवती तु सत्यं कथयति।
च – और – रामः च सीता च वनम् अगच्छताम्।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
सस्नेहम् – स्नेहेन सहितम्
जननी – माता
सन्ततिः – आत्मजः
विद्यते – अस्ति
कलहम् – विवादम्
यथासमयम् – उचित समयम्
स्मरत – विस्मरत
कलहेन – विवादेन
परं – परन्तु
अपितु – बल्कि
रसमयम् – प्रेममयम्
विहाय – त्यक्त्वा
मोदध्वम् – आनन्दमयम्
प्रकृतिमातरम् – प्रकृतेः मातरम्
कथितम् – वदितम्
मिथः – परस्परम्
प्रविशति – प्रवेशम् करोति
ददाति – यच्छति
आख्याति – कथयति
भुङ्क्ते – खादति
प्रीति – प्रेम
गुह्यम् – गुप्तम्
हितम् – हितकारी
आत्मप्रिय – स्वप्रिय
राज्ञः – नृपस्य
प्रजासुखे – प्रजायाः सुखे
जायते – भवति
विवादतः – कलहं कुर्वन्तः
सहयोगेन – मिलित्वा
अगुष्ठोदकमात्रेण – अंगुष्ठमात्रजले
गर्वम् – घमण्डम्, अभिमानम्
रोहितः – रोहित नाम मत्स्यः
परस्परम् – मिथः
अगाधजलसञ्चारी – असीमितजलधारायां भ्रमन्
शफरी – लघुमत्स्यः
याति – गच्छति
उदकम् – जलम्

विपर्ययपदानि
पदानि – विपर्ययाः
प्रविशति – निस्सरति
गुणस्य – दोषस्य
विहाय – गृहीत्वा
सन्ततिः – असन्ततिः
कलहम् – प्रेम
प्रियाः – अप्रियाः
स्मरत – विस्मरत
ददाति – गृहणाति
भुङ्क्ते – पिबति
प्रीति – घृणा
आत्मप्रियम् – परप्रियम्
हितम् – अहितम्
हिते – अहिते
प्रियम् – अप्रियम्
हानिः – लाभ:
सहयोगेन – असहयोगेन
गर्वम् – विनयम्
याति – आयाति
पदानि – विपर्ययाः
सस्नेहम् – घृणा सहितम्
यथासमयम् – अयथासमयम्
आश्रिताः – अनाश्रिताः
गुह्यम् – प्रकटम्
सुखम् – दु:खम्
सुर्ख – दु:खे
अंगुष्ठः – हस्तः, पाणिः
जलम् – स्थलम्
सञ्चारी – असञ्चारी

सुभाषितानि Summary Notes Class 10 Sanskrit Chapter 6

By going through these CBSE Class 10 Sanskrit Notes Chapter 6 सुभाषितानि Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 10 Sanskrit Chapter 6 सुभाषितानि Summary Notes

सुभाषितानि पाठपरिचयः
संस्कृत कृतियों के जिन पद्यों या पद्यांशों में सार्वभौम सत्य को बड़े मार्मिक ढंग से प्रस्तुत किया गया है उन पद्यों को सुभाषित कहते हैं। प्रस्तुत पाठ ऐसे दस सुभाषितों का संग्रह है जो संस्कृत के विभिन्न ग्रंथों से संकलित हैं। इनमें परिश्रम का महत्व, क्रोध का दुष्प्रभाव, सभी वस्तुओं को उपादेयता और बुद्धि की विशेषता आदि विषयों पर प्रकाश डाला गया है।

सुभाषितानि Summary

पाठसारः
संस्कृत साहित्य में जिन पद्यों (श्लोकों) में सार्वभौमिक सत्य को सुचारु रूप से प्रस्तुत किया है उनको ‘सुभाषित’ कहा जाता है। प्रस्तुत पाठ में 10 सुभाषितों का संग्रह है। इनमें परिश्रम का महत्त्व, क्रोध का दुष्प्रभाव, मानव प्रकृति, वस्तुओं की उपादेयता, बुद्धि की विशेषता आदि विषयों पर प्रकाश डाला गया है।

शरीर में स्थित आलस्य ही मनुष्यों का महान् शत्रु है और परिश्रम समान कोई बन्धु नहीं है जिसको करके मनुष्य दुःखी नहीं होता।

गुणी मनुष्य ही गुण को जानता है निर्गुण नहीं, बलवान बल को जानता है निर्बल नहीं, वसन्त का गुण कोयल जानती है कौआ नहीं, शेर का बल हाथी जानता है चूहा नहीं।

जो मनुष्य किसी कारण से क्रोधित होते हैं। उस कारण की समाप्ति पर प्रसन्न हो जाते हैं। परंतु जो अकारण क्रोधी हैं उनको कौन संतुष्ट कर सकता है?

कही गई बात का अर्थ तो पशु, हाथी, घोड़े आदि भी जान लेते हैं। लेकिन ज्ञानीजन वह है जो न कहा गया भी जान ले।

मनुष्यों के देह विनाश के लिए देह में ही स्थित प्रथम शत्रु क्रोध ही है। जैसे काष्ठ में स्थित अग्नि ही काष्ठ को जला डालती है वैसे ही शरीरस्थ क्रोध मानव शरीर को जला देता है।

मित्रता समान शील और व्यवहार में होती है। जैसे मृग मृगों के साथ, गाएँ गायों के साथ विचरण करते हैं वैसे ही मूर्ख मूों के साथ और बुद्धिमान ज्ञानियों के साथ मैत्री करते हैं।

फल व छायायुक्त महावृक्ष संरक्षण के योग्य है यदि दुर्भाग्य से वृक्ष फलहीन है तो छाया तो सदैव देता ही है।

अक्षर मन्त्रहीन नहीं होता, औषधि मूल हीन नहीं होती, पुरुष अयोग्य नहीं होता। वहाँ योजक दुर्लभ है अर्थात् पारखी ही वस्तु की परख रखता है।

महान् पुरुष सम्पत्ति और विपत्ति में समभाव होते हैं जैसे सूर्य उदय व अस्त समय एक ही रूप (रक्त वर्ण) होता है।

इस विचित्र संसार में कुछ भी निरर्थक नहीं है। यदि घोड़ा दौड़ने में वीर है तो गधा बोझ वहन करने में। अर्थात् सबकी अपनी उपयोगिता है।

सुभाषितानि Word Meanings Translation in Hindi

1. आलस्यं हि मनुष्याणां शरीरस्थो महान् रिपुः।
नास्त्युद्यमसमो बन्धुः कृत्वा यं नावसीदति ॥1॥

शब्दार्थाः
आलस्यम् – आलस्य। हि-निश्चय से। मनुष्याणां – मनुष्यों के (को)। शरीरस्थः – शरीर में रहने वाला। रिपुः – शत्रु (है)। अद्यमसमः – परिश्रम के समान। बन्धुः – मित्र (भाई/सखा)। नास्ति – नहीं है।। सम् – जिसे, जिसको। कृत्वा – करके। अवसीदति-दुखी होता है। न – नहीं।

हिंदी अनुवाद:
निश्चय से आलस्य मनुष्यों के शरीर में रहने वाला सबसे बड़ा दुश्मन है। परिश्रम के समान उसका कोई मित्र नहीं है जिसको करके वह दुखी नहीं होता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं / सन्धिविच्छेद
शरीरस्थो महारिपुः = शरीरस्थः + महारिपुः
न + अवसीदति = नावसीदति
नास्त्युद्यमसमो बन्धुः = न + अस्ति + उद्यमसमः + बन्धुः

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः समासनामानि
शरीरस्थः = शरीरे स्थितः तत्पुरुष समास प्रकृति-प्रत्ययो: विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
कृत्वा = कृ + क्त्वा

कारकाः उपपदविभक्तयश्च
उद्यमसमः – उद्यमेन समः
– अत्र समः कारणेन उद्यमेन शब्दे तृतीया विभक्ति अस्ति।

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
हि = निश्चय से = पाण्डवास्तवं च राष्ट्रं च सदा संरक्ष्यमेव हि।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
आलस्यं = परिश्रमहीनः
महान् = विशालम्
अस्ति = वर्तते
रिपुः = शत्रुः अरिः वैरिः
मनुष्याणाम् = नराणाम्
बन्धु – सखा, सुहद्, मित्रं
न – नहि

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
आलस्यं = परिश्रम, उद्यम
महान् = लघु
रिपुः = सखा, बन्धु, सुहृद्
अवसीदति – प्रसीदति
उद्यमः = आलस्यं
अस्ति – आसीत् कृत्वा = न कृत्वा
मनुष्याणाम् = पशूनाम्
न – आम्

2. गुणी गुणं वेत्ति न वेत्ति निर्गुणो,
बली बलं वेत्ति न वेत्ति निर्बलः।
पिको वसन्तस्य गुणं न वायसः,
करी च सिंहस्य बलं न मूषकः ॥2॥

शब्दार्थाः
गुणी – गुणवान व्यक्ति। वेत्ति – जानता है। निर्गुणः – गुणहीन (गुणों से हीन) व्यक्ति। बली – बलवान् व्यक्ति। बलम् – बल को। निर्बल: – बलहीन (बल से रहित)। पिकः – कोयल। वायसः – कौआ। करी – हाथी। मूषकः – चूहा।

गुणवान् व्यक्ति गुण (के महत्व) को जानता है गुणहीन नहीं जानता। बलवान् व्यक्ति बल (के महत्व) को जानता है बलहीन (निर्बल) नहीं जानता है। कोयल वसन्त ऋतु के (महत्व) गुण को जानती है, कौआ नहीं जानता है और हाथी सिंह के बल को जानता है चूहा नहीं जानता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं / सन्धिविच्छेद
निर्गुणो – निः + गुणः
निः + बलः = निर्बलः

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः / विग्रहः = समासनामानि
गुणानाम् अभावः – निर्गुणम् – अव्ययीभाव समास
निर्बलम् – बलस्य अभावः = अव्ययीभाव समास

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
बली – बल + णिनि (इन्)
करी = कर् + इन्
गुणी – गुण + णिनि

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः = वाक्येषु प्रयोगः
न = नहीं = सः तत्र न गमिष्यति।
च = और = रामः श्यामः च तत्र गतः।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
वेत्ति = जानाति
वायसः = काकः
निर्गुणः = गुणहीनः
करी = गजः, हस्ती
बली = बलयुक्त
बलं = शक्ति
निर्बलः – बलहीनः

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
गुणी = गुणहीनः/निर्गुणः
करी = करीणि
निर्गुणः = गुणी सिंह = सिंहनी
बली = निर्बलः
मूषकः = मूषिका वेत्ति = न वेत्ति
बलम् = शक्तिहीनम्

3. निमित्तमुद्दिश्य हि यः प्रकुप्यति,
ध्रुवं स तस्यापगमे प्रसीदति।
अकारणद्वेषि मनस्तु यस्य वै,
कथं जनस्तं परितोषयिष्यति ॥3॥

शब्दार्थाः
निमित्तम् – कारण। उद्देश्य – उद्देश्य करके (ध्यान में रखकर)। हि – निश्चित रूप से। प्रकुप्यति – अत्यधिक क्रोध ध्रुवं – निश्चित रूप से। स – वह (व्यक्ति)। तस्य-उस (कारण) के अपगमे – समाप्त होने पर। प्रसीदति – प्रसन्न हो जाता है। अकारणद्वेषि – बिना कारण के द्वेष करने वाला। वै – निश्चय से। कथं – कैसे। तम् – उसको। परितोषयिष्यति – संतुष्ट करेगा।

हिंदी अनुवाद
निश्चय से जो किसी कारण से अत्यधिक क्रोध करता है निश्चित रूप से वह उस कारण के समाप्त होने (मिट जाने) पर प्रसन्न भी हो जाता है। परन्तु जिसका मन बिना किसी कारण के किसी से द्वेष करता है, (फिर) कैसे मनुष्य उसे सन्तुष्ट करेगा।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिविच्छेद
निमिन्तमुद्दिश्य = निमित्तम् + उद्दिश्य
तस्यापगमे = तस्य + अपगमे
मनः + तु = मनस्तु
जनः + तम् = जनस्तं

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
अकारणद्वेषिमनः = अकारणदृषि तद्वद्मनः यस्य सः – बहुव्रीहि समास
अकारण = न कारण – नञ् तत्पुरुष समास

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
उद्दिश्य = उत् + दिश् + ल्यप्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः = वाक्येषु प्रयोगा:
कथम् = कैसे = एतत् कथम् अभवत्?
हि = निश्चितम् = उद्यमेन हि कार्याणि सिध्यन्ति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
निमित्तम् = कारणम्
ध्रुवम् = निश्चितम्
अपगमे = समाप्ते सति
प्रसीदति – प्रसन्नः भवति
अकारण = कारणरहितः
परितोषयिष्यति = सन्तुष्टं करिष्यति
प्रकुप्यति = अत्यधिक क्रोधं करोति
जनः = नरः
उद्दिश्य = लक्ष्य
मनः = चित्तम्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
निमित्तम् = अनिमित्तम्
प्रकुप्यति = हर्षितः भवति
ध्रुवम् = अध्रुवम्
अपगमे = प्रारम्भे सति
प्रसीदति = प्रकुप्यति / अवसीदति
अकारणम् = कारणसहितम्
जनः = पशुः
परितोषयिष्यति = अपरितोषयिष्यति
उद्दिश्य = अनुद्दिश्य / लक्ष्यरहितः

4. उदीरितोऽर्थः पशुनापि गृह्यते,
हयाश्च नागाश्च वहन्ति बोधिताः।
अनुक्तमप्यूहति पण्डितो जनः,
परेगितज्ञानफला हि बुद्धयः ॥4॥

शब्दार्थाः
उदीरित: – कहा हुआ। अर्थः – संकेत/मतलब। गृह्यते – ग्रहण किया जाता है। नागा: – हाथी। वहन्ति – उठाते हैं।ले जाते हैं। बोधिता: – बताए गए। अनुक्तम् – बिना कहे। ऊहति – अंदाज़ा लगा लेता है। हि – क्योंकि निश्चय से। बुद्धयः – बुद्धियाँ। परेगितज्ञानफला: – दूसरों के संकेत से उत्पन्न ज्ञान रूपी फल वाली।

हिंदी अनुवाद
कहा हुआ अर्थ (मतलब/संकेत) पशु से भी ग्रहण कर लिया जाता है, घोड़े और हाथी भी कहे जाने पर ले जाते हैं। विद्वान बिना कहे ही बात का अंदाज़ा लगा लेता है, क्योंकि बुद्धियाँ दूसरों के संकेत से उत्पन्न ज्ञान रूपी फल वाली होती हैं।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि/सन्धिविच्छेदं
उदीरितोऽर्थः = उत् + ईरितः + अर्थ:
पशुनापि = पशुना + अपि
हया: + च = हयाश्च
नागाः + च = नागाश्च
अनुक्तमप्यूहति = अन् + उक्तम् + अपि + ऊहति
पण्डितोजनः = पण्डितः + जनः
परेङ्गितज्ञानफला = पर + इङ्गित + ज्ञानफला:

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः = समास नामानि
न + उक्तम् = अनुक्तम् = नञ् तत्पुरुष
इङ्गितज्ञानफलाः = इङ्गितज्ञानमेव फलं यस्याः सा, ताः = बहुव्रीहि समास

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
बोधिताः = बुध् + (णिच्) क्त
ईरितः = ईर् + क्त
उक्तम् = वच् + क्त

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः = वाक्येषु-प्रयोगः
च = और = श्रीकृष्णः सुदामा च शैशवात् मित्रे आस्ताम्।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
ईरितः = कथितः
पण्डितः = विद्वान्, बुद्धिमान्
इंगितः = संकेत:
पशुना = जानवरेण
अनुक्तम् = न कथितम्
पर = अन्येभ्यः
हयाः = अश्वाः, तुरगाः
उक्तम् = कथितम्
ऊहति = निर्धारणं करोति
नागाः = हस्तिनः, करिणः
जनः = नरः
ज्ञानफला = ज्ञानमेव फलं

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
ईरितः = अनीरितः
ऊहति = अनूहति
जन: = पशुः
अनुक्तम् = उक्तम्
उक्तम् = न कथितम्
पण्डितः = मूर्खः
परेभ्यः = स्वकेभ्यः

5. क्रोधो हि शत्रुः प्रथमो नराणां,
देहस्थितो देहविनाशनाय।
यथास्थितः काष्ठगतो हि वह्निः,
स एव वह्निर्दहते शरीरम् ॥5॥

शब्दार्थाः
हि – निश्चय से। प्रथमः – पहला। देहस्थितः – देह में स्थित। देहविनाशाय – देह के नाश के लिए। यथास्थितः – यथावत् स्थित। काष्ठगतः – लकड़ी में रहने वाला। वह्निः – अग्नि। दहते – जलाती है।

हिंदी अनुवाद
निश्चय से मनुष्यों के शरीर में रहने वाला क्रोध शरीर को नष्ट करने के लिए (उनका) पहला शत्रु है। जैसे लकड़ी में स्थित आग उसे जलाने का कारण होती है, वही आग शरीर को भी जलाती है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेद
वह्निर्दहते = वह्निः + दहते
देहस्थितो = देह + स्थितः
काष्ठ + गतः = काष्ठगतो

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः = समास नामानि
देहे स्थितो = देहस्थिताः – सप्तमी तत्पुरुष समास
काष्ठगतो = काष्ठे गतः – सप्तमी तत्पुरुष समास
देहविनाशनाय = देहस्य विनाशनाय – षष्ठी तत्पुरुष समास

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
स्थितः = स्था + क्त
गतः = गम् + क्त

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः = वाक्येषु प्रयोग:
एव = ही = ईश्वरः सर्वत्र एव अस्ति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
वह्निः = पावकः, अग्नि, ज्वाला, दाहकः
दहते = ज्वालयति
शुत्रः = रिपुः, अरिः
क्रोधः – कोपः
हि = निश्चितम्
नराणाम् = मनुष्याणाम्, जनानाम्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
प्रथम = अन्तिमः
नराणाम् = पशूनाम्
विनाशनाय = रक्षणाय
वह्नि = जलम्
शत्रुः = मित्रम्
क्रोधः = प्रेमः
स्थितः = न स्थितः

6. मृगाः मृगैः सङ्गमनुव्रजन्ति,
गावश्च गोभिः तुरगास्तुरङ्गैः।
मूर्खाश्च मूखैः सुधियः सुधीभिः,
समान-शील-व्यसनेषु सख्यम् ।।6।।

शब्दार्थाः
मृगाः – हिरण। मृगैः – हिरणों के (साथ)। सगम् – साथ। अनुव्रजन्ति – पीछे-पीछे चलते हैं। गावः – गायें। गोभिः – गायों के (साथ)। तुरगा: – घोड़े। तुरगैः – घोड़ों के (साथ)। सुधियः – विद्वान लोग। सुधिभिः – विद्वानों के (साथ)। समान-शील-व्यसनेषु – समान व्यवहार-स्वभावों (स्वभाव वालों में)। सख्यम् – मित्रता होती है।

हिंदी अनुवाद
मृग (हिरण) मृगों (हिरणों) के साथ पीछे-पीछे चलते हैं। गाएँ गायों के साथ, घोड़े-घोड़ों के साथ, मूर्ख मूखों के साथ तथा बुद्धिमान बुद्धिमानों के साथ जाते हैं (क्योंकि) समान व्यवहार और स्वभाव वालों में (परस्पर आपसी) मित्रता होती है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं/सन्धिविच्छेद
सङ्गमनुव्रजन्ति = सङ्गम् + अनुव्रजन्ति
गावश्च = गावः + च
मूर्खाः + च = मूर्खाश्च
तुरगाः + तुरङ्गः = तुरगास्तुरङ्गैः

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
सुधियः = बुद्धिमन्तः
व्रजन्ति = गच्छन्ति
शील = चरित्र, व्यवहार
सुधीभिः = बुद्धिमन्तैः
सख्यम् = मित्रता, मैत्री
अनु = पश्चात्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
सुधियः = मूर्खाः
मूर्खाः = बुद्धिमन्तः, सुधियः
सख्यम् = असख्यम्
समान = असमान

7. सेवितव्यो महावृक्षः फलच्छायासमन्वितः।
यदि दैवात् फलं नास्ति छाया केन निवार्यते ॥7॥

शब्दार्थाः
सेवितव्यः – सेवन (आश्रय लेने) के योग्य है। महावृक्षः – महान वृक्ष। फलच्छायासमन्वितः – फल और छाया से युक्त। दैवात् – भाग्यवश। निवार्यते – रोकी जाती है।

हिंदी अनुवाद
फल और छाया से युक्त महान वृक्ष आश्रय (सहारा) लेने योग्य होता है। यदि भाग्यवश फल न भी हों तो भी छाया किस के द्वारा रोकी जा सकती है? अर्थात् किसी के द्वारा नहीं।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धि / सन्धिविच्छेद
फलच्छायासमन्वितः = फल + छाया + समन्वितः
न + अस्ति = नास्ति

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः/विग्रहः – समासनामानि
महावृक्षः – महान् वृक्षः। – कर्मधारय समास

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
सेवितव्यो – सेव् + तव्यत्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः = वाक्येषु प्रयोगः
न = नहीं = त्वम् तत्र न गन्तव्यम्।
यदि = अगर = यदि परिश्रमी भविष्यति तदा सफलतां लप्स्यते।

पर्यायपदानि पदानि = पर्यायाः
सेवितव्यो = आश्रयितव्यो
दैवात् = भाग्यात्
वृक्षः = तरुः, महीरुहः, द्रुमः
निवार्यते = निवारणं क्रियते
समन्वित = सहित

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
सेवितव्यो = असेवित्व्यः
महावृक्षः = लघुवृक्षः
दैवात् = परिश्रमात्
छाया = तापं
समन्वितः = असमन्वितः
न = आम्
अस्ति = आसीत्

8. अमन्त्रमक्षरं नास्ति, नास्ति मूलमनौषधम्।
अयोग्यः पुरुषः नास्ति योजकस्तत्र दुर्लभः ॥8॥

शब्दार्थाः
अमन्त्रम् – मंत्र से रहित। अक्षरम् – अक्षर (ज्ञान)। मूलम् – जड़। अनौषधम् – औषधि से रहित। अयोग्यः – योग्यता रहित। योजक: – जोड़ने वाला। तत्र – वहाँ (उस स्थान पर)। दुर्लभः – कठिनाई से मिलने वाला।

हिंदी अनुवाद
मन्त्र से रहित (हीन) अक्षर नहीं होता है। जड़ जड़ी-बूटियों से रहित नहीं होती है। योग्यता से रहित व्यक्ति वास्तविक पुरुष (इनसान) नहीं होता है। वहाँ गुणों को वस्तुओं-व्यक्तियों से जोड़ने वाला दुर्लभ होता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिविच्छेद
अमन्त्रमक्षरं = अमन्त्रम् + अक्षरं
नास्ति = न + अस्ति
मूलमनौषधम् = मूलम् + अनौषधम्
योजक: + तत्र = योजकस्तत्र
दु: + लभः = दुर्लभः

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
अयोग्यः = न योग्यः = नञ् तत्पुरुष समास
न क्षरं = अक्षर = नञ् तत्पुरुष समास

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
पदानि = पर्यायाः अमन्त्र – मन्त्रहीन
अयोग्यः = योग्यहीन:
अनौषधम् = औषधहीनः

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
अयोग्यः = योग्यः
दुर्लभः = सुलभः
पुरुषः = नारी
तत्र = अत्र

9. संपत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता।
उदये सविता रक्तो रक्तोश्चास्तमये तथा ॥9॥

शब्दार्थाः
संपत्तौ – सम्पत्ति आने पर। विपत्ती – मुसीबत होने पर। महताम् – महान् लोगों की। एकरूपता – एक जैसी स्थिति होती है। उदये – उदय होने पर। सविता – सूर्य। रक्तः – लाल। अस्तमये – अस्त होने पर।

हिंदी अनुवाद
धनवान होने अथवा (और) धनहीन होने पर महान् लोगों की एकरूपता (एक जैसी कार्यशीलता) होती है। जैसे उदय होते समय पर सूर्य लाल रंग का होता है तथा अस्त होने के समय पर भी लाल रंग का होता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेद
महतामेकरूपता – महताम् + एकरूपता
रक्ताः + च + तमये = रक्तश्चास्तमये

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः = वाक्येषु प्रयोगः
तथा – वैसा = यथा राजा तथा प्रजा।
च = और = रामः श्यामः च तत्र गतः।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
संपत्तौ = द्रव्यौ, धनौ, वित्तौ
सविता = सूर्यः, मित्रः, भास्करः, दिवाकरः।

विपर्यचयनम्
पदानि = विपर्ययाः
संपत्तौ = विपत्तौ
एकरूपता = अनेकरूपता
उदये = अस्ते
रक्तः = श्वेतः
सविता = चन्द्रः
तमः = प्रभातः

10. विचित्रे खलु संसारे नास्ति किञ्चिन्निरर्थकम्।
अश्वश्चेद् धावने वीरः भारस्य वहने खरः ॥10॥

शब्दार्थाः
विचित्रे – अनोखे। खलु – निश्चय से। किञ्चित् – कुछ। निरर्थकम् – बेकार। चेद् – यदि। धावने – दौड़ने में। भारस्य – भार के। वहने – उठाने में। खरः – गधा।

हिंदी अनुवाद
निश्चय से इस विचित्र (अनोखे) संसार में कुछ भी निरर्थक (बेकार) नहीं है। क्योंकि यदि घोड़ा दौड़ने में उपयोगी (वीर) होता है तो गधा भार को उठाने में (ढोने) में उपयोगी होता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिविच्छेद
न + अस्ति = नास्ति
किञ्चिन्निरर्थकम् = किञ्चित् + न + निरर्थकम्
अश्वश्चेद् = अश्वः + चेत्

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः = समासनामानि
भारस्य वहने = भारवहने = तत्पुरुष समास

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थाः = वाक्येषु प्रयोगः
खलु = निश्चित = आशा बलवती खलु।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
खलु = निश्चितम्
संसारे = लोके
खरः = गर्दभः
निरर्थकम् = व्यर्थम्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
खलु = अनिश्चितम्
वीरः = कायरः
निरर्थकम् = सार्थकम्
धावने = स्थिते

जननी तुल्यवत्सला Summary Notes Class 10 Sanskrit Chapter 5

By going through these CBSE Class 10 Sanskrit Notes Chapter 5 जननी तुल्यवत्सला Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 10 Sanskrit Chapter 5 जननी तुल्यवत्सला Summary Notes

जननी तुल्यवत्सला पाठपरिचयः
महाभारत में अनेक ऐसे प्रसंग हैं जो आज के युग में भी उपादेय हैं। महाभारत के वनपर्व से ली गई यह कथा न केवल मनुष्यों अपितु सभी जीव-जन्तुओं के प्रति समदृष्टि पर बल देती है। समाज में दुर्बल लोगों अथवा जीवों के प्रति भी माँ की ममता प्रगाढ़ होती है, यह इस पाठ का अभिप्रेत है।

जननी तुल्यवत्सला Summary

पाठसारः
प्रस्तुत पाठ वेद व्यास द्वारा रचित महाभारत ग्रन्थ के वनपर्व से उद्धृत है। जिसमें व्यास द्वारा कौरव प्रधान धृतराष्ट्र को समझाने का प्रयास किया गया है कि तुम पिता हो और तुम्हें अपने पुत्रों के साथ अपने भतीजों (पाण्डवों) के हित का ख्याल रखना है। प्रस्तुत प्रसंग में गाय के मातृत्व की चर्चा करते हुए गोमाता सुरभि और इन्द्र के माध्यम से यह बताया गया है कि माता के लिए सब संतान बराबर होती है उसके हृदय में अपनी सब सन्तानों के लिए समान स्नेह होता है।
जननी तुल्यवत्सला Summary Notes Class 10 Sanskrit Chapter 5 img 1
एक किसान दो बैलों से अपना खेत जोत रहा था। तभी उनमें से एक दुर्बल बैल हल चलाने व शीघ्र चलने में असमर्थ हो पृथ्वी पर गिर पड़ता है, तो किसान उसे उठाने का प्रयत्न करता है। भूमि पर गिरे हुए दुखित बैल (अपने पुत्र) को देखकर, माता सुरभि की आँखों से आँसू बहने लगते हैं। इन्द्र सुरभि से दुःख का कारण पूछते हैं तो सुरभि कहती है कि क्या आप नहीं देख रहे कि यह मेरा पुत्र किसान द्वारा पीड़ित किया जा रहा है। इन्द्र कहते हैं कि हजारों पुत्रों की माता होते हुए भी इस दीन पुत्र के लिए इतना स्नेह क्यों?
जननी तुल्यवत्सला Summary Notes Class 10 Sanskrit Chapter 5 img 2
माता सुरभि कहती है कि सभी सन्तानों के लिए माता समान स्नेह वाली होती है। परन्तु दुर्बल पुत्र पर माता का विशेष स्नेह होता है। सुरभि के वचन सुनकर इन्द्र का हृदय भी द्रवित हो जाता है फिर प्रचण्ड वायु के साथ वर्षा आरम्भ होने पर किसान बैलों को लेकर अपने घर आ जाता है।

जननी तुल्यवत्सला Word Meanings Translation in Hindi

1. कश्चित् कृषकः बलीवर्दाभ्यां क्षेत्रकर्षणं कुर्वन्नासीत्। तयोः बलीवर्दयोः एकः शरीरेण दुर्बलः जवेन गन्तुमशक्तश्चासीत्। अतः कृषकः तं दुर्बलं वृषभं तोदनेन नुद्यमानः अवर्तत। सः ऋषभः हलमूवा गन्तुमशक्तः क्षेत्रे पपात। क्रुद्धः कृषीवलः तमुत्थापयितुं बहुवारम् यत्नमकरोत्। तथापि वृषः नोत्थितः।
भूमौ पतिते स्वपुत्रं दृष्ट्वा सर्वधेनूनां मातुः सुरभेः नेत्राभ्यामश्रूणि आविरासन्। सुरभेरिमामवस्था दृष्ट्वा सुराधिपः तामपृच्छत्-“अयि शुभे! किमेवं रोदिषि? उच्यताम्” इति। सा च

शब्दार्थाः
कश्चित् – कोई। कृषक: – किसान। बलीवाभ्याम् – बैलों से। क्षेत्रकर्षणम् – खेत जोतना। कुर्वन् आसीत् – कर रहा था। बलीवर्दयोः – बैलों में। जवेन – तेज़ी से। गन्तुम् – जाने (चलने) में। अशक्तः – असमर्थ। अवर्तत – हो गया। ऋषभ: – बैल। गन्तुमशक्तः – चलने में असमर्थ। क्रुद्धः – क्रोधी (क्रोधित)। कृषीवल: – किसान। बहुवारम् – बहुत बार। न उत्थितः – नहीं उठा। भूमी – जमीन पर। पतिते – गिरने पर। सुरभेः – सुरभि की। आविरासन् – निकलने लगे। सुराधिपः – देवताओं का राजा (इन्द्र) शुभे! – शुभ लक्षणों वाली। किमेवम् – क्यों इस प्रकार। उच्यताम् – कहो।

हिंदी अनुवाद
कोई किसान बैलों से खेत जोत रहा था। उन बैलों में एक (बैल) शरीर से कमज़ोर और तेज़ी से चलने में असमर्थ (अशक्त) था। अतः किसान उस दुबले बैल को कष्ट देते हुए (ज़बरदस्ती) हाँकने लगा। वह बैल हल को उठाकर चलने में असमर्थ होकर खेत में गिर पड़ा। क्रोधित किसान ने उसको उठाने के लिए बहुत बार प्रयत्न किए, तो भी बैल नहीं उठा।

भूमि पर गिरे हुए अपने पुत्र को देखकर सब गायों की माता सुरभि की आँखों से आँसू आने लगे। सुरभि की इस दशा को देखकर देवताओं के राजा (इन्द्र) ने उससे पूछा-“अरी शुभ लक्षणों वाली! क्यों इस तरह रो रही हो? बोलो”। और वह-

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं / सन्धिविच्छेद
कश्चित् – कः + चित्
यत्नमकरोत् – यत्नम् + अकरोत्
कुर्वन्नासीत् – कुर्वन् + न + आसीत्
तथा + अपि – तथापि
गन्तुमशक्तश्चासीत् – गन्तुम् + अशक्तः + च + आसीत्
नोत्थितः – न + उत्थितः
तमुत्थापयितुं – तम् + उत्थापयितुम्
नेत्राभ्यामश्रूणि – नेत्राभ्याम् + अश्रूणि
सुर + अधिपः – सुराधिपः
तामपृच्छत् – ताम् + अपृच्छत्
सुरभेरिमामवस्थाम् – सुरभेः + इमाम् + अवस्थाम्
किमेवं – किम + एवम्

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः / विग्रहः
बलीवाभ्यां – बलीवर्दः च बलीवर्दः च ताभ्याम्।
बलीवर्दयोः – बलीवर्दः च बलीवर्दः च तयोः।

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
गन्तुम् – गम् + तुमुन्
कुर्वन् – कृ + शतृ
दृष्ट्वा – दृश् + क्त्वा
नुद्यमानः – नुद् + शानच्

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
बलीवर्दः – वृषभः
नुद्यमानः – बलेन नीयमानः
उच्यताम् – कथय, वदत
दुर्बलः – क्षीणः
हलमूढ्वा – हलम् आदाय
आविरासन् – आगताः
अशक्तः – असमर्थः
पपात – भूमौ अपतत्
अश्रूणि – नयनजलम्
तोदनेन – कष्टप्रदानेन
क्रुद्धः – कुपितः
नेत्राभ्याम् – चक्षुाम्, नयनाभ्याम्
जवेन – तीव्रगत्या
धेनूनाम् – गवाम्
भूमौ – पृथिव्याम्
क्षेत्रकर्षणम् – क्षेत्रस्य कर्षणम्
शुभे – कल्याणकारि!

विपयर्यपदानि
पदानि – विपर्ययाः
दुर्बलः – सबलः
उच्यताम् – अनुच्यताम्
यत्नम् – अयत्नम्
स्वपुत्र – निजपुत्रीम्
अवस्थाम् – दुरावस्थाम्
बहुवारम् – एकवारम्
एक: – अनेक:
सुराधिपः – नराधिपः
पपात – उत्थितः
अशक्त: – शक्तः

2. विनिपातो न वः कश्चिद् दृश्यते त्रिदशाधिपः।
अहं तु पुत्रं शोचामि, तेन रोदिमि कौशिक!॥

शब्दार्थाः
विनिपातः – सहायक। वः – तुम्हारा/उसका। कश्चिद् – कोई। दृष्यते – दिखाई देता है। शोचामि – चिन्ता करती हूँ। तेन – उससे। रोदिमि – रो रही हूँ।

हिंदी अनुवाद
हे कौशिक! तीनों दशाओं के स्वामी इन्द्र! कोई उसका सहायक नहीं दिखाई देता। मैं तो पुत्र की चिन्ता करती हूँ. अतः रो रही हूँ।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं / सन्धिविच्छेदं
कश्चिद् – कः + चित्
त्रिदशाधिप – त्रिदशा + अधिप

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
अधिपः – शासक, स्वामी
रोदिमि – दुःखी भवामि
शोचामि – चिन्तयामि

विपयर्यपदानि
पदानि – विपर्ययाः
शोचामि – अशोचामि
रोदिमि – प्रसीदामि

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः / विग्रहः
त्रिदशाधिपः – तिसृणाम् दशानाम् अधिपः

3. “भो वासव! पुत्रस्य दैन्यं दृष्ट्वा अहं रोदिमि। सः दीन इति जानन्नपि कृषकः तं बहुधा पीडयति। सः कृच्छ्रेण भारमुद्द्वहति। इतरमिव धुरं वोढुं सः न शक्नोति। एतत् भवान् पश्यति न?” इति प्रत्यवोचत्।
“भद्रे! नूनम्। सहस्राधिकेषु पुत्रेषु सत्स्वपि तव अस्मिन्नेव एतादृशं वात्सल्यं कथम्?” इति इन्द्रेण पृष्टा सुरभिः प्रत्यवोचत्

शब्दार्थाः
वासव! – इन्द्र!। दैन्यम् – दीनता को। रोदिमि – रोती हूँ। दीन – दु:खी (लाचार)। जानन् अपि – जानता हुआ भी। बहुधा – अनेक बार (अकसर)। कृच्छ्रेण – कठिनाई से। उद्वहति – उठाता है। इतरम् इव – दूसरे की तरह। वोढुम् – उठाने में। प्रत्यवोचत् – उत्तर में बोली। सहस्राधिकेषु – हज़ारों से अधिक। सत्सु – होने पर। वात्सल्यम् – प्रेम। कथम् – क्यों है। पृष्टा – पूछी गई।

हिंदी अनुवाद
हे इन्द्र! पुत्र की दीनता को देखकर मैं रो रही हूँ। वह लाचार है। यह जानते हुए भी किसान उसे अकसर (अनेक बार) पीड़ा देता (पीटता) है। कठिनाई से भार (बोझ) उठाता है। दूसरे की तरह जुए को वह उठाने (ढोने) में समर्थ नहीं है। यह आप देख रहे हैं न? ऐसा उत्तर दिया।
“हे प्रिये! निश्चित ही। हजारों अधिक पुत्रों के रहने (होने) पर भी तुम्हारा ऐसा प्रेम इसमें क्यों है?” ऐसा इन्द्र के द्वारा पूछे जाने पर सुरभि बोली-

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं / सन्धिविच्छेद
जानन्नपि – जानन् + अपि
सहस्राधिकेषु – सहत्र + अधिकेषु
भारमुद्वहति – भारम् + उत् + वहति
अस्मिन् + एव – अस्मिन्नेव
इतरम् + इव – इतरमिव
प्रत्यवोचत् – प्रति + अवोचत्
प्रत्यवोचत् – प्रति + अवोचत्
जानन् – ज्ञा + शतृ

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः / विग्रहः
सहस्राधिकेषु – सहस्रात् अधिकम् तेषु।

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
वोढु – वह् + तुमुन्
पृष्टा – प्रच्छ् + क्त + टाप्
दृष्ट्वा – दृश् + क्त्वा

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
वासव – देवराजः, इन्द्रः
कृच्छ्रेण – काठिन्येन
वात्सल्यं – स्नेह, प्रेम
दृष्ट्वा – अवलोक्य, वीक्ष्य
वोढुम् – वाहनाय योग्यम्
सहस्रम् – दशशतम्
दीन – निर्धनः
भद्रे – कल्याणकारी, शुभे
दैन्यं – दीनताम्
बहुधा – बहुवारम्
इतरमिव – भिन्नम् इव
शक्नोति – समर्थः भवति
पीडयति – कष्टं ददाति
प्रत्यवोचत् – उत्तरं दत्तवान्
नूनम् – निश्चितम्
पृष्टा – अपृच्छत्

विपर्ययपदानि
पदानि – विपर्ययाः
दैन्यम् – अदैन्यम्
पीडयति – आनन्दयति
नूनम् – अनिश्चितम्
रोदिमि – प्रसीदामि
शक्नोति – अशक्नोति
पुत्रेषु – पुत्रीषु
अहम् – त्वम्
भद्रे! – अभद्रे!
एतादृशम् – तादृशम्
वात्सल्यम् – घृणा

4. यदि पुत्रसहनं में, सर्वत्र सममेव में।
दीनस्य तु सतः शक्र! पुत्रस्याभ्यधिका कृपा।।

शब्दार्थाः
यदिः – यद्यपि (जबकि)। पुत्रसहस्रम् – हजारों पुत्र हैं। मे – मेरे। सर्वत्र – सब जगह। समम् एव – समान ही। मे – मुझे। दीनस्य – दुःखी के। सत: – होने से। अभ्यधिका – कुछ अधिक।

हिंदी अनुवाद
हे इन्द्र देव! जबकि मेरे हजारों पुत्र मेरे लिए सब जगह समान ही हैं तो भी कमजोर पुत्र के प्रति मेरी अधिक कृपा (प्रेम) है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं / सन्धिविच्छेद
सममेव – समम् + एव।
पुत्रस्याभ्यधिका – पुत्रस्य + अभि + अधिका।

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
मे – मम, मह्यम्
समम् – सह, साकम्
अधिका – अत्यधिका
पदानि – पर्यायाः
कृपा – दया
शक्र – इन्द्र
पुत्रस्य – सुतस्य
पदानि – पर्यायाः
दीनस्य – निर्धनस्य
सर्वत्र – परितः
यदि – यद्यपि

विपर्ययपदानि
पदानि – विपर्ययाः
मे – ते
दीनस्य – समृद्धस्य
अधिका – न्यूना

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः/विग्रहः
पुत्रसहस्रम् – पुत्राणाम् सहस्रम्

5. “बहून्यपत्यानि मे सन्तीति सत्यम्। तथाप्यहमेतस्मिन् पत्रे विशिष्य आत्मवेदनामनुभवामि। यतो हि अयमन्येभ्यो दुर्बलः। सर्वेष्वपत्येषु जननी तुल्यवत्सला एव। तथापि दुर्बले सुते मातुः अभ्यधिका कृपा सहजैव” इति। सुरभिवचनं श्रुत्वा भृशं विस्मितस्याखण्डलस्यापि हृदयमद्रवत्। स च तामेवसान्त्वयत्-” गच्छ वत्से! सर्व भद्रं जायेत।”
अचिरादेव चण्डवातेन मेघरवैश्च सह प्रवर्षः समजायत। लोकानां पश्यताम् एव सर्वत्र जलोपप्लवः सञ्जातः। कृषकः हर्षतिरेकेण कर्षणाविमुखः सन् वृषभी नीत्वा गृहमगात्।

शब्दार्था:
बहूनि – बहुत से। अपत्यानि – संतान। मे – मेरे। सन्ति – हैं। इति – यह। विशिष्य – विशेष रूप से। आत्मवेदनाम् – अपना दर्द (को)। यतः – क्योंकि। अन्येभ्यः – दूसरो से। सर्वेषु अपत्येषु – सभी पुत्रों में। तुल्यवत्सला – समान प्यार वाली। दुर्बले – निर्बल में। सुते – पुत्र में। अभ्यधिका – अधिक। कृपा – प्रेम। सहजैव – सामान्य ही है। भृशम् – बहुत अधिक। विस्मितस्य – हैरान। हृदयम् – कलेजा। अद्रवत् – पिघल गया। वत्से – हे पुत्री!। भद्रम् – अच्छा। जायेत – होवे। चन्डवातेन – तेज हवा। मेघरवैः – बादलों की आवाज के (साथ)। प्रवर्ष: – वर्षा। समजायत – हुई। पश्यतः – देखते ही। असान्त्वयत् – सान्त्वना दी। जलोप्लव: – जलभराव। हर्षतिरेकेण – अधिक प्रसन्नता से। कर्षणाभिमुख: – जोतने से विमुख। सन् – होता हुआ। अगात् – आ गया।

हिंदी अनुवाद
“मेरी बहुत सन्तानें हैं, यह सच है। तो भी मैं इस पुत्र में विशेष अपनत्व को अनुभव करती हूँ। क्योंकि निश्चय से यह दूसरों से दुबला (निर्बल) है। सभी, संतानों में माँ समान प्रेम वाली ही होती है। तो भी निर्बल पुत्र में माँ की अधिक कृपा सामान्य ही है।” सुरभि के वचन को सुनकर बहुत हैरान देवराज इन्द्र का भी हृदय पिघल गया। और उन्होंने उसे इस तरह सांत्वना दी- “हे पुत्री! जाओ। सब कुछ ठीक हो जाए।”
शीघ्र ही तेज़ हवाओं और बादलों की गर्जना के साथ वर्षा होने लगी। देखते ही सब जगह जल भराव हो गया। किसान अधिक प्रसन्नता से खेत जोतने से विमुख होकर बैलों को लेकर घर आ गया।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धि / सन्धिविच्छेद
बहून्यपत्यानि – बहूनि + अपत्यानि
विस्मितस्याखण्डलस्यापि – विस्मितस्य + आखण्डलस्य + अपि
सन्तीति – सन्ति + इति।
हृदयमद्रवत् – हृदयम् + अद्रवत्
तथाप्यहमेतस्मिन् – तथा + अपि + अहम्
तामेवमसान्त्वयत् – ताम् + एवम् + असान्त्वयत्
यतो हि – यतः + हि
अचिरादेव – अचिरात् + एव
अयमन्येभ्यो – अयम् + अन्येभ्यः
मेघरवैश्च – मेघरवैः + च
सर्वेष्वपत्येषु – सर्वेषु + अपत्येषु
समजायत् – सम् + अजायत्
तथा + अपि – तथापि
जलोपप्लव: – जल + उपप्लव:
अभ्यधिका – अभि + अधिका
सञ्जातः – सम् + जातः
सहजैव – सहज + एव
हर्षतिरेकेण – हर्ष + अतिरेकेण
गृहम् + अगात् – गृहमगात्

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि – प्रकृतिः + प्रत्ययः
पश्यतः – दृश + शतृ
विशिष्य – वि + शिष् + ल्यप्
सञ्जातः – सम् + जन् + क्त
नीत्वा – नी + क्त्वा
श्रुत्वा – श्रु + क्त्वा

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
बहूनि – अत्यधिकानि
विस्मितः – आश्चर्यचकितः
हर्षतिरेकेण – अत्यधिकम् प्रसन्नतया
विशिष्य – विशेषतः
कर्षणविमुखः – कर्षणकर्मणः विमुखः
प्रवर्षः – वर्षा, वृष्टिः
अपत्यानि – सन्ततयः
त्रिदशाधिपः – त्रिदशानाम् अधिप:/इन्द्रः
मेघरवैः – मेघस्य गर्जनेन
जननी – माता
तोदनेन – प्रदानेन
चण्डवातन – वेगयुता वायुना
तुल्यः – समानः इव
अभिघ्नन्तम् – मारयन्तम्
जलोपप्लवः – जलस्य विपत्ति
वत्सला – प्रेम
सञ्जातः – अभवत्
वेदनाम् – पीडाम्
सुतः – पुत्रः, तनयः
सह – साकम्
वृषभौ – वृषौ / बलीवदी
तुल्यवत्सला – समस्नेहयुता
सर्वत्र – परितः
अगात् – अगच्छत्, गतवान्
भृशम् – अत्यधिकम्
मातु: – जनन्या:
अचिरात् – शीघ्रम्

विपर्ययचयनम्
पदानि – विपर्ययाः
पदानि – विपर्ययाः
पदानि – विपर्ययाः
बहूनि – न्यूनानि
अचिरात् – चिरात्
विस्मितः – अविस्मितः
सत्यम् – असत्यम्
विमुख – सम्मुख
भद्रम् – अभद्रम्
विशिष्य – अविशिष्य
सर्वत्र – एकम् स्थानम्
सर्वत्र – एकस्मिन् स्थाने
भृशम् – न्यूनम्
मातुः – पितुः

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः/विग्रहः
आत्मवेदनाम् – आत्मनाः वेदनाम्
मेघरवैः – मेघानाम् रवैः
सुरभिवचनम् – सुरभेः वचनम्
तुल्यवत्सला – तुल्यम् वात्सल्यम् यस्याः सा
जलोपप्लव: – जलस्य उप्लव:
चण्डवातेन – चण्डः वातः तेन
दुर्बले सुते – दुर्बलसुते
हर्षस्य अतिरेकेण – हर्षातिरकेण
कर्षणात् अविमुखः – कर्षणाविमुखः

6. अपत्येषु च सर्वेषु जननी तुल्यवत्सला।
पुत्रे दीने तु सा माता कृपाहद्रया भवेत्॥

शब्दार्था:
अपत्येषु – बच्चों में। सर्वेषु – सभी। तुल्यवत्सला – समान प्रेम वाली। पुत्र – पुत्र के। दीने – दुखी होने पर। कृपाहृदया – दया से उदार हृदयवाली।

हिंदी अनुवाद
और सभी बच्चों में माता समान प्रेम भाव (रखने) वाली होती है। परन्तु पुत्र के दीन (दु:खी) होने पर वही माता उस पुत्र के प्रति कृपा से उदार हृदय वाली हो जाती है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि – सन्धिं / संन्धिविच्छेदं
कृपाईहृदया – कृपा + आर्द्र + हृदया

पर्यायपदानि
पदानि – पर्यायाः
जननी – माता
तुल्य – समान, इव
वत्सला – स्नेहमयी
पदानि – पर्यायाः
आर्द्रहृदया – दयालुहृदया
कृपा – दया
अपत्येषु – संततिषु
पदानि – पर्यायाः
भवेत् – स्यात्
पुत्रे – सुते

विपयर्यपदानि
पदानि – विपर्ययाः
जननी – जनकः
सा – सः
सर्वेषु – सर्वासु
वत्सला – वत्सलः

समासो-विग्रहो वा
पदानि – समासः / विग्रहः
तुल्यवत्सला – तुल्या वत्सलता यस्याः सा
कृपाहदया – कृपया आर्द्रम् हृदयम् यस्याः सा

शिशुलालनम् Summary Notes Class 10 Sanskrit Chapter 4

By going through these CBSE Class 10 Sanskrit Notes Chapter 4 शिशुलालनम् Summary, Notes, word meanings, translation in Hindi, students can recall all the concepts quickly.

Class 10 Sanskrit Chapter 4 शिशुलालनम् Summary Notes

शिशुलालनम् पाठपरिचयः
प्रस्तुत पाठ संस्कृतवाङ्मय के प्रसिद्ध नाटक ‘कुन्दमाला’ के पंचक अंक से सम्पादित कर लिया गया है। इसके रचयिता प्रसिद्ध नाटककार दिङ्नाग हैं। इस नाटकांश में राम कुश और लव को सिंहासन पर बैठाना चाहते हैं, किन्तु वे दोनों अतिशालीनतापूर्वक मना करते हैं। सिंहासनारूढ़ राम कुश और लव के सौन्दर्य से आकृष्ट होकर उन्हें अपनी गोद में बैठा लेते हैं और आनन्दित होते हैं। पाठ में शिशु स्नेह का अत्यन्त मनोहारी वर्णन किया गया है।

शिशुलालनम् Summary

पाठसारः
प्रस्तुत नाटक संस्कृत वाङ्मय के प्रसिद्ध नाटक ‘कुन्दमाला’ के पञ्चमाङ्क से सम्पादित किया है। इसके रचयिता प्रसिद्ध नाटककार दिङ्नाग है। प्रस्तुत नाटक में रामकथा के करुण अवसाद पूर्ण उत्तरार्ध की हृदयस्पर्शी और मार्मिक भावनाओं को सरल व सुन्दर रूप से प्रस्तुत किया गया है।

सिंहासन पर स्थित राम लव-कुश को देखकर उन्हें राजसिंहासन पर बैठाना चाहते हैं किन्तु वे दोनों शालीनतापूर्वक इन्कार कर देते हैं। लव-कुश के सौंदर्य से आकृष्ट राम उन्हें अपनी गोद में बैठाकर आनन्दित होते हैं।
शिशुलालनम् Summary Notes Class 10 Sanskrit Chapter 4
प्रस्तुत पाठ में राम के हृदय में शिशु-प्रेम की भावना का अति मनोहारी वर्णन है। राम लव-कुश से उनके वंश, नाम, गुरु और माता-पिता के विषय में जानना चाहते हैं। प्रत्युत्तर में लव-कुश के कथनों से माता-पिता के प्रति सहानुभूति, गुरु के प्रति सम्मान और पिता के प्रति आक्रोश स्पष्ट रूप से परिलक्षित होता है। अपना परिचय देते हुए दोनों बालक गुरु वाल्मीकिः, सूर्यवंश में जन्म, माता का नाम ‘देवी’ और वाल्मीकि ऋषि द्वारा दिया गया नाम वधू बताते हैं।

पिता का नाम ‘निरनुक्रोश’ कहते हैं विदूषक इस नाम का कारण माता का तिरस्कृत और अपमानित होना कहता है आहृत हुए राम विदूषक से कहते हैं कि इन कुमारों और उनका पारिवारिक वृत्तान्त एक रूप है। तभी लव-कुश गुरु के आदेश से वाल्मीकि द्वारा रचित रामायण का सुन्दर गान करते हैं।

शिशुलालनम् Word Meanings Translation in Hindi

1. (सिंहासनस्थः रामः। ततः प्रविशतः विदूषकेनोपदिश्यमानमार्गों तापसौ कुशलवी)
विदूषकः – इत इत आयौं!
कुशलवी – (रामस्य समीपम् उपसृत्य प्रणम्य च) अपि कुशल महाराजस्य?
रामः – युष्मद्दर्शनात् कुशलमिव। भवतो: किं वयमत्र कुशलप्रश्नस्य भाजनम् एव, न पुनरतिथिजनसमुचितस्य कण्ठाश्लेषस्य। (परिष्वज्य) अहो हृदयग्राही स्पर्श। (आसनार्धमुपवेशयति)
उभौ – राजासनं खल्वेतत्, न युक्तमध्यासितुम्।
रामः – सव्यवधानं न चारित्रलोपाय। तस्मादङ्क-व्यवहितमध्यास्यता सिंहासनम्। (अङ्कपवेशयति)
उभौ – (अनिच्छा नाटयतः) राजन्!
अलमतिदाक्षिण्येन।
रामः – अलमतिशालीनतया।

शब्दार्थाः
सिंहासनस्थ: – सिंहासन पर बैठे हैं। प्रविशतः – (दो) प्रवेश करते हैं। उपदिश्यमानमार्गौ – मार्ग हेतु मार्गदर्शन पाते हुए। तापसौ – दो तपस्वी। उपसृत्य – पास जाकर। कुशलप्रश्नस्य – कुशलता के प्रश्न को। भाजनम् – पात्र। अतिथिजनसमुचितस्य – अतिथि के औचित्य का। कण्ठाश्लेषस्य – गले लगाने का। हृदयग्राही – हृदय को छू लेने वाला। उपवेशयति – बैठाते हैं। युक्तम् – उचित है। अध्यासितुम् – बैठना। चारित्रलोपाय – चरित्र के लोप के लिए। अङ्क-व्यवहितम् – गोद के समीप होने से। अनिच्छाम् – अनिच्छा को। अलम् – बस (मत) करो। अतिदाक्षिण्येन – अधिक कुशलता (उदारता)। अतिशालीनतया – अधिक शिष्टता।

हिंदी अनुवाद
(श्रीराम सिंहासन पर बैठे हैं। उसके बाद विदूषक से उपदेश दिए जाते हुए (बातचीत करते हुए) तपस्वी कुश और लव प्रवेश करते हैं।)
विदूषक – हे आर्य! इधर से-इधर से।
कुश-लव – (राम के पास जाकर और प्रणाम करके) क्या महाराजा की कुशलता है?
राम – तुम्हारे दर्शन से कुशल जैसा हूँ। क्या दोनों के कुशलता के प्रश्न का ही मैं यहाँ पात्र हूँ, फिर अतिथि के गले लगाने का औचित्य नहीं है। (आलिंगन करके) अरे हृदय को ले लेने (छू लेने) वाला स्पर्श है।
(आधे सिंहासन पर बैठा लेते हैं)
दोनों – निश्चय से यह राजा का सिंहासन है, यहाँ (हमारा) बैठना उचित नहीं है।
राम – रूकावट के साथ आचरण करना चरित्र के लोप का कारण नहीं होता तो हृदय के (गोद के) समीप होने के कारण सिंहासन पर बैठो।
(गोद में बैठाते हैं)
दोनों – (अनिच्छा को प्रकट करते हैं) महाराज!
अधिक कुशलता (उदारता) न करें।
राम – बहुत अधिक शालीनता (शिष्टता) न करें।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिविच्छेदं
विदूषकेनोपदिश्यमान = विदूषकेन + उपदिश्यमान
खल्वेत् = खलु + एतत्
कुशलं महाराजस्य = कुशलम् + महाराजस्य
युक्तध्यासितुम् = युक्तम् + अधि + आसितम्
युष्मदर्शनात् = युष्मत् + दर्शनात्
तस्मादक = तस्मात् + अङ्क
पुनरतिथिजन = पुनः + अतिथिजन
सिंह + आसनम् = सिंहासनम्
कण्ठाश्लेषस्य = कण्ठ + अश्लेषस्य
अध्यास्यताम् = अधि + आस्यताम्
आसन + अर्धम् = आसनार्धम्
अनिच्छा नाटयतः = अनिच्छाम् + नाटयतः
राजासनम् – राजा + आसनम्

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः – समासनामानि
सिंहासनस्थः = सिंहासन स्थः – सप्तमी तत्पुरुषः
तापसौ – तापसः च तापसः च – एकशेष द्वन्द्वः
रामस्य समीपम् = उपरामम् – अव्ययीभावः
कुशलवी = कुशः च लवः च – इतरेतर द्वन्द्वः
कुशलप्रश्नस्य भाजनम् = कुशलप्रश्नभाजनम् – षष्ठी तत्पुरुषः
सव्यवधानम् = व्यवधानेन सह / सहितम् – अव्ययीभाव:
युष्मदर्शनात् = युवयोः दर्शनात् – षष्ठी तत्पुरुषः
आसनार्धम् = आसनस्य अर्धम् – षष्ठीतत्पुरुषः
कण्ठाश्लेषस्य = कण्ठे आश्लेषस्य – सप्तमी तत्पुरुषः
हृदयग्राही = हृदयं ग्रह्णाति यः सः – बहुव्रीहिः
चारित्र्यलोपाय = चारित्र्यस्य लोपाय – षष्ठी तत्पुरुषः
राजासनम् = राज्ञः आसनम् – षष्ठी तत्पुरुषः
अङ्कव्यवहितम् – अङ्कस्य व्यवहितम् – षष्ठी तत्पुरुषः
अनिच्छाम् = न इच्छाम् – नञ् तत्पुरुषः

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः – प्रत्ययः
उपदिश्यमान = उप + दिश् + शानच्
उपसृत्य = उप + स् + ल्यप्
प्रणम्य = प्र + नम् + ल्यप्
भाजनम् = भाज् + ल्युट्
परिष्वज्य = परि + स्वज् + ल्यप्
हृदयग्राही = हृदयग्राह + इन्
आसनम् = आस् + ल्युट्
युक्तम् = युज् + क्त
अध्यासितुम् = अधि + आस् + तुमुन्
व्यवहितम् = वि + अव + हि + क्त

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
ततः = उसके बाद = ततः किम् अभवत्?
इत:-इतः – इधर से इधर से = भगवन्! इतः इतः आगच्छतु भवान्।
च = और = रामः लक्ष्मणः च भ्रातरौ आस्ताम्।
अपि = क्या (भी) = अपि तत्र रामः आगच्छत्?
इव = की तरह = त्वं मम माता इव प्रतिभासि।
अत्र = यहाँ = सः अत्र केन कारणेन आगतवान्?
एव = ही = त्वमेव मम बन्धुः।
अहो! = अरे! = अहो! किं कथितं तेन?
खलु = निश्चय से = सः खलु मम मित्रमस्ति।
अलम् – बस / मत करो = अलम् मिथ्याभाषेणेन न।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
तपस्विनौ = तापसौ
पात्रम् = भाजनम्
उचिततम् = युक्तम्
सविघ्नम् = सव्यवधानम्
निकषा = समीपम्

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
निर्विघ्नम् = सव्यवधानम्
स्थातुम् = अध्यासितम्
अयुक्तम् = युक्तम्
निरस्कृत्थ = परिष्वज्य
त्यागी = ग्राही
अकुशलम् = कुशलम्
निर्गच्छतः = प्रतिशतः

2. भवति शिशुजनो वयोऽनुरोधाद्
गुणमहतामपि लालनीय एव।
व्रजति हिमकरोऽपि बालभावात्
पशुपति-मस्तक-केतकच्छदत्वम्॥

शब्दार्थाः
शिशुजन: – बच्चा। मस्तक – मस्तक के। अनुरोधात् – कारण से। गुणमहताम् – गुणी लोगों के। लालनीयः – लालन (प्यार) के योग्य। हिमकर: – चन्द्रमा। बालभावात् – बचपन के कारण से। पशुपति – शिवजी के। वयः – आयु (के)। केतकच्छदत्वम् – केतकी के पुष्पों से बने जूड़े का स्वरूप। व्रजति – धारण कर लेता है।

हिंदी अनुवाद
बच्चा अपनी आयु के कारण से गुणों से महान लोगों के (में) भी लालन के योग्य ही तो है। चन्द्रमा भी बालभाव की सुन्दरता के कारण से शिवजी के मस्तक के केतकी के पुष्पों से बने जूड़े का रूप धारण कर लेता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि/सन्धिविच्छेद
वयोऽनुरोधाद् = वयः + अनुरोधात्
गुणमहतामपि = गुणमहताम् + अपि
हिमकरोऽपि = हिमकरः + अपि
केतक + छदत्वम् = केतकच्छदत्वम्
लालनीयः + एव = लालनीय एव

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः/विग्रहः – समासनामानि
शिशुजनो = शिशुः जनः – कर्मधारय
हिमकरः = हिमं करोति इति – उपपद तत्पुरुष
बालभावात् – बालस्य भावात् – षष्ठी तत्पुरुष
पशुपति-मस्तक – पशुपतेः मस्तक – षष्ठी तत्पुरुष
वयोऽनुरोधाद् = वयसः अनुरोधाद् – षष्ठी तत्पुरुष

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
लालवीयः = लाल + अनीयर्
छदत्वम् = छद + त्व

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययाः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
एव = ही = सत्यमेव जयते।
अपि = भी = अहम् अपि पठामि।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
शिशुजनः = बालकः
वयः = आयु
गुणमहताम् = गुणी जनानाम्
अङ्कम् = क्रोडम्
हिमकरः = चन्द्रमा
पशुपति = शिवः
व्रजति = धार्यते

3. रामः – एष भवतोः सौदर्यावलोकजनितेन कौतूहलेन पृच्छामि-क्षत्रियकुल-पितामहयोः सूर्यचन्द्रयोः को वा भवतोवंशस्य कर्ता?
लवः – भगवन् सहनदीधितिः।
रामः – कथमस्मत्समानाभिजनौ संवृत्तौ?
विदूषकः – किं द्वयोरप्येकमेव प्रतिवचनम्?
लवः – भ्रातरावावां सोदयौं।
रामः – समरूपः शरीरसन्निवेशः। वयसस्तु न किञ्चिदन्तरम्।
लवः – आवां यमलौ।
रामः – सम्प्रति युज्यते। किं नामधेयम्?
लवः – आर्यस्य वन्दनायां लव इत्यात्मानं श्रावयामि (कुशं निर्दिश्य) आर्योऽपि गुरुचरणवन्दनायाम्……………..
कुशः – अहमपि कुश इत्यात्मानं श्रावयामि।

शब्दार्थाः
भवतो: – आप दोनों के। सौदर्यावलोकजनितेन – सुन्दरता को देखने से उत्पन्न। कौतूहलेन – कुतुहल के कारण। पितामहयो: – पितामहों में से। कर्ता – बनाने वाला (करने वाला)। कथम् – कैसे। अस्मत् – हम दोनों। संवृत्तौ – हो गए हैं। प्रतिवचनम् – उत्तर है। आवाम् – हम दोनों। सोदयौं – सगे भाई। समरूपः – समान रूप वाली है। शरीरसन्निवेश: – शरीर की बनावट। वयसः – आयु की (का)। किञ्चित – कुछ। यमलौ – जुड़वे भाई। युज्यते – ठीक/उचित है। वन्दनायाम् – सम्मान में। आत्मानम् – अपने आपको। श्रावयामि – सुनाता हूँ। निर्विश्य – निर्देश करके।

हिंदी अनुवाद
राम – यह आप दोनों ही सुन्दरता को देखने से उत्पन्न कुतूहल के कारण पूछता हूँ-क्षत्रिय कुल के पितामह सूर्य अथवा चन्द्रमा में (से) कौन आपके वंश का कर्ता (पूर्वज) है?
लव – भगवान् सूर्य।
राम – कैसे हम दोनों एक समान कुल (वंश) में पैदा होने वाले हो गए हैं?
विदूषक – क्या दोनों का एक ही उत्तर है?
लव – हम दोनों सगे भाई हैं?
राम – शरीर की बनावट एक जैसी है। आयु में भी कुछ अन्तर नहीं है।
लव – हम दोनों जुड़वे हैं।
राम – अब ठीक है। क्या नाम है?
लव – आर्य की वन्दना में लव इस प्रकार अपने आपको सुनाता हूँ (कुश को निर्देश करके) आर्य भी गुरुचरणों की वन्दना में………..
कुश – मैं भी कुश इस तरह अपने आपको सुनाता हूँ।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेद
सौन्दर्यावलोकजनितेन = सौन्दर्य + अवलोकजनितेन।
भवतोवंशस्य = भवतोः + वंशस्य
इत्यात्मानं = इति + आत्मानम्।
कथमस्मत् = कथम् + अस्मत्
किञ्चिदन्तरम् = किञ्चित् + अन्तरम्
अहमपि = अहम् + अपि
वयसस्तु = वयसः + तु
समानाभिजनौ = समान + अभिजनौ
आर्योऽपि = आर्यः + अपि
भ्रातरावावां = भ्रातरों + आवाम्
द्वयोरप्येकमेव = द्वयोः + अपि + एकमेव

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
सूर्यचन्द्रयोः = सूर्यः च चन्द्रः च तयोः – द्वन्द्व समासः
गुरुचरणम् = गुरोः चरणम् – षष्ठी तत्पुरुषः
सहस्रदीधितिः = सहस्रं दधाति इति – उपपदतत्पुरुषः
शरीरसन्निवेशः = शरीरेण सन्निवेश: – तृतीया तत्पुरुषः
पितामहयोः = पितामहः च पितामहः च तयोः – द्वन्द्व समासः
क्षत्रियकुल = क्षत्रियाणाम् कुल: – षष्ठी तत्पुरुषः
प्रतिवचनम् = वचनं वचनम् प्रति – अव्ययीभावः
भ्रातरौ = भ्राता च भ्राता च – द्वन्द्व

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
संवृत्तौ = सम् + वृत् + क्त
नामधेयम् = नाम + धा + यत्
निर्दिश्य = निर् + दिश् + ल्यप्
जनितेन = जन् + क्त

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोग
वा = अथवा = सूर्य चन्द्रयोः को वा भवतोर्वशस्य कर्ता?
सम्प्रति = अब = सम्प्रति पाठं पठ।
प्रति = की ओर = सः ग्राम प्रति गच्छति।
एव = ही = सः एवम् एव किरष्यति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
सूर्यः = रविः
चन्द्रः = शशि
प्रतिवचनम् = उत्तरम्
सोदयौं = सहोदरौ
संवृत्तौ = संजाती
यमलौ = युगलौ
समुदाचारः = शिष्टाचारः
शरीर = तनु
वन्दना = प्रार्थना
सम्प्रति = अधुना
वयसः = आयु

उपसर्ग:-प्रकृतिः विभाजनम्
पदानि = उपसर्गः + प्रकृतिः
सन्निवेशः = सत् + निवेशः
समरूप = सम् + रूपः
संवृत्तौ = सम् + वृत्तौ।
निर्दिश्य = निर् + दिश्

4. रामः – अहो! उदात्तरम्यः समुदाचारः।
किं नामधेयो भवतोर्गुरुः?
लवः – ननु भगवान् वाल्मीकिः।
रामः – केन सम्बन्धेन?
लवः – उपनयनोपदेशेन।
रामः – अहमत्रभवतोः जनक नामतो वेदितुमिच्छामि।
लवः – न हि जानाम्यस्य नामधेयम्। न कश्चिदस्मिन् तपोवने तस्य नाम व्यवहरति।
रामः – अहो महात्म्यम्।
कुशः – जानाम्यहं तस्य नामधेयम्।
रामः – कथ्यताम्।
कुशः – निरनुक्रोशो नाम….
राम: – वयस्य, अपूर्व खलु नामधेयम्।
विदूषकः – (विचिन्तय) एवं तावत् पृच्छामि निरनुक्रोश इति क एवं भणति?
कुश: – अम्बा।
विदूषकः – किं कुपिता एवं भणति, उत प्रकृतिस्था?
कुशः – यद्यावयोर्बालभावजनितं किञ्चिदविनयं पश्यति तदा एवम् अधिक्षिपति-निरनुक्रोशस्य पुत्रौ, मा चापलम् इति।
विदूषकः – एतयोर्यदि पितुर्निरनुक्रोश इति नामधेयम् एतयोर्जननी तेनावमानिता निर्वासिता एतेन वचनेन दारको निर्भर्त्सयति।

शब्दार्थाः (Word-meanings Sanskrit to Hindi)
उदात्तरम्यः – उदात्त और सुन्दर। समुदाचारः – आचरण है। नामधेयम् – नाम वाले। उपनयनोपदेशेन – उपनयन के उपदेश से। नामतः – नाम से। वेदितुम् – जानना। कश्चित् – कोई। व्यवहरति – व्यवहार करता है। निरनुक्रोशः – निर्दयी। अपूर्वम् – अनोखा (विचित्र)। भणति – बोलना/बोलती है। कुपिता – क्रोधित हुई। प्रकृतिस्था – स्वाभाविक रूप से। बालभावजनितम् – बालपन से उत्पन्न। कञ्चित् – कोई (किसी)। अविनयम् – उद्दण्डता को। अधिक्षिपति – फटकारती (डाँटती) है। चापलम् – चंचलता को। अवमानिता – अपमानित किया है। निर्वासिता – निकाल दिया है। निर्भर्त्सयति – धमकाती है।

हिंदी अनुवाद
राम – अरे! यह उदात्त और सुन्दर आचरण है। आप दोनों के गुरु जी का क्या नाम है?
लव – निश्चय से भगवान वाल्मीकि।
राम – किस सम्बन्ध से? (किस नाते से)
लव – उपनयन (यज्ञोपवीत/जनेऊ) के उपदेश के कारण से।
राम – मैं आप दोनों के पिता को नाम से जानना चाहता हूँ।
लव – मैं इनका नाम नहीं जानता हूँ। न कोई इस तपोवन में उनका नाम लेता है।
राम – अरे! महानता।
कुश – मैं उनका नाम जानता हूँ।
राम – कहो।
कुश – निर्दयी नाम………….
राम – मित्र, निश्चय से यह विचित्र नाम है।
विदूषक – (सोचकर) तो ऐसे ही पूछता हूँ। निर्दयी यह कौन बोलता है?
कुश – माँ।
विदूषक – क्या क्रोधित होकर ऐसा बोलती हैं अथवा स्वाभाविक रूप से?
कुश – यदि हम दोनों के बालपन से उत्पन्न कुछ उद्दण्डता देखती हैं तो ऐसे फटकारती हैं-निर्दयी के पुत्रो, चंचलता मत करो।
विदूषक – यदि इन दोनों के पिता निर्दयी नाम वाले हैं ता इनकी माता उनेक द्वारा अपमानित एवं निकाल दी गई हैं। अतः इस वचन से बच्चों को धमकाती है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं/सन्धिविच्छेद
उपनयनोपदेशेन = उपनयन + उपदेशेन
जानाम्यस्य = जानामि + अस्य
समुदाचारः = सम् + उत् + आचारः
यद्यावयोर्बालभावजनितं = यदि + आवयो + बालभावजनित
भवतोर्गुरुः = भवतोः + गुरुः
एतयोर्यदि = एतयोः + यदि
अहमत्र = अहम् + अत्र
एतयोर्जननी = एतयोः + जननी
वेदितुमिच्छामि = वेदितुम् + इच्छामि
तेनावमानिता = तेन + अवमानिता
पितुर्निरनुक्रोश = पितुः + निरनुक्रोश
कञ्चिदविनयं = कञ्चित् + अविनया
जानामि + अहं = जानाम्यह
धिक् + माम् + एवं = धिङ्मावेवं

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
भवतोगुरुः = भवतः गुरुः – षष्ठी तत्पुरुषः
अविनयम् = न विनयः नजयं – षष्ठी तत्पुरुषः
दारकोः = दारक: च दारक: च – द्वन्द्व समासः
उपनयनोपदेशेन = उपनयनस्य उपदेशेन – षष्ठी तत्पुरुषः
अपूर्वम् = न पूर्वम् – नञ् तत्पुरुषः
स्वापत्यमेव = स्वम् अपत्यम् – कर्मधारयः
निरनुक्रोशो = निर्गत: अनुक्रोशः यस्मात् सः – बहुव्रीहिः
न युक्तं = अयुक्तम् – नञ् तत्पुरुष
तपोवने = तपसे वनम् / तपसः वनम् – चतुर्थी तत्पुरुषः
प्रकृतिस्था – प्रकृतौ स्था – सप्तमी तत्पुरुष

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
कुपिता = कुप् + क्त् + टाप्
मानिता = मन + णिच + क्त + टाप
भगवान् = भग् + मातुप्
वेदितुम् = विद् + तुमुन्
निर्वासिता = निर् + वस् + क्त + टाप्
नामतो = नाम + तसिल
रम्यः = रम् + यत्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
अपि = भी = लवः अपि कुशेन सह राजभवनं अगच्छत्।
ननु = निश्चय से ही = ननु त्वमेव मम गुरुः।
न = नहीं = एतत् अहम् न जानामि।
खलु = निश्चय से ही = अपूर्व खलु इदम् चित्रम्।
एवं = ऐसा / इस प्रकार = मां एवं वद।
तावत् = तब तक = यावत् अहं पठामि तावत् त्वम् लिखः।
इति = इस प्रकार = पयः ददाति इति पयोदः।
मा = मत = क्रोधं मा कुरु।
यदि = अगर/शायद = यदि सः न गमिष्यति तदा अहम् अपि न गमिष्यामि।
यदा = जब = यदा मेघाः वर्षन्ति तदा मयूरः आनन्दति।
तदा = तब = यदा रामः आगमिष्यति तदा सीता प्रसन्ना भविष्यति।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
वयस्य = मित्र
उत = अथवा
भणति = वदति
अम्बा = माता
निरनुक्रोशः = निर्दयः
दारको = पुत्रौ
स्वापत्यम् = स्वसन्ततिम्
अवमानिता = तिरस्कृता
अपूर्व = अद्भुतम्।

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
वयस्य – रिपुः
अवमानिता = सम्मानिता
स्वापत्यम = परभृत्य
चापलम् = सरलता
अधिक्षिपति = लालयति
निरनुक्रोशः = सहृदयः
पृच्छामि = वदामि
कुपिता = हर्षिता
विनयं = अविनयम्
अत्र = तत्र

5. रामः – (स्वगतम्) धिङ् मावेवंभूतम्। सा ततस्विनी मत्कृतेनापराधेन स्वापत्यमेवं मन्युगभैरक्षरैर्निर्भर्त्सयति।
(सवाष्पमवलोकयति)
रामः – अतिदीर्घः प्रवासोऽयं दारुणश्च। (विदूषकमवलोक्य जनान्तिकम्) कुतूहलेनाविष्टो मातरमनयो मतो वेदितुमिच्छामि। न युक्त च स्वीगतमनुयोक्तुम्, विशेषतस्तपोवने। तत् कोऽत्राभ्युपायः?
विदूषकः – (जनान्तिकम्) अहं पुनः पृच्छामि। (प्रकाशम् ) किं नामधेया युवयोर्जननी?
लवः – तस्याः द्वे नामनी।
विदूषकः – कथमिव?
लवः – तपोवनवासिनो देवीति नाम्नाह्वयन्ति, भगवान् वालमीकिर्वधूरिति।
रामः – अपि च इतस्तावद् वयस्य! मुहूर्त्तमात्रम्।
विदूषकः – (उपसृत्य) आज्ञापयतु भवान्।
रामः – अपि कुमारयोरनयोरस्माकं च सर्वथा समरूपः कुटुम्बवृत्तान्तः?
(नेपथ्ये)
इयती वेला सजाता रामायणगानस्य नियोगः किमर्थं न विधीयते?
उभौ – राजन्! उपाध्यायदूतोऽस्मान् त्वरयति।
रामः – मयापि सम्माननीय एव मुनिनियोगः।

तथाहिशब्दार्थाः
एवंभूतम् – इस प्रकार से हुए। मत्कृतेन – मेरे द्वारा किए गए। मन्युग:: – क्रोध भरे। अक्षरैः – शब्दों से। सवाष्पम् – आँसुओं के साथ। अतिदीर्घः – बहुत लम्बी। दारुण: – कष्टदायी। जननन्तिकम् – परदे के पीछे। कुतूहलेनः – उत्सुकता से। आविष्ट:घिरा हुआ। नामतः – नाम से। वेदितुम् इच्छामि – जानना चाहता हूँ। युक्तम् – उचित। स्वीगतम् – स्त्री से सम्बन्धित। अनुयोक्तम् – उचित कार्य। विशेषत: – विशेषकर। तपोवनवासिनः – तपोवन के निवासी। अभ्युपायः – उपाय। नाम्नाह्वयन्ति – नाम से बुलाते हैं। वधूः – बहू। इतः – इधर से। वयस्य – मित्र। समरूपः – समान रूपता। कुटुम्बवृत्तान्तः – परिवार का विवरण। वेला सञ्जाता-समय हो गया। नियोगः-कार्य/ आज्ञा। विधीयते-किया जाता है। त्वरयति-जल्दी करने के लिए कहते हैं।

हिंदी अनुवाद
राम – (अपने मन में) ऐसे हुए (सीता को निकालने से) मुझको धिक्कार है। वह तपस्विनी (सीता) मुझसे किए गए अपराध से अपनी सन्तान को इस प्रकार क्रोध भरे शब्दों से धमकाती है। (नेत्रों में आँसू के साथ देखते हैं)
राम – यह यात्रा बहुत लम्बी और कष्टदायी है। (विदूषक को देखकर परदे के पीछे) कौतूहल वश घिरे हुए इनकी माता को नाम से जानना चाहता हूँ और स्त्री से संबंधित कार्य (पूरा परिचय जानना) उचित नहीं है। विशेषकर तवोवन में तो यहाँ क्या उपाय है?
विदूषक – (परदे के पीछे) मैं फिर से पूछता हूँ। (प्रकट रूप में) तुम्हारी माता किस नाम वाली है?
लव – उनके दो नाम हैं।
विदूषक – कैसे?
लव – तपोवन निवासी उनको देवी नाम से बुलाते हैं, भगवान वाल्मीकि बहू के नाम से।
राम – मित्र तो और इधर भी थोड़ी देर के लिए।
विदूषक – (पास जाकर) आप (महाराज) आज्ञा दीजिए।
राम – इन दोनों कुमारों का और मेरे परिवार का विवरण पूरी तरह समान है? (परदे के पीछे से)
इतना समय हो गया रामायण के गाने का कार्य क्यों नहीं किया जा रहा है?
दोनों – महाराज। गुरुवर के दूत हमको जल्दी करने के लिए कह रहे हैं।
राम – मुझे भी गुरुवर का आदेश सम्माननीय (मानने योग्य) है। क्योंकि

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं/सन्धिविच्छेद
मामेवंभूतम् = माम् + एवंभूतम्
मातरमनयो मतो = मातरम् + अनयोः + नामतो
मत्कृतेनापराधेन = मत्कृतेन + अपराधेन
वेदितुमिच्छामि = वेदितुम् + इच्छामि
मन्युगभैरक्षरैर्निर्भर्त्सयति = मन्युगुभैः + अक्षरैः + निर्भर्त्सयति
कोऽत्राभ्युपायः = को + अत्राभ्युपाय:
सवाष्यमवलाकयति = सवाष्पम् + अवलोकयति
युवयोर्जननी – युवयोः + जननी
प्रवासोऽयं = प्रवासः + अयम्
वाल्मीकिर्वधूरिति = वाल्मीकिः + वधूरिति
दारुणः + च = दारुणश्च
कुमारयोरनयोरस्माकं = कुमारयोः + अनयोः + अस्माकम्
स्त्रीगतमनुयोक्तुम् = स्त्रीगतम् + अनुयोक्तम्
मयापि = मया + अपि
दूतोऽस्मान् = दूतो + अस्मान्
स्वापत्यमेवं = स्व + अपत्यम् + एवं
इतस्तावद् = इतिः + तावद्

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
रामायण = रामस्य अयनम् – षष्ठी तत्पुरुषः
तपोवनवासिनः = तपोवनस्य वासिनः – षष्ठी तत्पुरुषः
स्वापत्यमेवम् = स्वम् अपत्यमेवम् – कर्मधारयः
अध्याध्याय = अध्यायस्य समीपम् अस्ति यः सः – बहुव्रीहिः
कुटुम्बवृत्तान्तः = कुटुम्बस्य वृत्तान्त: – षष्ठी तत्पुरुषः
उपाध्यायदूतः = उपाध्यायस्य दूतः – षष्ठी तत्पुरुषः
अपूर्व = न पूर्वम् – नञ् तत्पुरुष

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
सजाता = सम् + जन् + क्त + टाप्
नामधेया = नामधेय + टाप्
आविष्टा = आ + विश् + क्त + टाप्
देवी = देव + ङीप्
अवलोक्य = अव लोक् + ल्यप्
वासिनः = वास् + इन्
भूतम् = भू + क्त्
भगवान् = भग् + मतुप्
नामतो = नाम + तसिल्
विशेषतः = विशेष + तसिल्
युक्तम् = युज् + क्त्

अव्यय-पद-चयनम् वाक्य-प्रयोगश्च
अव्ययः = अर्थः = वाक्येषु प्रयोगः
एवम् = इस प्रकार = रामः एवम् एव करिष्यति।
न = नहीं = एतत् उचितम् न अस्ति।
च = और = लवः च कुशः च राजकुमारौ आस्ताम्।
अत्र = यहाँ = अत्र कोऽपि नास्ति।
पुन: = दुबारा = अहं पुनः पृच्छामि।
अपि = क्या (भी) = अपि तत्र सीता आगच्छत्।
किमर्थम् = किसलिए = त्वाम् किमर्थम् अत्र आगच्छ?
इव = की तरह = सः नृपः इव अवदत्।

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
अतिदीर्घः = विशाल:
मातरम् = अम्बाम्
कुटुम्बः = परिवारः
दारुणः = कष्टपूर्णः
त्वरितम् = झटिति
वयस्य = बन्धुः
अयुक्तं = न समीचीन
नियोगः = कार्यः

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
युक्तम् = अयुक्तम्
उपसृत्य = निसृत्य
प्रकाशम् – नेपथ्ये
उपायः = अपाय:
वनवासिनः = नगरवासिनः
सम्माननीयः = निन्दनीयः

6. भवन्तौ गायन्तौ कविरपि पुराणो व्रतनिधिर्
गिरां सन्दर्भोऽयं प्रथममवतीर्णो वसुमतीम्।
कथा चेयं श्लाघ्या सरसिरुहनाभस्य नियतं,
पुनाति श्रोतारं रमयति च सोऽयं परिकरः।।

शब्दार्थाः
गायन्तौ – (दोनों से) गाए जाते हुए। पुराण: – वयोवृद्ध। व्रतनिधिः – व्रतों के सागर। गिराम् – वाणी को। अवतीर्णः – उतरी है। वसुमतीम् – धरती पर। श्लाघ्या – प्रशंसनीय। सरसिरुहनाभस्य – कमलनाभि भगवान विष्णु के। नियतम् – निश्चय से। पुनाति – पवित्र करता है। रमयति – प्रसन्न करता है। सोऽयम् – वह यह। परिकरः – प्रकरण।

हिंदी अनुवाद
आप दोनों के द्वारा गाया जाने वाला यह विवरण (कथा) अति वयोवृद्ध (पुराण) व्रतों के सागर कवि विद्वान भगवान वाल्मीकि की रचना है। इसकी वाणी धरती पर प्रथमवार उतरी है। यह कथा भगवान कमल नाभि विष्णु से सम्बन्धित है। इस तरह निश्चय से यह संयोग श्रोताओं को पवित्र व आनन्दित करता है।

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धिं / सन्धिविच्छेदं
कविरपि = कविः + अपि
सोऽयं = सः + अयं
सन्दर्भः + अयं = सन्दर्भोऽयं
च + इयं = चेयं

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
व्रतनिधिः = व्रतानाम् निधिः – षष्ठी तत्पुरुषः
श्लाघ्यकथा = श्लाघ्याकथा – कर्मधारयः

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
गायन्तौ = गै + शतृ
अवतीणों = अव + तू + क्त्

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
गिराम् = वाणीम्
वसुमतीम् = धरायाम्
श्लाघ्या = प्रशंसनीया
नियतम् = निश्चितरूपेण
परिकरः = प्रकरणः
अपूर्णः = अद्वितीय

विपर्ययपदानि
पदानि = विपर्ययाः
रमयति = दु:खयति
प्रशंसनीय = निन्दनीयः
श्लाघ्या = अश्लाघ्या
नियतम् – अनियतम्

7. वयस्य! अपूर्वोऽयं मानवानां सरस्वत्यवतारः, तदहं सुहृज्जनसाधारणं श्रोतुमिच्छामि। सन्निधीयन्तां सभासदः, प्रेष्यतामस्मदन्तिकं सौमित्रिः, अहमप्येतयोश्चिरासनपरिखेद विहरणं कृत्वा अपनयामि। (इति निष्क्रान्ताः सर्वे)

शब्दार्थाः
वयस्य – मित्र। अपूर्वः – अनोखा (विचित्र)। सुहृज्जन – प्रियजन। सन्निधीयन्ताम् – शांत कर दिये जाएँ। प्रेष्यताम् – भेज दो। अस्मद् – हमारे। अन्तिकम् – समीप। सौमित्रिः – लक्ष्मण। चिरासन – देर तक आसन पर बैठने से। परिखेदम् – कष्ट को। विहरणम् – घूमना। अपनयामि – दूर करता हूँ।

हिंदी अनुवाद
हे मित्र! यह मनुष्यों में सरस्वती के अवतार अनोखे (विचित्र) हैं, तो मैं साधारण हृदयशील लोग की तरह सुनना चाहता हूँ। सभासद शान्त हो, लक्ष्मण को हमारे पास भेज दो, मैं भी इन दोनों के समाने बहुत देर से आसन पर बैठने से दुःख को घूम करके हटा रहा हूँ। (इस प्रकार से सब निकल गए)

सन्धिः-विच्छेदो वा
पदानि = सन्धि / सन्धिविच्छेद
अपूर्वोऽयं = अपूर्व + अयं
सरस्वत्यवतारः = सरस्वती + अवतार:
सुहृज्जनसाधारण = सुहृत् – जनसाधारण
सन्निधीयन्ता = सत् + निधीयन्ताम्
प्रेष्यतामस्मदन्तिकं = प्रेष्यताम् + अस्मद् + अन्तिकं
तदहं = तत् + अहं
श्रोतुमिच्छामि = श्रोतुम् + इच्छामि
अहमप्येतयोश्चिरासनपरिखेदं = अहम् + अपि + एतयोः + चिरासनपरिखेद

समासो-विग्रहो वा
पदानि = समासः / विग्रहः – समासनामानि
सरस्वत्यवतारः = सरस्वत्याः अवतार: – षष्ठी तत्पुरुषः
सभासद: = सभायाः सदः – षष्ठी तत्पुरुषः
सौमित्रिः = सुमित्रायाः पुत्रः – षष्ठी तत्पुरुषः
अपूर्वम् = न पूर्वम् – नञ् तत्पुरुषः

प्रकृति-प्रत्ययोः विभाजनम्
पदानि = प्रकृतिः + प्रत्ययः
विहरणं = वि + ह + ल्युट्
कृत्वा = कृ + क्त्वा
श्रोतुम् = श्रु + तुमुन्
प्रेष्यताम् = प्र + ईष् + ण्यत्

पर्यायपदानि
पदानि = पर्यायाः
परिखेदम् = कष्टम्
विहरणम् = भ्रमणम्
अपूर्व = अद्वितीयः
अन्तिकम् = समीपम्
सुहृज्जन = सज्जनः

विपर्ययपदानि
पदानि = पर्यायाः
अपनयामि = नयामि
सुहृज्जन = दुष्टजन
वयस्य = अरि
अन्तिकम् = दूरम्
परिखेदम् = प्रसन्नताम्